sai-baba
|| साईबाबा ||
साईबाबा: एक अलौकिक संत
साईबाबांचे शिर्डीतील आगमन आणि जीवन
साईबाबा (इ.स. १८५६ – १५ ऑक्टोबर १९१८) हे एक महान भारतीय संत आणि फकीर होते, ज्यांनी अहमदनगर जिल्ह्यातील राहाता तालुक्यातील शिर्डी या छोट्याशा गावात आपले जीवन व्यतीत केले. म्हणूनच त्यांना ‘शिर्डीचे साईबाबा’ असे संबोधले जाते. शिर्डीत आल्यानंतर त्यांनी “श्रद्धा आणि सबुरी” हा मूलमंत्र लोकांना दिला, जो आजही त्यांच्या भक्तांसाठी जीवनाचा आधार आहे. शिर्डीच्या मातीशी जोडलेली मनःशांती आणि आत्मिक विश्वास यामुळे हे गाव भारतासह जगभरातील असंख्य भाविकांचे पवित्र तीर्थक्षेत्र बनले आहे.
असे मानले जाते की साईबाबांचा जन्म मोमीन वंशात झाला होता आणि ते मुस्लिम फकीर होते. जेव्हा शिर्डीचे पुजारी म्हाळसापती यांनी त्यांना प्रथम पाहिले, तेव्हा त्यांनी “साई” अशी हाक मारली. त्या काळात मराठी, उर्दू आणि फारसी यांचे मिश्रण असलेली भाषा प्रचलित होती आणि “साई” हा शब्द फकीर किंवा यवनी संतासाठी वापरला जात असे.
साईबाबांसाठी सर्व धर्म समान होते; त्यांनी हिंदू आणि मुस्लिम भक्तांना एकाच दृष्टीने पाहिले आणि “सबका मालिक एक” तसेच “अल्लाह मालिक” ही घोषणा देत सर्वांना धर्मनिरपेक्षतेचा संदेश दिला. १५ ऑक्टोबर १९१८ रोजी विजयादशमीच्या शुभदिवशी त्यांनी शिर्डीतच आपला देह ठेवला.
साईबाबांचे जन्मस्थान: एक अनुत्तरित प्रश्न
साईबाबांचे जन्मस्थान आजही वादाचा आणि चर्चेचा विषय आहे. जगभरातून अनेकांनी त्यांच्या जन्माबाबत दावे केले आहेत, परंतु ठोस आणि सर्वमान्य पुरावे कोणालाच सादर करता आलेले नाहीत. विशेष म्हणजे, साईबाबांनी स्वतः कधीही आपल्या जन्मस्थळाचा किंवा मूळ गावाचा उल्लेख केला नाही. त्यांच्या जीवनातील ही गूढता त्यांच्या अलौकिक व्यक्तिमत्त्वाला आणखी रहस्यमयी बनवते.
साईबाबांचे कार्य आणि जीवनशैली
साईबाबांनी आपले संपूर्ण जीवन साधेपणात व्यतीत केले. ते भिक्षा मागून आपली उपजीविका चालवत असत आणि “सबका मालिक एक” हा संदेश सतत लोकांपर्यंत पोहोचवत. “अल्लाह मालिक” हे त्यांचे नेहमीचे बोल होते, ज्यामुळे त्यांच्या ईश्वरभक्तीची आणि सर्वधर्मसमभावाची झलक दिसते. त्यांनी आयुष्यभर भक्तांना सन्मार्गावर चालण्याचा उपदेश केला आणि साधेपणाचा आदर्श ठेवला.
साईबाबांचा भक्त समुदाय
साईबाबांचे भक्त केवळ भारतातच नव्हे, तर परदेशातही मोठ्या संख्येने आहेत. त्यांच्या नावाने अनेक ठिकाणी मंदिरे उभारली गेली आहेत. भक्तांच्या मते, साईबाबा हे अवतारी पुरुष होते. काही त्यांना दत्तात्रेयाचे रूप मानतात, तर काहींना ते विष्णू किंवा शिव यांचे अवतार वाटतात. त्यांचा भक्तवर्ग सर्व जाती-धर्मांना सामावून घेणारा आहे, ज्यामध्ये हिंदू आणि मुस्लिमांचा विशेष समावेश आहे. सुफी परंपरेतही साईबाबांना संत म्हणून मान्यता मिळाली आहे.
