sant-janabai-charitra
संत जनाबाई
जन्म: अंदाजे इ.स. १२५८, गंगाखेड
मृत्यू: अंदाजे इ.स. १३५०
राष्ट्रीयत्व: भारतीय
नागरिकत्व: भारतीय
पेशा: वैद्यकीय
वडील: दमा
आई: करुंड
उत्कट भक्तीभावाचा अनुभव देणारी भक्त जनाबाई आणि भगवान विठोबा यांच्यातील संवादाची ही ठिकाण! चित्रात भक्त जनाबाईवर विठोबा पांघरलेली घोंगडी दर्शवली आहे. भक्त जनाबाईसाठी विठोबा साक्षात प्रकट होऊन तिला दळण दळताना मदत करीत असतो. हेच खरे दर्शन आहे!
शेकडो वर्षांपासून महाराष्ट्राच्या जनमानसात संत तुकोबाराय आणि संत जनाबाईंच्या गोड अभंगांचा गोडवाट वाढत आहे. पंढरपूरच्या सावळ्या विठोबाची माऊली म्हणजे दीन-दुबळ्यांची शरण आणि सुख-दुःख जाणून घेणारी माता आहे. विठोबाच्या नावाने जनाबाई हळहळत आणि व्याकूळ होत असते. पंढरपूरच्या देवळासमोर झोपड्यात राहणारी गरीब जनाबाई देवाच्या गळ्यातून पदक चोरल्याचे आरोप करण्यात आले होते. परंतु, ती त्यात म्हणते की तिने सोन्याच्या ऐवजी विठोबाची चोरी केली आणि तो तिच्या हृदयात बंद केला, हे ती ‘धरिला पंढरीचा चोर’ या अभंगात व्यक्त करते. तिच्या ‘माझे अचडे बचडे छकुडे गं राधे रुपडे’ या सारख्या अभंगांत श्री विठोबाच्या बाळरूपाचे वात्सल्य समृद्धपणे व्यक्त झाले आहे.
जनाबाईची भक्ती म्हणजे रोजच्या दैनंदिन कामांमध्ये देवाचे नाम स्मरण करणे. तिच्या ‘दळीता कांडिता तुज गाईन अनंता’ या विचारांमध्ये खेड्यापाड्यांतील साध्या माणसांसाठी एक गूण आहे, जो त्यांना आपला वाटतो. जनाबाईने दाखवलेले ‘लेकुरवाळा विठूराया’ हे गीत गृहस्थ जीवनात रमलेल्या आई-बाबांना नेहमीच मनापासून भावते. ‘नाम विठोबाचे घ्यावे मग पाऊल टाकावे’ ह्या अभंगातून जनाबाई आपल्याला सांगते की, व्रत धरून पंढरपूरच्या वारीत निःस्वार्थी भक्तिरूपी पाऊले टाकावीत.
बालपण
जनाबाईंचे गाव परभणी जिल्ह्यातील गोदावरीच्या किनाऱ्यावर असलेल्या गंगाखेड येथे होते. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना संत नामदेव यांच्या वडील दामाशेट शिंपी यांच्या कडे कामासाठी पाठवले. त्यानंतर त्या नामदेव यांच्या कुटुंबाचा एक भाग बनल्या आणि त्यांनी स्वतःला “नामयाची दासी” असं मानलं.
जीवन
जनाबाईंचा जन्म गंगाखेड गावात झाला, जिथे त्या दमा नावाच्या विठोबाच्या भक्ताच्या घरात जन्माला आल्या. जनाबाईंच्या एक अभंगात “माझ्या वडिलांचे दैवत| तो हा पंढरीनाथ ||” या ओळींवरून त्यांच्या वडिलांचा देखील विठोबावर विश्वास असल्याचं दर्शवितं. त्यांच्या आईचे नाव करुंड होतं, आणि त्या देखील भक्तिमार्गी होत्या. संत जनाबाईंनी एक कवयित्री म्हणून आपला ठसा सोडला आणि त्यांच्या भक्तिरसात बुडालेल्या गोड ओव्या महाराष्ट्राच्या खेड्यापाड्यांतील महिलांना जागत ठेवल्या, ज्यात त्या घरकाम करतांना विठोबाचे नाव घेत होत्या.
