sant-sewalal-maharaj-charitra
संत सेवालाल महाराज
संत सेवालाल महाराज यांचा जन्म १५ फेब्रुवारी १७३९ मध्ये आणि निधन ४ डिसेंबर १८०६ मध्ये झाले. त्यांना बंजारा समाजाचे एक महत्त्वपूर्ण संत मानले जाते. ते नाईक कुळातील भीमा नाईक यांचे पुत्र होते. त्यांच्या वडिलांचे संपत्तीतील ऐश्वर्य इतके होते की सात पिढ्या आरामात जेवण करू शकल्या असत्या. परंतु, संत सेवालाल महाराजांच्या मनात एक विचार होता – “बंजारा समाजाच्या पारंपरिक जीवनशैलीत सुधारणा आणून, त्यांना प्रगतीच्या मार्गावर नेणे.” म्हणूनच, लहानपणापासूनच त्यांना संतांचे आणि वीरांचे कथा ऐकायला आवडत होत्या, आणि या कथांमधून त्यांना समाजाच्या भल्यासाठी कार्य करण्याची प्रेरणा मिळाली. त्यांच्या आई धर्मली माता यांच्याकडून ते या कथा ऐकत असत.
सिंधू संस्कृतीला भारतातील एक अत्यंत प्राचीन आणि सुसंस्कृत संस्कृती मानले जाते, आणि गोर-बंजारा समाज हा या संस्कृतीशी जोडलेला आहे. गोर-बंजारा समाज जगभरात पसरलेला असून, विविध प्रांतांमध्ये ते वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जातात. महाराष्ट्रात बंजारा, कर्नाटकमध्ये लामणी, आंध्र प्रदेशात तल्लाडा, पंजाबमध्ये बाजीगर, उत्तर प्रदेशात नाईक समाज आणि इतर अनेक प्रदेशांमध्ये हे समाज वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जातात.
इतिहासानुसार, या समाजाचा आध्यात्मिक आणि सामाजिक विकास बौद्ध धर्म आणि महावीर यांच्या विचारधारेपासून प्रभावित झाला आहे. १० व्या शतकापासून बंजारा समाजाने आपला एक स्वतंत्र विचारधारा आणि जीवनशैली विकसित केली. दुसऱ्या धार्मिक गुरुंच्या शिक्षणामुळे समाजातील लोकांना शिक्षण प्राप्त करण्याचा मार्ग खुला झाला. “गोरबोली”मध्ये एक मंत्र होता, ज्याचा अर्थ “शिक्षण घेऊन आपला समाज पुढे घ्या” असा होता. यामुळे समाजाचे शिक्षण वाढले आणि त्याचा सामाजिक दर्जा सुधारला.
बंजारा समाजाच्या इतिहासात अनेक लढाऊ योद्ध्यांची नावे ओळखली जातात. १२ व्या शतकापासून १७ व्या शतकापर्यंत बंजारा समाजाने कडवट योद्धे तयार केले. महाराणा प्रतापचा सेनापती जयमल फंतिहा, राजा रतनसिंगचा सर सेनापती आणि राणी रूपमतीचा भाऊ गोर बंजारा गौरा बादल यांसारखे महान योद्धे या समाजातून उभे राहिले. तसेच, बंजारा समाजाच्या व्यापारी कर्तृत्वानेही दक्षिण भारतात जंगी, भंगी (भुकीयस) आणि मध्य भारतात भगंदरस वडतिया यांच्या रूपात खूप मोठे व्यापारी तयार केले.
या सर्व घटनांच्या पृष्ठभूमीवर, संत सेवालाल महाराजांनी बंजारा समाजाला प्रगतीचा मार्ग दाखवला आणि त्यांच्या जीवनातील कार्य त्याच समाजाच्या उन्नतीसाठी प्रेरणा बनले.
बंजारा समाज आणि संत सेवालाल महाराज:
संत सेवालाल महाराज यांचा जन्म १५ फेब्रुवारी १७३९ रोजी आंध्र प्रदेशातील अनंतपूर जिल्ह्यातील गुठी तालुक्यातील गोलाल डोडी गावात झाला. हे गाव आज “सेवागड” म्हणून ओळखले जाते. सेवालाल महाराज हे बंजारा समाजाचे महान संत होते. त्यांच्या जीवनाचा उद्देश सामान्य जनतेचे कल्याण करणे, समाजातील विकृती दूर करणे आणि प्रत्येकाला जीवनाचा मार्ग दाखविणे होता.