साईबाबा आणि स्वामी स्वरूपानंद यांच्यातील मतभेद
जून २०१४ मध्ये द्वारका आणि ज्योतिष पीठाचे शंकराचार्य स्वामी स्वरूपानंद सरस्वती यांनी साईबाबांच्या पूजेला विरोध दर्शवला. त्यांच्या मते, साईबाबा हे ईश्वर किंवा अवतार नव्हते, तर एक सामान्य माणूस होते. या विधानानंतर शिर्डीसह अनेक ठिकाणी साईभक्तांनी शंकराचार्यांविरुद्ध आंदोलने केली. यावरून साईबाबांच्या व्यक्तिमत्त्वावरील लोकांची श्रद्धा किती दृढ आहे, हे दिसून येते.
साईबाबांचा जन्म: एक वेगळा दावा
सप्टेंबर २०१४ मध्ये कांदिवलीच्या साईधाम चॅरिटेबल ट्रस्टने उच्च न्यायालयात दावा केला की साईबाबा हे मुस्लिम फकीर नव्हते, तर जन्माने ब्राह्मण होते आणि म्हणूनच हिंदू होते. त्यांचा जन्म परभणी जिल्ह्यातील पाथरी गावात २७ सप्टेंबर १८३७ रोजी दुपारी सव्वा बारा वाजता झाला होता, असे त्यांचे म्हणणे आहे.
ट्रस्टच्या दाव्यानुसार, साईबाबांचे आई-वडील गरीब ब्राह्मण होते. बालपणी एका मुस्लिम फकिराच्या आग्रहावरून त्यांनी साईंना त्याच्याकडे सोपवले. नंतर त्या फकिराने साईंना वेंकुशा नावाच्या हिंदू गुरूकडे दिले. ट्रस्टचा असाही दावा आहे की साईबाबांचे मूळ नाव हरिभाऊ होते आणि याबाबत त्यांच्याकडे पुरावे आहेत.
साईबाबांचे प्रथम दर्शन आणि गुरुस्थान
शिर्डीतील नाना चोपदार यांच्या आईने साईबाबांना प्रथम तरुण वयात पाहिले होते. तिने त्यांचे वर्णन असे केले आहे: एक सोळा वर्षांचा तेजस्वी तरुण लिंबाच्या झाडाखाली ध्यानमग्न अवस्थेत बसला होता. त्याच्या तेजाने तो जणू ईश्वराचा अवतार वाटत होता. त्याला पाहताच गावकरी लिंबाच्या झाडापाशी जमा झाले आणि त्याच्या मूळ गावाबाबत विचारणा करू लागले. परंतु त्याने मौन सोडले नाही.
त्याच वेळी खंडोबाच्या एका भक्ताला दृष्टांत झाला की या तरुणाने लिंबाच्या झाडाखालील भुयारात तपश्चर्या केली आहे. लोकांनी खणून पाहिल्यावर एक प्रज्वलित दिव्यासह भुयार सापडले. सर्वांनी त्याचा जयघोष केला, तेव्हा त्याने मौन सोडून विनंती केली, “हे माझ्या गुरुचे स्थान आहे, कृपया भुयार बंद करा.” लोकांनी तसे केल्यानंतर तो तरुण अदृश्य झाला. तोच तरुण म्हणजे साईबाबा होते आणि आजही शिर्डीतील हे गुरुस्थान पवित्र मानले जाते.
शिर्डीतील प्रथम आगमन
औरंगाबादजवळील धुमगावचे पाटील चांदभाई एकदा औरंगाबादला जात असताना लघुशंकेसाठी थांबले. परत आल्यावर त्यांची घोडी गायब झालेली दिसली. शोधत असताना त्यांना एका आम्रवृक्षाखाली एक फकीर दिसला, जो चिमट्याने जमिनीवर आग पेटवून चिलीम ओढत होता.
