sant-janardhan-swami-charitra
संत जनार्दन स्वामी
जनार्दन स्वामी (शके १४२६ – १४९७) हे एकनाथ महाराजांचे गुरु होते. त्यांचा जन्म चाळीसगावातील देशपांडे कुटुंबात झाला. ते दौलताबाद किल्ल्याचे किल्लेदार होते, जो औरंगाबादच्या आसपास स्थित आहे.
संप्रदाय: दत्तसंप्रदाय
गुरू: गुरु दत्तात्रय
लग्न: (१) सावित्री, (२) रमा
शिष्य:
१) एकनाथ महाराज
२) जनी जनार्दन
३) रामा जनार्दन
श्रीजनार्दन स्वामी हे दत्तोपासक म्हणून प्रसिद्ध होते आणि इस्लामी शासकांच्या काळात देवगिरी (दौलताबाद) येथील अधिकारवर राहून त्यांनी दत्तोपासना आणि दत्तसंप्रदायाचा प्रचार केला. त्यांचा जन्म शके १४२६ मध्ये फाल्गुन वद्य ६ रोजी चाळीसगाव येथील देशपांडे घराण्यात झाला. शके १४४७ मध्ये त्यांनी दोन मुलींशी विवाह केला आणि गृहस्थाश्रमात प्रवेश केला. त्यांचा जीवनक्रम भक्तिरूपी चिंतन, स्नानसंध्या, अतिथिसंवाद, राजकारण आणि दोन पत्नींच्या सहवासाने चालला.
राजकारणामध्ये व्यस्त असतानाही जनार्दनस्वामींनी धर्माची निष्ठा राखली आणि घरातील दत्तोपासना वाढवली. ते कृष्णातीरी असलेल्या अंकलखोप, कुरवपूर, वाडी आणि औदुंबर या दत्तक्षेत्रांना भेट देत असत. अंकलखोप येथे त्यांना दत्तात्रयांचा अनुग्रह प्राप्त झाला.
देवगिरीच्या जवळ शुलभंजन शिखराच्या कड्यांवर काही शिवमंदिरे आणि सूर्यकुंड नावाचे तळे आहे. या भागात सहस्रलिंग नावाचे एक खास स्थान आहे. दाट जंगल आणि एकान्त वातावरणामुळे जनार्दनस्वामी येथे दत्तध्यान करण्यासाठी येत असत. अनेक साधकांना या ठिकाणी दत्तांचा साक्षात्कार झाला. इथेच त्यांना दत्तात्रयांचा दिव्य साक्षात्कार झाला, आणि नाथसंप्रदायाने कळवले की, कलियुगातील पहिला शिष्य जनार्दन स्वामी होता. या साक्षात्काराचे वर्णन एकनाथ महाराजांनी आपल्या भागवतात केले आहे.

जनार्दन स्वामी – कर्मयोगी जनार्दन स्वामी
जनार्दन स्वामी देवगिरीमध्ये येऊन यवनसेवा स्वीकारली. या प्रसिद्ध ठिकाणाच्या आसपास जनार्दनस्वामी आणि एकनाथ महाराज यांच्या अनेक असामान्य व भावपूर्ण स्मृती जपल्या जातात. दुर्गातीर्थ आणि श्रीगोरक्षगुहा या दोन स्थळांनी भाविकांना मानसिक शांती दिली. जनार्दन स्वामींनी यवनसेवा घेतली असली तरी ते आपली धार्मिक प्रथा कधीच विसरले नाहीत. ते नियमितपणे आन्हिक, गुरुचरित्र, ज्ञानेश्वरी व अन्य धार्मिक ग्रंथांचे पारायण करत, नामस्मरण करत आणि राजकारणातही सक्रिय होते. गोरक्षगुहा आणि गडाखाली असलेल्या सहस्रस्तंभ देवीजवळच्या ठिकाणी जनार्दनस्वामी एकांतात ध्यानधारणा करत असत. नाथसम्प्रदायाचे चरित्रकार केशव अध्यापक यांनी जनार्दन स्वामींबद्दल लिहिताना त्यांचे योगदान आणि कार्य मोठ्या श्रद्धेने मांडले आहे.
‘जनार्दनांचा नित्य नेम । स्नान संध्या अति उत्तम । तयावरी आवड परम । निज धर्म आचार ॥
सिद्धराज श्रीज्ञानदेव । ज्ञानेश्वरी अमृतानुभव । स्वानुभवें वदला अपूर्व । जनार्दना भाव त्या ग्रंथीं ॥
तया पठनी अति गोडी । नित्य व्याख्यानाची आवडी । मध्यान्हापर्यंत प्रतिदिनीं । नित्यनेमें असावें ॥
तयावरी भोजनपंक्ति । सहब्राह्मण ब्रह्ममूर्ती । सारूनियां यथा पद्धती । राजदर्शना मग जावें ॥
न्याय नीती तया रीतीं । शिष्टांशी मान्य पडे रीतीं । या परी प्रपंच परमार्थी । दक्षता लोकसंग्रहार्थी ॥’
जनार्दनस्वामींच्या नैतिक आचरण आणि दत्तभक्तीचा प्रभाव यवनसत्तेवर देखील परखड होता. असे मानले जाते की, जनार्दनस्वामी आणि त्यांच्या कुटुंबासाठी देवगिरीच्या आसपासच्या क्षेत्रात शुक्रवाराच्या ऐवजी गुरुवारी सुट्टी देण्यात आली होती.