संत जनाबाई यांनी आपल्या जीवनातील साध्या चुलीवर भाकरी करून विठोबाला अर्पण केले. तिच्या भक्तिपंथाच्या प्रतीक असलेल्या या चुलीला वंदन करीत जनाबाईच्या पाऊलखुणांना नमन करूया. एका अत्यंत साध्या आणि सामान्य असलेल्या जनाबाईने आयुष्यभर मोलकरणीचे काम केले, पण त्यातच तिने असामान्य काव्यपूर्ण अभंग लिहून भक्तिर जगाच्या हृदयात स्थान मिळवले. मराठवाड्याच्या गंगाखेड गावातील साध्या घरातील जनी संत जनाबाई बनली. तिने सामाजिकतेच्या निम्न स्तरावरून उचल घेत स्वतःला एक वेगळं अस्तित्व निर्माण केलं.
गंगाखेड गावात जन्मलेल्या जनाबाईच्या वडिलांचे नाव दमा आणि आईचे करुंड होतं. दोघेही पंढरपूरच्या विठोबाचे निष्ठावान भक्त होते. त्यांच्या वडिलांनी संत नामदेव यांचे वडील, दामाशेट शिंपी यांच्याकडे जनाबाईला पाठवले. त्यानंतर तिने नामदेव कुटुंबात स्वतःला एक घटक मानलं. पंढरपूरमधील विठोबा देवाच्या दर्शनाने तिचं जीवन ओतप्रोत भरून गेलं आणि नामदेव यांच्या घरातील सातत्याने चालणार्‍या भक्तिसंप्रदायाने तिच्या जीवनाला एक दिशा दिली. संत नामदेव यांच्याकडून पांडित्याने पंढरपूर आणि पंढरिनाथ यांची भक्ती आत्मसात केली. नामदेव हेच तिचे आध्यात्मिक गुरू ठरले आणि त्यांच्याशी असलेली नाळ तिला ‘नामयाची दासी’ म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
जनाबाईंच्या हृदयात असलेला गुरु भाव तिच्या शक्तीचा मुख्य स्त्रोत होता. नामदेव यांच्या पवित्र मार्गावर चालत ती आयुष्यभर भक्तिरूपी साधना करत राहिली. तीच भगवद्भक्तीच्या पाऊलखुणांवर नांदत आषाढ महिन्यात, कृष्ण पक्षाच्या त्रयोदशीला नामदेवांचे देहविधी झाले. त्याच वेळी संत जनाबाई नामदेवांच्या पायरीवर विसावून पंढरंगात विलीन झाली. तिच्या अभंग, ओव्या आणि गवळण्यांमधून आजही महाराष्ट्रभर जनाबाईचे अस्तित्व झळकते. आपल्या भक्तांद्वारे ती कायम जपली जाते.
जनाबाईचा जन्म गंगाखेड गावात झाला, आणि तिथूनच तिच्या जीवनाचे मार्गदर्शन आणि प्रवास सुरू झाला. तिच्या समाधीचे स्थान त्या गावी आहे. स्थानिक लोकांनी तिच्या मूर्तीची निर्मिती केली असून तिच्या घरकामांत मदत करणारा विठोबा देव चित्रात उभा राहिलेला दिसतो. संत कबिर यांनी देखील जनाबाईंचे कौतुक केल्याची छाया इथे चितारली गेली आहे. प्रत्येक वर्षी जनाबाईच्या भक्तांची दिंडी पंढरपूरच्या दिशेने निघते.
संत जनाबाई आयुष्यभर पंढरपूरमध्ये संत नामदेवांच्या घरी राहिल्या. तिथे दासी म्हणून काम करत असताना त्यांना अनेक कष्ट सहन करावे लागले, पण त्यामध्येही त्यांना विठोबाची मदत प्राप्त झाली. पंढरपूरच्या वासीयांनी त्यांचा छोटा संसार जपून ठेवला. त्यांचा संसार पाहिल्याशिवाय वारकरी पंढरपूरचं दर्शन पूर्ण मानत नाहीत.