चांदभाई आश्चर्यचकित झाले. तेव्हा त्या फकिराने म्हटले, “तुझी घोडी समोरच्या झाडाखाली आहे.” घोडी सापडताच चांदभाईने त्याच्या चरणी नतमस्तक होऊन त्याला घरी आणले. तो फकीर म्हणजे साईबाबा होते. नंतर चांदभाईच्या मेव्हण्याच्या मुलाच्या लग्नासाठी शिर्डीत वरात गेली, तेव्हा साईबाबाही त्यांच्यासोबत गेले. शिर्डीत खंडोबा मंदिरासमोर पोहोचल्यावर म्हाळसापतींनी त्यांना पाहिले आणि “या साईबाबा” अशी हाक मारली. त्यांनी साईंना योगी आणि स्थितप्रज्ञ मानले आणि शिर्डी त्यांच्या आगमनाने पावन झाली.
साईबाबांचा संदेश आणि शिकवण
साईबाबा हे समाजाचे थोर मार्गदर्शक होते. ते मातेसारखे प्रेमाने उपदेश करत. भक्त चुकीच्या वाटेवर गेला तर त्याला सन्मार्गावर आणत. छोट्या प्रसंगांतून ते गहन अध्यात्म शिकवत. एकदा राधाबाई देशमुख नावाच्या स्त्रीने गुरुमंत्रासाठी हट्ट धरला आणि उपवास सुरू केला. साई म्हणाले, “माझ्या गुरुने मला मंत्र दिला नाही, तर मी तुला कसा देऊ?” ती ऐकेना. तीन दिवसांनी साई म्हणाले, “माझा गुरु अवलिया होता.
मी त्याची सेवा करून थकलो, पण त्याने मंत्र दिला नाही. शेवटी त्याने माझ्याकडून दोन पैसे घेतले आणि श्रद्धा-सबुरी शिकवली. श्रद्धेशिवाय परमार्थ सिद्ध होत नाही आणि सबुरीशिवाय फल मिळत नाही.”
उदी आणि दक्षिणेचे महत्त्व
साईबाबांच्या जीवनात उदी आणि दक्षिणेला विशेष स्थान आहे. उदी म्हणजे त्यांच्या धुनीतील राख, जी विवेकाचे प्रतीक आहे. ती देताना ते शिकवत की देह नश्वर आहे, त्याची राखच शिल्लक राहते. या विवेकाने परमार्थ साधावा. उदीने त्यांनी अनेकांचे रोग बरे केले – नानासाहेब चांदोरकर यांच्या मुलीची प्रसूतीवेदना, मालेगावच्या डॉक्टरांच्या पुतण्याचे हाडव्रण, अशी अनेक उदाहरणे आहेत.
दक्षिणा ही वैराग्याची खूण आहे. साई दक्षिणा मागत, पण ती गरिबांसाठी वापरत. त्यामुळे भक्तांच्या आसक्तीचा नाश होई आणि दानाची वृत्ती वाढे. गोपाळराव बुटी आणि हरिभाऊ साठे यांनी दक्षिणेतून शिर्डीत वाडे बांधले, ज्याने भक्तांची सोय झाली. साई कधी जबरदस्ती करत नसत; ज्यांना द्यायचे नसे, त्यांच्याकडे मागणीच करत नसत.
साईबाबांचे जीवन दर्शन
साई म्हणत, “मी फकीर आहे. माझ्यातील षड्रिपूंना मी धुनीत जाळतो. भक्तांची संकटे दूर करण्यासाठी मी आलो आहे. श्रद्धा आणि सबुरीने स्वधर्म पाळा, तुमचे कल्याण होईल.” ते गीतेचे महत्त्व सांगत, “श्रद्धेने शरण येणाऱ्याला मी मोक्ष देतो. भाग्य बदलणे शक्य आहे, पण त्यासाठी भक्ती आणि श्रद्धा हवी.”