देवगिरीच्या आसपास पाच ते सहा मैलांच्या परिसरात शुलभंजन शिखरावर अनेक शिवमंदिरे आहेत, तसेच सूर्यकुंड नावाचे एक तळे आणि सहस्रलिंग नावाचे एक स्थानही आहे. येथे दाट जंगल आणि एकांत असल्यामुळे जनार्दनस्वामी दत्तध्यानासाठी या ठिकाणी येत असत. एकनाथचरित्रकार केशव यांनी सांगितले आहे की, ‘‘जनार्दनपंत ते अवसरीं, गुरुवारीं अखंड जात पर्वतशिखरीं, सहस्रलिंग सरोवर परिसरी, सुलभोंजन गिरी नेम सत्य.’’ या ठिकाणी अनेक भक्तांना दत्तांचा साक्षात्कार झाला होता. येथेच जनार्दनस्वामींना दत्तात्रयांचा साक्षात्कार झाला. नाथसंप्रदायानुसार, दत्तवधूताने जनार्दनस्वामींना कलियुगातील पहिला शिष्य म्हणून स्वीकारले. एकनाथ महाराजांनी आपल्या भागवतात या दत्तसाक्षात्काराचे वर्णन केले आहे.
गुरुप्राप्तीच्या योग्यतेसाठी सर्वतः थोर जनार्दनवासींनी चिंतन केले. त्याच्यामुळे त्यांच्या तिन्ही अवस्थांचे विस्मरण झाले आणि सद्गुरुंच्या चिंतनाने त्यांची अंतर्गत स्थिती बदलली. देवभावना आणि त्याच्या भोक्त्याचे अस्तित्व, तसेच त्याच्या अवस्था कळल्या आणि त्याच्या उपस्थितीने श्रीदत्ताचे जाल तयार झाले. त्याच्यावर विश्वास ठेवून त्याने तो ज्ञान प्राप्त केला. तो ज्ञान इतके स्पष्ट झाले की, मिथ्या प्रपंचाचे मूळ आपल्याला स्वबोधातूनच कळले. कर्मे करणारा मात्र त्याच कर्मावर अनिर्भर असलेला अनुभव प्राप्त करत असतो. देहाच्या सीमांपासून स्वतंत्रता प्राप्त केली की, तत्त्वज्ञान प्रकट होते.
त्याच्या गहन जीवनातील अनुभवातील बोध हे अत्यंत मौल्यवान होते. त्याने कर्माच्या रेषेला न उचलता, स्वतःच्या कामकाजाला तत्त्वज्ञानाने सांभाळत केले. स्वतःच्या तत्त्वज्ञानाने जीवनाच्या सर्व अंगांनी विचार केले. आत्मज्ञान प्राप्तीच्या पद्धतीतून मनाने मनपण झुगारले. अशी स्थिती असताना, त्याने तत्त्वज्ञानाची शिकवण दिली आणि अंतर्मुख होऊन स्वतःच्या स्वभावाशी एक होण्याचा मार्ग दाखवला. गुरुच्या भेटीने सर्व प्रश्नांचे समाधान मिळवले.
जनार्दनस्वामींच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांचा दत्तोपासना, जो हिंदू-मुस्लीम व अरब भक्तांमध्ये संप्रेषित झाला. त्यांना दत्तात्रेयांचा आशीर्वाद आणि त्याच्या उपस्थितीचा अनुभव ठरलेला होता. असाच अनुभव त्यांनी नाथ गुरुंसोबतही घेतला आणि नासिक-त्र्यंबकेश्वर तीर्थयात्रेदरम्यान अन्य शिष्यांशी संवाद साधला. त्यांचे जीवन विविध तत्त्वज्ञानाने व्यापलेले होते, आणि एकनाथांसह त्यांचा दत्तभक्तीचा प्रवास अत्यंत महत्त्वपूर्ण होता.
जनार्दनस्वामींच्या जीवनाचा अंतिम अध्याय, त्यांचा समाधीदिन, फाल्गुन व. ६ रोजी संपन्न झाला. त्यांच्या कार्याने महाराष्ट्रात दत्तोपासनेस एक नवा दिशा दिली. त्यांचा जन्म, समाधी आणि ज्ञानप्राप्तीचा दिवस सर्वांनी सन्मानाने मान्य केला.
जनार्दनाचा गुरू । स्वामी दत्तात्रय दातारू ॥
त्यांनी उपकार केला । स्वानंदाचा बोध दिला ॥
सच्चित्सुखाचा अनुभव । दाखवला स्वयमेव ॥
एकाजनार्दनी दत्त । वसे माझ्या ह्रदयांत ॥’
त्यांनी विविध ठिकाणी मठ स्थापित केले आणि दत्तोपासनेची परंपरा चालवली. पैठण, देवगिरी, काशी अशा स्थानांवर त्यांची कार्यक्षेत्रे होती. नाथांच्या शिकवणीला अनुसरून त्यांनी मठ स्थापनेस महत्त्व दिले आणि अनेक ठिकाणी त्यांच्या तत्त्वज्ञानाची आणि उपास्यदेवतेची प्रतिष्ठा जपली. जनार्दनस्वामींच्या कार्याने दत्तोपासनेचा एक विशेष मार्ग दाखवला आणि त्याच्या शिष्यपरंपरेला महत्त्व दिले.