sant-kanho-pathak-charitra
संत कान्हो पाठक
पुणे जिल्ह्यातील शिरुर तालुक्यातील केंदूर या गावी श्री ज्ञानेश्वर महाराजांना अत्यंत प्रेम आणि आदराने ‘काका’ म्हणून ओळखले जात होते. ते कान्होराज वारकरी संप्रदायाचे थोर संत होते. संत कान्हो पाठक हे यजुर्वेदी ब्राह्मण कुटुंबातील होते आणि त्यांना राजमान्यता मिळाली होती.
संत कान्हो पाठक हे सिद्धयोगी होते, आणि ज्ञानेश्वर महाराजांच्या समाधीवेळी संत नामदेव महाराज गहिवरलेल्या मनाने किर्तन करण्यास असमर्थ झाले. त्यामुळे, अन्य संतांनी कान्हो पाठकांना ज्ञानेश्वर महाराजांच्या समाधीचे किर्तन करण्याची जबाबदारी दिली.
सद्गुरु नागेश्वरांनी कान्होराजांना जंगलात जाऊन साधना करण्याची आज्ञा दिली. त्यानुसार, कान्हो पाठक केंदूर गावाजवळील पिंपळखोरे येथील जंगलात ओढ्याच्या काठावर एक शिळेवर तपश्चर्या करत होते. यावेळी त्यांना अनेक सिद्धी प्राप्त झाल्या. पुढे, ते गुरुग्रही वेदांतील अध्ययनासाठी गेले, जिथे त्यांनी चांगल्या बुद्धिमत्तेसह आणि एकाग्रतेने लहान कालावधीत शिक्षण पूर्ण केले. नंतर, त्यांचे विवाह झाले आणि त्यांची संसारात जीवनाची गाडी सुरळीत चालली.
तथापि, जन्मतःच विरक्त असलेल्या कान्होराजांना संसारात मन लागेना आणि ते पुन्हा पिंपळखोरीत जाऊन साधना करण्यात तल्लीन होण्यास सुरवात केली. उर्वरित वेळात, ते समाजात धर्माचे पालन, शास्त्रविचार आणि उपदेश करत होते. १०-१२ वर्षे हेच चालू राहिले. त्यानंतर, आई-वडिलांच्या आणि आप्तजनांच्या आग्रहावरून, त्यांना दुसऱ्या विवाहास स्वीकारावे लागले. दोन्ही पत्न्या अतिशय आनंदाने एकत्र राहू लागल्या, आणि त्यांचा संसार सुखी झाला.
कालांतराने, माता-पित्यांचे छत्र हरपल्यावर, कान्होराजांनी संसारात राहून शास्त्रप्रमाणे आचरण ठेवले आणि समाजात आदर्श प्रस्तुत केला.
संत कान्हो पाठक यांचे एक काव्यग्रंथ “गीतासार” आहे. यावरून त्यांचे गुरु नागनाथ होते, असे मानले जाते.
कान्हो पाठक हे येरझेवळी ब्राह्मण होते, आणि त्यांचे घराणे विद्वानांचे होते. त्यांच्या घराण्यातील त्रिमल आणि कान्हो हे नावे ऐकली जातात, आणि कान्हो पाठकांचे पुत्र हरि आणि नातू नामा पाठक हे होते. कान्हो पाठक ज्ञानेश्वरांच्या काळात होते, आणि त्यांचा संबंध वारकरी संप्रदायाशी गाढ होता. ज्ञानेश्वर महाराजांनी समाधी घेतल्यानंतर, त्यांचे सर्व संपत्ती कान्हो पाठकांना दिली, अशी समजूत आहे.
कान्हो त्रिमलदास यांचे दुसरे नाव “पाताळकांड” म्हणून प्रसिद्ध आहे. या ग्रंथात त्यांनी वडवाळसिद्ध नागेश्वरा यांना आपले गुरु मानले आहे.
“पाताळकांड”मध्ये असलेली कथा चमत्कारिक आहे, ज्यात इंद्रजिताच्या मरणानंतर सुलोचनाने गर्भ सागरात टाकला, जो दोन मत्स्यांनी गिळला. त्यापासून आलोटकेतु आणि पाताळकेतु हे दोन पुत्र जन्मले, जे लंकेचे राज्य घेण्यासाठी राम आणि त्यांच्या बंधूंशी लढाई करतात. अशा प्रकारे या कथेचे अंत काही प्रमाणात अव्याख्यायित राहिले आहे.
“पाताळकांड”मध्ये असलेल्या कथांचे संदर्भ वाल्मिकी किंवा एकनाथी रामायणांमध्ये नाहीत. या ग्रंथाचे लेखक नामा पाठक होते, ज्यांनी “नामापाठकी अश्वमेध” आणि “नामरत्नमाला” वगैरे इतर लेखन केले आहे.