भक्तवर्ग आणि कृपादृष्टी
साईंच्या भक्तांमध्ये नानासाहेब चांदोरकर, दासगणू, काकासाहेब दीक्षित, खापर्डे, तात्या कोते, बायजा असे सर्व स्तरांतील लोक होते. त्यांनी भक्तांचे अपमृत्यू टाळले, संतान दिले, गरिबी हटवली आणि शांती प्रदान केली. ते म्हणत, “मला शरण या, मी तुमची दु:खे दूर करीन. माझा भक्त दूर असला तरी मी त्याला खेचून आणीन.” हेमाडपंतांना स्वप्नातून खेचून त्यांनी ‘साई सच्चरित्र’ लिहायला लावले.
साईबाबांचा देहत्याग आणि आश्वासन
१५ ऑक्टोबर १९१८ रोजी विजयादशमीला साईंनी समाधी घेतली. देह ठेवताना ते म्हणाले, “मी गेलो नाही. शिर्डीतून मी तुमची संकटे दूर करीन. माझी हाडे तुमच्याशी बोलतील. जो ‘साई’ म्हणेल, त्याला सर्व देईन.” आजही शिर्डीत लाखो भक्त दर्शनाला येतात. समाधीतूनही ते भक्तांना दृष्टांत देतात आणि त्यांचे कल्याण करतात.
साईबाबांचे शिर्डीतील वैभव
शिर्डी हे नाव भारतभर प्रसिद्ध करणारे श्री साईबाबा हे दत्त संप्रदायात एक महत्त्वाचे स्थान ठेवतात. तरीही त्यांचे जीवन पाहता ते प्रामुख्याने श्रीरामाचे भक्त होते. शिर्डीत दत्तात्रेयाचे मंदिर नाही आणि ज्या पादुका आहेत त्या त्यांच्या गुरुंच्या आहेत. साईबाबांनी दत्तोपासनेचा प्रचार केल्याचेही दिसत नाही. त्यांचा जन्म, जात, मूळ गाव किंवा शिर्डीत येण्याचा मार्ग याबाबत ठोस माहिती उपलब्ध नाही.
परंतु त्यांचे दैवी व्यक्तिमत्त्व आणि लोकांची दु:खे दूर करण्याची शक्ती यामुळे त्यांची ख्याती सर्वदूर पसरली. ते कोणाचे अवतार होते? हा प्रश्न अनेकांना पडतो. कोणी त्यांना राम, कृष्ण, हनुमान, शंकर, गणपती, दत्तात्रेय, स्वामी समर्थ किंवा माणिकप्रभू यांचे रूप मानतात. दासगणूंना तर ते पंढरीच्या विठ्ठलासारखे दिसले. त्यांनी म्हटले आहे, “शिर्डी माझे पंढरपूर, साईबाबा माझे रमावर.”
साईबाबांची धुनी, उदी, हिंदू-मुस्लिम भक्तांचा समुदाय, त्यांचे अनोखे वर्तन आणि करुणा यामुळे अनेकांनी त्यांना दत्ताचे अवतार मानले. माणिकनगरप्रमाणेच शिर्डीतही हिंदू आणि मुस्लिम भक्तांना समान आदर आहे. नाथपंथीय दत्त संप्रदायाशी त्यांचा संबंध जोडला जातो. त्यांच्या जीवनाची सुरुवात थोडक्यात अशी आहे.
साईबाबांचे शिर्डीत आगमन
औरंगाबाद जिल्ह्यातील धूप गावाजवळच्या जंगलात चांदभाई नावाचा एक श्रीमंत व्यापारी आपली हरवलेली घोडी शोधत होता. तेव्हा एका मुस्लिम वेषातील तरुण फकिराने त्याला घोडीचा ठावठिकाणा सांगितला. चांदभाई त्याच्यावर प्रभावित झाला. जेव्हा त्या फकिराने चिमट्याने जमिनीवर आग पेटवून चिलीम तयार केली, तेव्हा चांदभाईला त्याच्या अलौकिक शक्तीची खात्री पटली. त्याने या तरुणाला घरी आणले.
