sant-janardhan-swami-charitra
संत जनार्दन स्वामी
जनार्दन स्वामी हे देवगिरी (नंतरचे दौलताबाद) येथे यवन शासकांच्या सेवेत किल्लेदार म्हणून कार्यरत झाले. या ऐतिहासिक आणि पवित्र स्थळाभोवती जनार्दन स्वामी आणि त्यांचे शिष्य संत एकनाथ यांच्या अनेक भावपूर्ण आणि प्रेरणादायी आठवणी गुंफलेल्या आहेत. या परिसरातील दुर्गातीर्थ आणि श्रीगोरक्षगुहा ही दोन ठिकाणे भक्तांच्या मनाला शांती आणि आनंद देणारी होती.
यवनांच्या सेवेत असूनही जनार्दन स्वामींनी आपली धार्मिकता आणि भक्ती कधीच सोडली नाही. त्यांचे जीवन नित्य आन्हिक, गुरुचरित्र आणि ज्ञानेश्वरी यांच्या पारायणात, नामस्मरणात आणि राजकीय कर्तव्यांत रंगलेले होते.
गोरक्षगुहा आणि गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या सहस्रस्तंभ देवीच्या स्थानावर ते एकांतात ध्यानमग्न होत. नाथचरित्रकार केशव अध्यापक यांनी त्यांच्या जीवनाचे वर्णन करताना असे लिहिले आहे:
“जनार्दनांचा नित्यक्रम थोर ॥ स्नान-संध्या अति सुंदर ॥ स्वधर्मावर प्रेम अपार ॥ आचरणात निष्ठा साचार ॥
ज्ञानदेवांचे ग्रंथ अमृतमयी ॥ ज्ञानेश्वरीत अनुभव गहिरी ॥ स्वानुभवाने रंगले जनार्दन खरी ॥ ग्रंथांवर प्रेम अगाध थोर ॥
पठणात रमली मने त्यांची ॥ व्याख्यानाची आवड निरंतरची ॥ मध्यान्हापर्यंत नियमांची साची ॥ कृतीत कधी ना खंड पडली ॥
मग भोजनासह पंक्ती रचली ॥ ब्राह्मणांची सेवा मनापासून केली ॥ विधिवत कार्ये संपवून सारी ॥ राजदर्शनाला वेळ झाली ॥
न्याय आणि नीतीने कर्तव्य सारे ॥ शिष्टांशी संवाद मान्य थोररे ॥ प्रपंच आणि परमार्थाचे संतुलन गहिरे ॥ लोककल्याणासाठी सतत सजग रे ॥”
जनार्दन स्वामींची ही निष्ठा आणि दत्तभक्ती यांचा प्रभाव इतका प्रबळ होता की, यवन शासकांवरही त्याचा परिणाम झाला असावा. असे सांगितले जाते की, त्यांच्या आणि त्यांच्या कुटुंबाच्या सोयीसाठी देवगिरी परिसरात शुक्रवारऐवजी गुरुवारी सुट्टी ठेवण्यात येत असे.
देवगिरीपासून पाच-सहा मैलांवर शुलभंजन शिखरावर शिवमंदिरांचा समूह आहे. तिथे सूर्यकुंड नावाचे एक पवित्र तळे आणि सहस्रलिंग नावाचे एकांतस्थळ आहे. या ठिकाणची निसर्गरम्यता, दाट वनराई आणि शांतता यामुळे जनार्दन स्वामी तिथे दत्तध्यानासाठी नियमितपणे जात.
केशवाने लिहिले आहे, “जनार्दन गुरुवारी शिखरावर जायचे ॥ सहस्रलिंग सरोवराच्या काठावर बसायचे ॥ सुलभंजन गिरीवर ध्यान साधायचे ॥ दत्तभक्तीचा नेम अखंड राखायचे ॥” या पवित्र स्थळी अनेकांना दैवी अनुभव आले होते. याच ठिकाणी जनार्दन स्वामींना दत्तात्रेयांचे साक्षात्काररूपी दर्शन झाले.