संत जनाबाईंच्या जीवनातील दास्यभाव हा एक आदर्श उदाहरण आहे. तिचे अभंग इतके प्रभावशाली होते की, त्यांची ख्याती संत कबीरपर्यंत पोहोचली. कबीर हे जाणून उत्सुक झाले की एक अशी स्त्री आहे, जी इतके सुंदर अभंग रचते. या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी ते पंढरपूरकडे गेले आणि तिथे जनाबाई नामदेवांच्या घरी काम करत असल्याचे समजले. त्यानंतर ते गोपाळपुराला गेल्यावर त्यांना तिथे दोन महिला एकमेकांशी वाद करत असलेल्या पाहिल्या. त्या दोघी एकमेकांवर गोवऱ्या चोरीच्या आरोप करत होत्या.
कबीर त्यांचे भांडण पाहत उभे होते, आणि तेव्हा त्यांनी विचारले, “इथे जनाबाई नावाची कोणी स्त्री आहे का?” त्यावर एका महिलेम्हणालं, “हो, हीच आहे जनी! चोरटी! माझ्या गोवऱ्या चोरून माझ्याशी भांडण करत आहे.” त्या महिलेंच्या या आरोपामुळे कबीर थोडे गोंधळले, कारण त्यांना जनाबाईची एक वेगळीच कल्पना होती. तरीही, त्यांनी त्या महिला सांगितल्यावर, दुसऱ्या महिलेपासून विचारले, “तूच जनाबाई आहेस का?” त्यावर जनाबाईने थोडक्यात उत्तर दिले, “होय, बाबा, मीच ती जनी. तुम्हाला काही त्रास आहे का?”
या उत्तराने कबीर अधिक गोंधळले. त्यांना असा विचार आला की जनाबाईने गोवऱ्यांच्या भांडणात आपले स्थान काय ठरवले आहे. त्यानंतर जनाबाईने कबीरांना सांगितले की, गोवऱ्यांची निवड फार सोपी आहे. “सर्व गोवऱ्यांना एकत्र ठेवा आणि त्यांना कान लावून ऐका. ज्या गोवऱ्यात ‘विठोबा, विठोबा’चा आवाज येईल, ती गोवरी माझी आहे.” हे ऐकून कबीर थोडेच अवाक झाले. त्यांना असं कसं घडतं हे समजत नव्हतं, पण ते जनाबाईच्या सांगण्यानुसार गोवऱ्या ऐकून पाहिले आणि त्यात खरंच ‘विठोबा’ चे शब्द ऐकू आले.
संत जनाबाईंच्या भक्तीचा प्रभाव असाच होता. त्या सांगत होत्या की, “माझ्या गोवऱ्यात पांडुरंगाचा नवा अस्तित्व असतो.” कबीरला याचा अर्थ पटला आणि त्यांनी त्यांची शंका सोडवली. कबीरांनी दोन गोवऱ्यांची निवड केली, त्या बाईंच्या गोवऱ्यांपासून त्यांचं अस्तित्व वेगळं सिद्ध होतं.
ही कथा एक साध्या जीवनातील महान भक्तिपंथाची, त्याच्या अभंगातून व त्याच्या कार्यातून मोठं होणाऱ्या एक पवित्र भक्ताची आहे. जनाबाईची भक्ती जीवनातले कठीण प्रसंग सहजतेने पार करत, देवाच्या नावाने कार्य करत होती. कबीरची ही भेट, त्याचा अनुभव आणि जनाबाईचा भक्तिपंथ त्या सर्वांच्या विचारांवर गहिरा ठसा सोडणारा ठरला.