बंजारा समाजाचा मुख्य व्यवसाय होता – अन्नधान्य व रसद पुरवठा. ते एक व्यापारी समाज होते आणि भारतीय राजांना अत्यावश्यक वस्तू पुरवत असत. पण सेवालाल महाराजांनी या समाजाला केवळ व्यापारी जीवनातून न पाहता, त्यांना एक नवा आदर्श दाखविला. त्यांचा संदेश होता की, समाजाच्या प्रगतीसाठी शिक्षण, नैतिकता आणि सद्गुणांची आवश्यकता आहे.
सेवालाल महाराजांचे कार्य हे विविध क्षेत्रांमध्ये प्रभावी होते. ते एक संत, समाज सुधारक, क्रांतिकारक, आयुर्वेदाचार्य, अर्थशास्त्रज्ञ आणि बहुजन संत होते. त्यांची शिकवण आजही प्रासंगिक आहे आणि त्यांनी दिलेले संदेश आजच्या काळात देखील लागू पडतात. त्यांनी बंजारा समाजाला त्यांच्यातील दैवी गुण ओळखून, समाजाच्या भल्यासाठी कार्य करण्याचे मार्गदर्शन केले.
कौटुंबिक माहिती आणि बालपण:
सेवालाल महाराजांचे वडील रामजी नायक हे एक मोठे व्यापारी होते. त्यांचे व्यवसाय अत्यंत व्यापक होते आणि त्यांच्याकडे ४०००-५००० गायी व बैल होते. तसेच, ते ५२ तांड्यांचे प्रमुख होते. त्यांच्या कुटुंबात भव्य संपत्ती होती, पण सेवालाल महाराज यांनी या संपत्तीचा वापर लोकांच्या भल्यासाठी केला. त्यांचा जन्म धर्मणी माता आणि भीमा नायक यांच्या घरात झाला. बंजारा समाजात असा विश्वास आहे की, जगदंबा मातेच्या कृपेनेच धर्मणी आणि भीमा नायक यांना सेवालाल महाराज यांचा जन्म झाला.
संत सेवालाल महाराजांची लग्नाची कथा:
संत सेवालाल महाराज यांचे लग्न काही विशिष्ट कारणांमुळे चर्चा झाली. त्यांनी अनेक वेळा लग्न करायची इच्छा व्यक्त केली, पण कधीच ते पारंपारिक विवाहाच्या चौकटीत अडकले नाहीत. एकदा त्यांची आई, जगदंबा माता, त्यांना लग्नासाठी विनवणी करत होती. संत सेवालाल महाराज यांनी तिला सांगितले, “माझ्या सर्व भक्तांना मी भाऊ म्हणून संबोधतो. मग मी त्या सर्व बहिणींमधून कोणाशी लग्न करू?” या उत्तराने त्यांची आई चकित झाली, आणि त्यानंतर संत सेवालाल महाराजांनी विवाहाची कल्पना नाकारली.
सेवालाल महाराजांचे कार्य:
संत सेवालाल महाराज यांनी बंजारा समाजाच्या जीवनात बदल घडवले. त्यांनी नफ्याच्या आधारे एक भव्य व्यापार तयार केला, पण ते केवळ व्यवसायिक दृष्टिकोनातून नाही, तर समाजाच्या सर्वांगीण सुधारणा करत होते. त्यांच्या विचारांनी बंजारा समाजाला स्वावलंबी बनवले आणि त्यांचा सशक्त विकास केला. त्यांचे कार्य आजही बंजारा समाजातील लोकांमध्ये प्रभावी आहे, आणि ते त्यांच्या जीवनातील आदर्शांवर चालत आहेत.
सेवालाल महाराजांचे वचन:
- “कोई केनी भजो पूजो मत” – भावार्थ: कोणाचंही पूजा किंवा अर्चा करणं योग्य नाही. देव मंदीरात नाही, तो माणसात आहे.
- “रपीया कटोरो पांळी वक जाय” – भावार्थ: एका रुपयाला एक वाटी पाणी विकणं योग्य नाही.