संत एकनाथांनी आपल्या भागवतात या घटनेचे रम्य वर्णन केले आहे. दत्तात्रेयांनी जनार्दन स्वामींना कलियुगातील पहिला शिष्य म्हणून स्वीकारले, असे एकनाथांनी नमूद केले आहे. त्यांनी लिहिले:
“गुरुदर्शनाची ओढ प्रबळ ॥ जनार्दनांच्या मनात संचल ॥ तिन्ही अवस्था विसरले सकल ॥ दत्तचिंतनात रंगले अंतराल ॥
देव भक्ताचा आधार जाणे ॥ दृढ विश्वासाने अवस्था माने ॥ दत्तांनी हात ठेवला मस्तकावरून साने ॥ बोधाचा प्रकाश पडला खचून ॥
हात ठेवताच ज्ञान उमटले ॥ प्रपंच मिथ्या हे समजले ॥ स्वरूपाचे तेज अंतरात दाटले ॥ स्वबोधाने हृदय भरले ॥
कर्म करूनही अकर्ता राहिला ॥ विदेहता देहातही आला ॥ गृहस्थाश्रमात बोध कायम ठेविला ॥ जीवनात संतुलन साधिला ॥
बोध उमगताच मन मुक्त झाले ॥ मनाचे मनपण हरवले ॥ अवस्था अनंत जनार्दनाला लाभले ॥ मूर्च्छित अवस्थेत ते पडले ॥
दत्तांनी प्रेमाने सावध केले ॥ सत्त्वात राहावे म्हणाले ॥ सर्व गिळून निजबोधाने सांगितले ॥ जीवन सार्थक करावे म्हणाले ॥
पूजा करून पाय धरले त्यांनी ॥ दत्त अदृश्य झाले योगमायेने सारी ॥ जनार्दन भक्तीत रंगले खरी ॥ दत्तकृपेचा अनुभव घेतला थोर ॥”
जनार्दन स्वामी हे विद्वान आणि दत्ताचे निष्ठावान भक्त होते. देशस्थ ब्राह्मण देशपांडे कुळात जन्मलेल्या या थोर व्यक्तीला मुस्लिम शासकांनी देवगिरी किल्ल्याचा किल्लेदार बनवले. किल्ल्यावरील एका गुहेत त्यांची आणि दत्तात्रेयांची भेट झाली, अशी आख्यायिका आहे.
त्यांच्या शिष्यांमध्ये हिंदूंसह मुस्लिम आणि अरब भक्तांचाही समावेश होता. अंकलखोप येथील दत्तमंदिर परिसरात दत्तात्रेयांनी त्यांना नृसिंहसरस्वती रूपात दर्शन दिले. एकनाथांनी लिहिले आहे, “दत्तात्रेयांनी सहस्रार्जुन, यदु आणि जनार्दन यांना शिष्यत्व दिले; कलियुगात जनार्दन तिसरे.”
पुढे जनार्दन स्वामींनी एकनाथांना या पवित्र ठिकाणी दत्तदर्शन घडवले. ते एकनाथांसह नाशिक आणि त्र्यंबकेश्वरच्या तीर्थयात्रांवरही गेले. नाशिक येथे चंद्रबोध नावाच्या ब्राह्मणाशी त्यांची भेट झाली.
श्रीगोंदे येथील सिद्धांतबोधकर्ते शेख महम्मद हे चंद्रबोधांचे शिष्य होते. जनार्दन स्वामींना दत्तांचा प्रत्यक्ष अनुग्रह लाभला होता.
काहींच्या मते, त्यांना नृसिंहसरस्वतींनी उपदेश दिला, पण हे शक्य नाही, कारण नृसिंहसरस्वतींचे निर्वाण शके १३८० मध्ये झाले, तर जनार्दनांचा जन्म शके १४२६ मध्ये.
एकनाथांच्या अभंगगाथेत जनार्दन स्वामींच्या नावावर असलेले पहिले चौदा अभंग नृसिंहसरस्वतींना उद्देशून आहेत, पण अभ्यासकांचा असा तर्क आहे की हे अभंग जनार्दनांचे नसून अठराव्या शतकातील दुसऱ्या जनार्दनांचे असावेत, असे वा. सी. बेंद्रे यांचे मत आहे.
जनार्दन स्वामींचे गुरू कोण, यावर मतभेद आहेत. शेख महम्मद आपल्या ‘योगसंग्राम’ ग्रंथात म्हणतात, “चांद बोधले यांनी जनार्दनांना उपदेश दिला.” यावरून चांद बोधले – जनार्दन आणि शेख महम्मद – एकनाथ अशी नवीन परंपरा मांडली जाते.
ही परंपरा सूफी पंथीय चांद बोधले यांच्याशी जोडली जाते. चंद्रबोध हे ब्राह्मण कालांतराने सूफी झाले आणि त्यांनीच जनार्दनांना मार्गदर्शन केले, असे मानले जाते.
