sant-mahipati-charitra
संत महिपती चरित्र
संत महिपती (मराठी लेखनभेद: महिपती ताहराबादकर) हे महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील ताहराबाद येथील एक प्रमुख संतकवी होते. त्यांचा जन्म अंदाजे शा.श. १६३७ (इ.स. १७१५) साली झाला. संत महिपतींनी १३व्या ते १७व्या शतकादरम्यानच्या प्रमुख वैष्णव संतांच्या चरित्रलेखनाचे कार्य केले. त्यांच्या लेखणीने महाराष्ट्रातील भक्तिरचना आणि संतपरंपरेला एक नवा आकार दिला.
महिपतींचे बालपण ताहराबाद गावात व्यतीत झाले. हे गाव त्या काळात ताहीरखान या सरदाराच्या जास्तीत जास्त प्रभावाखाली होते. संत महिपतींचे वडील श्री दादोपंत कांबळे हे एक ब्राम्हण होते आणि त्यांचे घराणे मंगळवेढ्याचे होते. महिपतींचा जन्म अत्यंत उशिरा, म्हणजेच वयाच्या साठाव्या वर्षी झाला. संत महिपतींनी आपले जीवन श्री दादोपंत कांबळे यांच्या कुटुंबातच प्रारंभ केले.
महिपतींच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांचे तुकाराम महाराजांसोबत असलेले संबंध. तुकाराम महाराज आणि संत महिपती यांचा काळ एकाच कालखंडात होता, आणि महिपतींनी तुकाराम महाराजांच्या शिकवणीला आपल्या जीवनाचे आदर्श मानले. संत ज्ञानेश्वरांनी ज्या प्रकारे संस्कृतमधील गूढ आणि कठीण तत्त्वज्ञान सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवले, त्याच प्रकारे महिपतींनी त्यांचे कार्य पुढे चालवले.
संत महिपतींनी अठराव्या शतकात महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात भक्तिरचनांना चालना दिली. त्यांनी संतांच्या चरित्रांचे व्याख्यान आणि काव्यलेखन करून जनतेत भक्तिरुपी जागृती केली. त्यांची साधी, सोपी आणि रसाळ मराठी भाषा आजही लोकांच्या हृदयात घर करून आहे. महिपती बुवांचे कार्य गावांमध्ये लोकांमध्ये पुन्हा एकदा भक्तिरसाचा संचार करत असे.
संत महिपती यांच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांनी दुष्काळाच्या काळात गोरगरीबांसाठी दिलेले कार्य. त्यांचे जीवन समाजहितासाठी समर्पित होते आणि त्यांना गरीबांच्या मदतीसाठी जे काही आहे ते दान करणे हेच आपले कार्य मानले. महिपतींचे व्यक्तिमत्त्व हे अत्यंत नम्र आणि भक्तिपंथाशी संबंधित होते.
महिपती बुवांचे कार्य त्यांच्या काळात फारच लोकप्रिय झाले. पेशवाईच्या काळात श्रीमंत बाजीराव पेशवे आणि मल्हारराव होळकर यांनी त्यांना मान व जमीन दिली. त्यांचे कार्य आणि शिकवण आजही महाराष्ट्रातील लोकांच्या हृदयात जिवंत आहे. महिपती महाराजांची शिकवण म्हणजे ‘बोले तैसा चाले, त्याची वंदावी पाऊले’ हेच सर्व समाजाला प्रेरित करणारे आहे.
गृहस्थाश्रम :
महिपती बुवांनी वयाच्या सोळाव्या वर्षापासूनच ताहराबाद गावातील पारंपारिक कुळकर्णीपद आणि जोसपणाची जबाबदारी स्वीकारली. परंतु त्यांचा मनोबल मात्र संसाराच्या कामांमध्ये कमी आणि आध्यात्मिक साधनेसाठी अधिक झपाटलेला होता. त्यांची पत्नी सरस्वतीबाई होती, आणि त्यांना विठ्ठल व नारायण अशी दोन मुलं झाली.