नंतर चांदभाईच्या घरी एका लग्नासाठी वरात निघाली आणि हा फकीर त्यांच्यासोबत शिर्डीत आला. शिर्डीत खंडोबा मंदिराजवळ पोहोचल्यावर पुजारी म्हाळसापती सोनार यांनी त्याला पाहिले. त्याच्या मुस्लिम वेषामुळे मंदिरात प्रवेश नाकारला गेला, तेव्हा तो वडाच्या झाडाखाली बसला. म्हाळसापतींनी त्याला “आवो, साईबाबा!” अशी हाक मारली आणि तेव्हापासून तो साईबाबा म्हणून ओळखला गेला.
साईबाबांचे शिर्डीतील जीवन
म्हाळसापतींसोबत साईबाबा शिर्डीत स्थायिक झाले. काशिराम शिंपी, आप्पा जागले यांसारख्या काही लोकांनी त्यांच्यावर श्रद्धा ठेवली. ज्या निंबाच्या झाडाखाली ते बसत, तिथे त्यांच्या गुरुंच्या पादुका आढळल्या. जवळच एका ओसाड जागेत त्यांनी फुलांची बाग फुलवली. त्यांचे वर्तन वरवर पाहता वेड्यासारखे वाटे – हातात पत्र्याचे भांडे, मळलेली झोळी, अंगावर कफनी आणि डोक्यावर फडके.
ते भिक्षा मागत फिरत आणि खाण्यापिण्याची स्वच्छता ठेवत नसत. काही काळानंतर ते एका जीर्ण मशिदीत राहू लागले, जी पुढे ‘द्वारकामाई’ म्हणून प्रसिद्ध झाली. तिथे रामनामाचा जप सुरू झाला आणि अखंड धुनी पेटली, जिची उदी लाखो भक्तांना लाभली.
साईबाबांचे चमत्कार आणि प्रभाव
साईबाबांनी अनेक अलौकिक कृत्ये केली. दुकानदारांनी तेल नाकारले तेव्हा त्यांनी पाण्याच्या पणत्या पेटवून सर्वांना थक्क केले. अनेकांची शारीरिक-मानसिक पीडा दूर केली, पिशाच्चबाधा हटवली आणि काहींना समृद्धीचा मार्ग दाखवला. पुणतांब्याचे संत गंगागीर महाराज, स्वामी समर्थांचे शिष्य आनंदनाथ आणि वासुदेवानंद सरस्वती यांनी त्यांचे दर्शन घेऊन त्यांच्या महानतेची प्रशंसा केली.
दासगणूंनी त्यांच्या अंगठ्यांतून गंगेचा झरा वाहताना पाहिला. योगशक्तीने ते संसारी लोकांना सुखी करत. त्यांच्या उदीने अनेकांचे दुःख दूर झाले. दादासाहेब खापर्डे यांच्यासारख्या भक्तांची त्यांच्यावर अपार श्रद्धा होती.
शिर्डीचे क्षेत्ररूपांतरण
साईबाबांच्या वास्तव्याने शिर्डी तीर्थक्षेत्र बनले. भक्तांच्या सोयीसाठी साठे, दीक्षित आणि बुटी यांनी वाडे बांधले. पाणी, वीज यांसारख्या सुविधा निर्माण झाल्या. साईबाबांचे चमत्कार आणि उपदेश यांनी सर्वसामान्यही प्रभावित झाले. ते म्हणत, “हा दुर्मिळ मनुष्यजन्म विषयलालसेत वाया घालवू नका. जे समजत नाही ते मला विचारा. तुमच्या उद्धारासाठी परमेश्वराने मला पाठवले आहे. मरण नेहमी डोळ्यासमोर ठेवा, म्हणजे ईश्वराची आठवण राहील.” त्यांना कर्मकांडाची गरज नव्हती; मनातील अहंकार सोडून प्रामाणिक भक्ती करावी, असा त्यांचा संदेश होता.