पण एकनाथांच्या साहित्यात याला ठोस आधार नाही. सांप्रदायिक मान्यता नारायण – अत्री – दत्तात्रेय – जनार्दन अशीच आहे, आणि तीच योग्य ठरते. जनार्दन स्वामींच्या दत्तभक्तीत कृष्णभक्तीलाही स्थान होते. दत्त, कृष्ण आणि विठ्ठल यांचे अभेदरूप एकनाथांच्या साहित्यातून दिसते. जनार्दन स्वामींनी राजकारण, परमार्थ आणि प्रपंच यांचा समतोल साधून शके १४९७, फाल्गुन वद्य सहा रोजी समाधी घेतली. विशेष म्हणजे, त्यांचा जन्म, दत्तदर्शन, एकनाथांना बोध आणि समाधी हे सर्व फाल्गुन वद्य सहा रोजीच घडले. एकनाथांची समाधीही याच दिवशी झाली.
जनार्दन स्वामींची समाधी खरवंडीऐवजी देवगिरी परिसरातच असल्याचे संशोधक सांगतात. एकनाथांनी त्यांच्या समाधीवेळी रचलेली आरती केशवाने नोंदवली आहे:
“जयदेव जयदेव जय जनार्दना ॥ परमार्थाची आरती भावगंगा ॥
जनात दिसे जनार्दन एकरूप ॥ भिन्न कसे दाखवावे अभेद स्वरूप ॥
अनेकांत एकत्व परिपूर्ण थोर ॥ मन-बुद्धी थक्क तुझ्या चरणांवर ॥
ज्योतींची दीप्ती उजळली तेजाने ॥ तेजस्वी आरती तुझ्या प्रेमाने ॥
पाहणारे पाहणे हरवले सारे ॥ देह-दीप्ती एकरूप झाले थोर ॥
उजळणारा उजळला प्रकाशात ॥ वेगळेपण गेले हरपून त्वरित ॥
आंगात अभिप्राय आंगीच मिळाला ॥ जीव-शिव एक झाला प्रेमाला ॥
सर्वांगात सर्व दिसे उत्तम ॥ इष्ट-निष्ट गुप्त नाही आता काही ॥
सर्वदा दिसे पण मन न कळे ॥ दर्शनात तुझ्या भावना हरवले ॥
अभाव-भाव एक झाले सारे ॥ अभिनव आरती जनार्दन थोर ॥”
दत्तोपासना:
जनार्दन स्वामींनी महाराष्ट्रात दत्तभक्तीची एक समृद्ध शाखा वाढवली. एकनाथांनी ती विठ्ठलभक्तीत मिसळली, तरी जनार्दन स्वामींनी जागवलेला दत्तभक्तीचा धागा अखंड राहिला. एकनाथ म्हणतात, “धन्य गुरू जनार्दन, स्वानंदाचे खण.” त्यांना दत्तात्रेय आणि जनार्दन यांच्याकडूनच स्वानंदाचा बोध मिळाला, असे ते म्हणतात:
“जनार्दनांचे गुरू दत्त दातार ॥ त्यांनी कृपा केली अपार ॥
स्वानंदाचा बोध दिला थोर ॥ सच्चित्सुख अनुभवले अंतर ॥
एकाजनार्दनी दत्त वास करी ॥ माझ्या हृदयात नित्य भरी ॥”
गुरुपरंपरा:
- आदिनारायण
- अत्री
- दत्तात्रेय
- जनार्दन
काव्य आणि मठ:
जनार्दन स्वामींनी ‘आत्मनात्मविवेकसार’ नावाचा ओवीतील ग्रंथ रचला. उपनिषदे आणि भगवद्गीतेवरही त्यांनी लेखन केल्याचे वि. बा. जोशी यांनी नमूद केले आहे. जनी जनार्दन, रामा जनार्दन आणि एका जनार्दन हे त्यांचे प्रमुख शिष्य होते. पैठण, देवगिरी, काशी येथे त्यांचे संबंध होते.
एकनाथांनी काशीत ब्रह्मघाटाजवळ जनार्दन मठ स्थापन केला. देवगिरी, बीड, परभणीतील चारठाणा, नाशिकचे तपोवन, उमरखेड, औरंगाबाद, कारंजा येथे जनार्दन स्वामींच्या दत्तपरंपरेचे मठ आजही आहेत.
|| श्री सद्गुरू दत्तात्रेयार्पणमस्तु ||