- “कसाईन गावढी मत वेचो” – भावार्थ: खाटीकांना गाय विकू नका. पशूंवर प्रेम करा.
- “जिवते धंणीरो बीर घरेम मत लावजो” – भावार्थ: जिवंत नवऱ्याच्या बायकोला घरात आणू नका.
- “चोरी लबाडीरो धन घरेम मत लावजो” – भावार्थ: चोरी करून आणि खोटं बोलून पैसा कमावून तो घरात आणू नका.
- “केरी निंदा बदी चाडी जूगली मत करजो” – भावार्थ: कोणाची निंदा आणि चांगली वाईट बोलणी करू नका.
- “जाणंजो छाणंजो पछच माणजो” – भावार्थ: आधी चांगल्या प्रकारे विचार करा, मगच कोणत्याही गोष्टीला स्वीकारा.
- “ये जो वातेर पत रकाडीय वोन पाने आड पान तारलीयुंव” – भावार्थ: जो व्यक्ती या गोष्टींचा आदर करेल, त्याचे संरक्षण मी करू.
सेवालाल महाराजांचे मूळ सिद्धांत:
- निसर्गाचे रक्षण करा आणि पर्यावरणास महत्त्व द्या.
- सशक्त आणि नैतिक जीवन जगण्याचा आदर्श ठेवा.
- कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव न करा, सगळ्या मानवतेला समान मानून वागा.
- प्रामाणिक राहा आणि खोटं बोलू नका.
- दुसऱ्या व्यक्तींना मानसिक आणि शारीरिक दुख देणं टाळा.
- स्त्रियांचा आदर करा आणि त्यांना देवतेसमान मानण्याचा संदेश द्या.
- धैर्य आणि आत्मविश्वास ठेवून जगायला शिकवा, निर्भय होऊन जीवन जगत राहा.
- लोभ आणि भौतिक सुखांपासून दूर राहा.
- पाणी वाचवा आणि तहानलेल्यांना पाणी पुरवा, पाणी विकण्याचा विचारही करू नका.
- भुकेल्याला अन्न द्या आणि गरजू लोकांना मदत करा.
- वृद्धांचा आदर करा आणि युवांसोबत प्रेमाने वागा.
- जंगलांचे रक्षण करा, ते नष्ट करू नका, कारण जंगल म्हणजे जीवन.
- मद्यपान आणि विषारी पदार्थांचे सेवन टाळा.
- अवैध संबंधांपासून दूर रहा.
- ज्ञान आणि साधना वाढवा, मनाची शांतता मिळवण्यासाठी चिंतन करा.
- शरीराला तंदुरुस्त ठेवा आणि मानसिक स्वास्थ देखील महत्त्वाचं आहे.
- माणुसकीवर प्रेम करा, पैसे किंवा संपत्तीपेक्षा सहकार्य महत्त्वाचं आहे.
- अंधश्रद्धा आणि विश्वासांच्या गैरवापराविरुद्ध लढा देत राहा.
- समाजाच्या संस्कृतीचे संरक्षण करा, गोरभाषेची प्रचार करा आणि त्याचा सन्मान करा.
- नियमांचे पालन करा आणि आपली गोर ओळख टिकवून ठेवा.
- निसर्गास ताण देणारे सण टाळा आणि त्याचे रक्षण करा.
- शांतिपूर्ण आणि योग्य मार्गाने समाजाच्या हितासाठी काम करा.
सेवालाल महाराजांचे मंदिर:
सेवालाल महाराज यांचे मंदिर बंजारा समाजाच्या त्या त्या ठिकाणी बांधले जाते जिथे बंजारा समाजाचा अस्तित्व आहे. ते बंजारा समाजाचे आराध्य दैवत मानले जातात. त्यांनी समाजातील चालीरीतींना एक नवा वळण दिला आहे आणि त्या चालीरितींमुळे समाजाची प्रगती साधली आहे.
सेवालाल महाराज हे बंजारा समाजातील एक महान नेता आणि मार्गदर्शक होते. त्यांनी समाजात शिक्षण, नैतिकता आणि शारीरिक स्वच्छता यांना महत्त्व दिलं. त्यांच्या शिकवणीने समाजात एक नवा परिवर्तन घडवून आणला आहे.