साईबाबांचा देहत्याग
साईबाबांनी भेदभाव न करता अन्नदान केले आणि लाखो लोकांना परमार्थाची ओढ लावली. १५ ऑक्टोबर १९१८ रोजी त्यांनी बुटींच्या वाड्यात समाधी घेतली. त्यांचे समाधिस्थान तिथेच बांधले गेले. शिष्यत्वाचा मंत्र न देता त्यांनी लाखो भक्तांना आपलेसे केले. साकुरी येथील उपासनी महाराजांचे दत्तस्थानही त्यांच्या प्रेरणेनेच उभे राहिले.
साईबाबांची अकरा वचने (पुनर्रचित)
१. शिर्डीत ज्याचे पाय पडतील, त्याची संकटे दूर होतील.
२. माझ्या समाधीची पायरी चढणाऱ्याचे दुःख नष्ट होईल.
३. देह सोडला तरी मी भक्तांसाठी धावेन.
४. माझ्या समाधीवर नवस ठेवणारे कधीही अपयशी होणार नाही.
५. मी नेहमी जिवंत आहे, हे अनुभवातून जाणा.
६. मला शरण येणारा कधीच वाया जाणार नाही.
७. जो माझी भक्ती करेल, त्याला त्याच्या भावाप्रमाणे फळ मिळेल.
८. तुमचा भार मी पूर्णपणे उचलीन, हे वचन खरे आहे.
९. येथे सर्वांना मदत आहे, जे मागाल ते मिळेल.
१०. जो मला मन-शरीराने समर्पित होईल, मी त्याचा ऋणी राहीन.
११. जो माझ्या चरणी एकनिष्ठ राहील, तो धन्य होईल.
साईबाबा आणि गजानन महाराजांचे नाते
८ सप्टेंबर १९१० रोजी शेगावात गजानन महाराजांनी समाधी घेतली. त्याच दिवशी शिर्डीत सकाळी ५:३० वाजता साईबाबांनी न्हाव्याला बोलावून केस कापले आणि स्नान केले. नेहमी दुपारी हजामत करणारे बाबा त्या दिवशी सकाळी का तयार झाले, हे भक्तांना आश्चर्य वाटले.
स्नानानंतर त्यांनी एका भक्ताला नारळ, साखर आणि शेंगा आणायला सांगितले. नारळ फोडून त्याचे तुकडे, साखर आणि शेंगा सर्वांना वाटल्या आणि “श्री गजानन महाराज की जय” असा जयघोष सुरू केला. उपस्थितांना गजानन महाराज माहीत नव्हते, तरी त्यांनी जयजयकार केला. नंतर साई म्हणाले, “आज सकाळी माझा भाऊ गेला.” दोन दिवसांनी काकासाहेब दीक्षितांना बुटींचे पत्र मिळाले, ज्यात गजानन महाराजांच्या देहत्यागाची आणि “शिर्डीत साईबाबा तुमची काळजी घेतील” या संदेशाची माहिती होती. खापर्डे यांनीही सांगितले की, साईबाबा त्या दिवशी “माझा मोठा जीव गेला” म्हणून शोक करत होते. हे दोन्ही संत अंतरीकरीत्या एकरूप होते.
साईबाबांचा निर्वाण प्रसंग
१५ ऑक्टोबर १९१८ रोजी दुपारी २:३५ वाजता साईबाबांनी समाधी घेतली. २८ सप्टेंबरपासून त्यांना ताप होता. सकाळी ९-१० च्या सुमारास त्यांनी वापरलेली वीट तुटली. बायजाबाईंच्या अंगावर त्यांनी प्राण सोडले. नानासाहेबांनी पाणी पाजले, पण ते बाहेर आले आणि “देवा” म्हणत बाबांनी किंचाळून प्राण त्यागला. हिंदू-मुस्लिमांत वाद झाला – हिंदूंना वाड्यात समाधी हवी होती, तर मुस्लिमांना बाहेर थडगे बांधायचे होते. काहींनी द्वारकामाईत समाधी सुचवली. काकासाहेबांनी नगरहून कलक्टर बोलावला.