पंढरपूरच्या जवळ असलेल्या श्रीक्षेत्र गोपाळपूरमधील संत नामदेव आणि संत जनाबाई यांच्या पवित्र वाड्याचे विशेष स्थान आहे. याठिकाणी संत नामदेवांच्या सहवासात संत जनाबाईंनी विठोबाच्या भक्तीचा अभ्यास सुरू केला आणि ‘दळिता कांडिता तुज गाईन अनंता’ असे अभंग रचले. संत नामदेव हे त्यांचे आदर्श गुरु होते, आणि त्यांच्याशी जोडलेल्या श्री संत ज्ञानदेव, विसोबा खेचर, संत नामदेव, संत जनाबाई या गुरु-शिष्य परंपरेतील मार्गदर्शन त्यांच्या जीवनावर मोठा प्रभाव पडला.
संत ज्ञानदेव यांच्या व्दारे मार्गदर्शन मिळवलेल्या जनाबाईंनी अनेक संतांना प्रत्यक्ष पाहिलं होतं आणि त्यांचा भक्तिरसाने ओतप्रोत भरलेला जीवनप्रवास त्यात दिसून येतो. ‘विठू माझा लेकुरवाळा, संगे गोपाळांचा मेळा’ हा प्रसिद्ध अभंग जनाबाईंचा आहे, जो त्यांच्या संत नामदेवांबरोबर घालवलेल्या संत-संगाच्या अनुभवांचे प्रमाण ठरतो.
संत ज्ञानदेवांविषयी जनाबाईंच्या मनात अपार श्रद्धा होती, ज्याचा दाखला त्यांच्या काव्यातून सुस्पष्टपणे व्यक्त होतो. त्यांनी ज्ञानेश्र्वरांबद्दल ‘परलोकीचे तारू, म्हणे माझा ज्ञानेश्र्वरु’ असे विचारले होते. जनाबाई घरकाम करत असताना, गोवऱ्या व शेण्या वेचताना सतत देवाचे नामस्मरण करत होत्या, जो त्यांचा एक निरंतर भक्तिरस अनुभव होता.
त्यांच्या काव्यातून अनेक विषयांना वाचा मिळते. संत जनाबाईंचे सुमारे ३५० अभंग ‘सकल संत गाथा’ या ग्रंथात संकलित झाले आहेत. त्यांच्या अभंगांमध्ये कृष्णजन्म, थाळीपाक, प्रल्हादचरित्र आणि बालक्रीडेसारखे विविध विषय आले आहेत. तसेच, त्यांनी ‘हरिश्चंद्राख्यान’ या आख्यायिका रचल्या.
महाकवी मुक्तेश्र्वरांना आणि एकनाथांचे नातू यांनाही जनाबाईंच्या अभंगांमधून प्रेरणा मिळाली होती. त्यांचे काव्य भक्तिरसाने भारलेले होते, आणि त्या पूर्णपणे निष्काम भावनेने विठोबाच्या चरणी शरण गेलेल्या होत्या. आत्मज्ञानाच्या गाभ्यात प्रवेश करण्यापूर्वीच त्या निर्विकार व शांत झाल्या.
त्यांच्या अभंगांमध्ये नामदेवांवरील भक्तिरस, संत ज्ञानदेवांविषयीचा भक्तिभाव आणि संत चोखोबांच्या भावसमर्थ्याचा प्रभाव स्पष्टपणे व्यक्त झाला आहे. त्यांचे काव्य भक्तिरहित प्रेम, त्याग, समर्पण आणि स्त्रीविषयीचे सद्गुण दर्शवते.
संत जनाबाईंच्या रचनांचा प्रभाव आजही अनमोल आहे. त्यांनी संत ज्ञानदेव, संत नामदेव आणि अन्य महान संतांचे जीवन आणि गुण यांचे सखोल विश्लेषण करत पुढील पिढ्यांना मार्गदर्शन केले आहे. त्यांची साधी, पण प्रभावी भाषा सामान्य माणसांच्या हृदयाला स्पर्श करणारी होती.
आखिरीत, संत जनाबाई श्रीक्षेत्र पंढरपूरमध्ये आषाढ कृष्ण त्रयोदशीच्या दिवशी समाधी घेऊन पंढुरंगाच्या चरणांमध्ये विलीन झाल्या.