मृत्यू आणि समाधीस्थळ :
महिपती बुवा श्रावण कृष्ण द्वादशी, शा.श. १७१२ (इ.स. १७९०) रोजी वयाच्या ७५ व्या वर्षी निधन पावले. ताहराबादमध्ये त्यांचे निवासस्थान आजही उभे आहे, आणि तेथेच त्यांचे विठ्ठल मंदिरही आहे. त्याच्या जवळच त्यांची समाधी स्थळ असलेले वृंदावन आहे, जेथे भक्त त्यांची पूजा आणि वंदन करतात.
संत महिपती – कार्य आणि साहित्य संपदा :
महिपती बुवा काही काळ अहमदनगर जिल्ह्यातील ताहराबाद येथे राहिले. तेथे त्यांनी विविध वारकरी संतांचे चरित्रलेखन केले आणि ‘भक्तविजय’ या ग्रंथाची रचना केली, ज्याचे भाषांतर सन १९३३ मध्ये प्रकाशित झाले. महिपती महाराजांनी ‘भक्तविजय’ आणि ‘संतलीलामृत’ या ग्रंथांद्वारे महाराष्ट्र आणि महाराष्ट्राबाहेरील अनेक संतांचे काव्यमय परिचय दिले आहेत. संत साहित्यात महिपती महाराजांची रचनासंस्था महत्त्वपूर्ण मानली जाते. ह.भ.प. विनायक महाराज शाळिग्राम समशेरपूरकर (संगमनेर) यांनी त्यांच्या ‘नूतन संत चरित्र’ या ग्रंथात महिपती महाराजांच्या चरित्राचा परिचय दिला आहे. महिपती महाराजांच्या समाधीनंतर २१५ वर्षे झाली आहेत.
महिपती महाराजांच्या साहित्यकृती :
महिपती महाराजांनी विविध धार्मिक आणि भक्तिपंथी विषयांवर लेखन केले आहे. त्यांच्या प्रमुख ग्रंथांचे खालील प्रमाणे तपशील आहे:
| ग्रंथाचे नाव | अध्यक्ष | ओव्या संख्या | रचनाकाळ |
|---|---|---|---|
| श्री भक्तविजय | ५७ | ९९१६ | १६८४ |
| श्री कथासरामृत | १२ | ७२०० | १६८७ |
| श्री संतलीलामृत | ३५ | ५२५९ | १६८९ |
| श्री भक्तलीलामृत | ५१ | १०७९४ | १६९६ |
| श्री संतविजय | २६ (अपूर्ण) | ४६२८ | १६९६ |
| श्री पंढरी माहात्म्य | १२ | – | – |
| श्री अनंतव्रतकथा | – | १८६ | – |
| श्री दत्तात्रेय जन्म | – | ११२ | – |
| श्री तुलसी माहात्म्य | ५ | ७६३ | – |
| श्री गणेशपुराण | ४ (अपूर्ण) | ३०४ | – |
| श्री पांडुरंग स्तोत्र | – | १०८ | – |
| श्री मुक्ताभरण व्रत | – | १०१ | – |
| श्री ऋषी पंचमी व्रत | – | १४२ | – |
| अपराध निवेदन स्तोत्र | – | १०१ | – |
| स्फुट अभंग व पदे | – | – | – |
इतर उल्लेखनीय माहिती :
१८व्या शतकातील वारकरी संप्रदायातील संतांमध्ये महिपती महाराजांचे नाव श्रद्धेने घेतले जात होते. तथापि, त्यांचे लेखी चरित्र उपलब्ध नव्हते. १९९२ मध्ये पंढरपूर येथून प्रकाशित होणाऱ्या ‘पंढरी संदेश’ मासिकाने महिपती महाराजांच्या जीवन कार्यावर एक विशेष दिवाळी अंक प्रकाशित केला होता. त्यांच्याच वंशातील ह.भ.प. नानामहाराज वनकुटेकर (गोविंद म्हाळसाकांत कांबळे) यांनी २००५ मध्ये संत महिपती महाराजांचे ८३ पानांचे छोटेखानी चरित्र लिहिले, जे ताहराबाद येथील श्री महिपती महाराज देवस्थान येथे प्रकाशित झाले.
तसेच, पुणे येथून प्रकाशित ‘साहित्य चपराक’ मासिकाने २०११ मध्ये संत चरित्रकार महिपती विशेषांक प्रकाशित केला, ज्यात महिपती महाराजांचे कार्य आणि साहित्यिक योगदान विशेषपणे चर्चिले गेले.