मतदानात वाड्यासाठी २००० मते पडली आणि निर्णय झाला. उपासनी महाराजांनी शास्त्रोक्त पद्धतीने अंत्यसंस्कार केले. २७ ऑक्टोबरला तेरावा बापुसाहेब जोग आणि उपासनी महाराजांनी गंगेकाठी पार पाडला. २४०० रुपये जमून भंडारा झाला. बाबांच्या वस्तू (किंमत १०,०००) जतनासाठी शिर्डी ट्रस्ट स्थापन झाले. पहिले वर्षश्राद्ध काशीत अन्नदान, गोदानासह पार पडले.
साईबाबा: एक अवलिया फकीर
साईबाबांचे चरित्र ‘श्री साई सच्चरित्र’ या पोथीत हेमाडपंत (गोविंद दाभोळकर) यांनी लिहिले आहे, जी भक्तांमध्ये लोकप्रिय आहे. साई हे अवतारी संत होते. कोणी त्यांना राम, कोणी कृष्ण, कोणी दत्त मानले, पण ते स्वतःला “अल्लाचा बंदा” म्हणवत. त्यांचे बोल गूढ असत. इंग्रजी काळात अंधश्रद्धा आणि वेदविद्या दोन्ही प्रचलित होत्या. लोकमान्य टिळक आणि दासगणू यांच्यासारख्यांनी त्यांचे दर्शन घेतले. ते म्हणत, “सत्याने वागा, भुकेल्याला अन्न द्या, अहंकार सोडा, परमेश्वराचे स्मरण करा.” सर्वधर्मसमभाव त्यांच्या शिकवणीत होता. आज हिंदू, मुस्लिम, शीख, पारशी सर्व त्यांचे भक्त आहेत.
साईबाबांचा उपदेश
साई म्हणत, “प्रामाणिकपणे कष्ट करा, नीतीने धन कमवा, गरजूंना मदत करा, ईश्वराचे नाव जपा, सर्व प्राण्यांत परमात्मा पाहा.” त्यांनी मानवता आणि विश्वबंधुत्व शिकवले. १८५० च्या सुमारास गोदावरीकाठी त्यांचे वास्तव्य होते. ते “अल्ला मालिक, हरी हरी” म्हणत रोग्यांना वनऔषधी देत. “हरी म्हणता गुरु प्रसन्न होतात, माझ्या हातचा अंगारा अमृत होतो,” असे ते म्हणत. त्यांना शरण गेलेल्यांचे जीवन सुखी आणि मृत्यू सहज झाला.
दत्त जयंती आणि साईबाबांची समाधी
मार्गशीर्ष पौर्णिमेला (दत्त जयंती) रात्री १० वाजता साईबाबांनी द्वारकामाईत ७२ तासांची समाधी घेतली. तीन दिवस त्यांचे शरीर प्राणहीन होते – हृदय, श्वास, नाडी बंद होती. तिसऱ्या दिवशी प्राण परतले. त्यांनी म्हाळसापतींना सांगितले, “तीन दिवस माझा प्राण ब्रह्मांडात चढवतोय, देह सांभाळा. मी न परतल्यास द्वारकामाईत समाधी द्या.” त्या वेळी त्यांना दम्याचा त्रासही झाला. ‘श्री साई सच्चरित्र’चा ४४ वा अध्याय याचे स्मरण करतो.
साईबाबा आणि लोकमान्य टिळक
एकदा लोकमान्य टिळक शिर्डीत साईंच्या दर्शनाला आले. त्यांनी हार, पेढे आणि १०१ रुपये दक्षिणा दिली. साईंनी पेढे वाटले आणि दक्षिणा अन्नदानासाठी ठेवली. टिळक म्हणाले, “खूप दिवसांपासून दर्शनाची इच्छा होती.” साईंनी त्यांना देशसेवेत यशाचा आशीर्वाद दिला. दुपारी त्यांना गावकऱ्याकडे जेवणाला पाठवले. जेवणात ज्वारीची भाकरी, कांद्याचे पीठले आणि ठेचा होता.
टिळकांना कांदा खाल्ल्याने पुरळ येत असे, पण साईंच्या आज्ञेने त्यांनी जेवण केले. नंतर साई म्हणाले, “पुण्याला न जाता कोपरगाव-औरंगाबाद मार्गे जा. तुला पुरळ येणार नाही.” टिळक त्या मार्गाने गेले आणि त्याच वेळी इंग्रज पोलिस पुण्याच्या मार्गावर त्यांना शोधत शिर्डीत आले. साईंची दूरदृष्टी यातून दिसली.
साईबाबा आणि बेलपत्र
द्वारकामाईतील साईंच्या चित्रात त्यांच्या मस्तकावर बेलपत्र का दिसते? मेघा नावाचा शिवभक्त साईंना शंकराचा अवतार मानत असे. तो साठे वाड्यातील साईंच्या चित्राची आणि द्वारकामाईत प्रत्यक्ष पूजा करत असे. सुरुवातीला त्याला साई मुस्लिम वाटले, पण नंतर “साई म्हणजे शिव” अशी श्रद्धा झाली. तो गोदावरीचे पाणी आणून साईंना अभिषेक घालत आणि बेलपत्र अर्पण करत असे.
शिर्डीत बेल नव्हते, म्हणून तो कोसभर जाऊन बेलपत्र आणत असे. साईंच्या मस्तकावर टेंगूळ असल्याने आणि तेज दिसल्याने भक्त त्यांना शिवलिंग मानत आणि बेलपत्रांनी पूजा करत. आजही साईंच्या चित्रात बेलपत्र असते आणि शिवभक्त महाशिवरात्रीला “शिव साई” म्हणत त्यांना बेल अर्पण करतात.
साईबाबा: समाजसेवक संत
‘साई’ म्हणजे संत किंवा साधू. साईबाबांनी शिर्डीला जागतिक कीर्ती दिली. प्राचीन काळी ‘शिलधी’ नावाच्या या गावाचे अवशेषच उरले होते आणि ते मृतदेह जाळण्यासाठी वापरले जाई. साईंनी तपाने ते पवित्र क्षेत्र बनवले. १९१० पर्यंत त्यांची प्रसिद्धी मर्यादित होती, पण निंबाखाली बारा वर्षे तप करून त्यांनी संत म्हणून नाव कमावले.
योगी, सिद्धांनी त्यांना दत्तावतारी मानले. माणिकप्रभूंशी त्यांचा संबंध जोडला जातो. एकदा माणिकप्रभूंनी फकिराला खारके आणि गुलाब दिले आणि “साई ये लेव” म्हणताच तो अदृश्य झाला – तो साईच होता, असे मानतात.
साईंना सर्व सिद्धी प्राप्त होत्या. ते अंतर्ज्ञानी आणि योगसामर्थ्यवान होते. गजानन महाराजांना ते गुरुबंधू मानत. त्यांच्या देहत्यागावेळी साई शोक करत म्हणाले, “माझा गज गेला.” त्यांनी श्रद्धा, सबुरी आणि अन्नदानाचा संदेश दिला. “एकटे खाऊ नका, द्रव्यात मोक्ष नाही,” असे ते शिकवत. त्यामुळे साईभक्त अन्नदान करतात.
साईबाबांची झोपण्याची फळी
जाळी निमगावचे नानासाहेब डेंगळे यांनी मशिदीत साईंसाठी १.५ फूट रुंद आणि ४ हात लांब लाकडी फळी आणली. साईंनी तिला चिंध्या बांधून छताला टांगली आणि चारही बाजूंना पणत्या लावून त्यावर झोपत. ते कसे झोपत आणि उतरत हे कोणालाच कळले नाही. रात्री लोक जमत, पण हे रहस्य अनाकलनीय राहिले.