sant-mirabai-charitra
संत मीराबाई
संत मीराबाई (सु. १४९८–१५४७) भारतीय मध्ययुगीन कृष्णभक्त संत कवयित्री होत्या. ‘मीरा’ किंवा ‘मीराँ’ हा शब्द फारसीतून राजस्थानी भाषेत आला असावा, ज्याचा अर्थ ‘श्रेष्ठ’ किंवा ‘धनाढ्य’ असा दिला जातो. ‘अमीर’ हा शब्द त्याचा संक्षिप्त रूप आहे. संस्कृतमध्ये ‘मीर’ या शब्दाचा अर्थ ‘समुद्र’ असा दिला जातो. मीराबाई यांच्या चरित्राबाबत अधिकृत माहिती उपलब्ध नाही आणि जी माहिती आहे, तीही काही प्रमाणात विवादास्पद आहे.
मीराबाईंच्या वडिलांचे नाव रतनसिंह होते, जे राजस्थानातील मेडतिया (राठोड) कुटुंबातून होते. मीराबाईंचा जन्म त्यांच्या वडिलांच्या गावी, कुकडी येथे झाला. एकदा मीराबाईने आईला विचारले की, “माझा विवाह कोणाशी होईल?” त्यावर आईने कृष्णाच्या मूर्तीकडे बोट दाखवून “हा तुझा पती” असे सांगितले, आणि यानंतर तिच्या मनात कृष्णाच्या भक्तीची गोडी लागली. लहानपणीच मातृवियोग झाल्याने मीराबाईंचे बालपण त्यांच्या आजोबांच्या छत्रछायेत गेले. तिचे आजोबा राव दूदाजी हे एक मोठे भक्त होते, आणि त्यांच्याकडून तिला धार्मिक आणि भक्तिरसाचे संस्कार मिळाले. नृत्य, संगीत आणि साहित्य यांमध्ये तिचे कौशल्य होते. काही अभ्यासकांच्या मते, संत रैदास हे मीराबाईंचे गुरु होते.
मीराबाईंचा विवाह उदयपूरच्या महाराणा संग यांचे पुत्र भोजराज यांच्याशी झाला, परंतु अल्पकाळातच तिला विधवा होण्याचा शोक सोसावा लागला. नंतर वडील, सासरे आणि दीर यांच्या एकामागून एक मृत्यूमुळे तिच्या मनात वैराग्य वाढले आणि ती अधिकाधिक भक्तिरसात रंगू लागली. राजघराण्यातील स्त्रीने सार्वजनिक ठिकाणी मंदीरात नाचणे, गाणे यांना विरोध होत असल्यामुळे राणा विक्रमादित्य (भोजराजाचे सावत्र भाऊ) यांनी मीराबाईला अनेक प्रकारे छळले. मीराबाईंच्या जन्म, विवाह, विधवावस्था आणि मृत्यू या संदर्भात अभ्यासकांमध्ये मतभेद आहेत, परंतु प्रामुख्याने जन्म १४९८, विवाह १५१६, विधवा होणे १५२६, आणि मृत्यू द्वारका येथे १५४६ या सुमारास होण्याची मान्यता आहे.
मीराबाई १५३३ च्या सुमारास मेवाडमधून मेडतिया येथे आली असावी आणि १५३८ मध्ये जोधपूरच्या मालदेवाने तिच्या काकाच्या (वीरमदेव) कडून मेडता जिंकले, त्यानंतर ती वृंदावन गाठली. १५४३ मध्ये ती द्वारका येथे गेली आणि तेथेच तिने अंतिम श्वास घेतला.
मीराबाईंनी रैदास, वल्लभसंप्रदायाचे विठ्ठलनाथ, तुलसीदास आणि जीवगोस्वामी यांना आपले गुरु मानले होते. यामध्ये रैदास यांचे निर्देश अधिक असल्याचे दिसून येते, परंतु निश्चितपणे तिचा एकच गुरु असावा, असे ठरविणे कठीण आहे. तिने विविध भक्तीसंप्रदाय आणि साधनापद्धतींचा स्वीकार केला आणि त्या सर्वांचा आदर करून त्यांचा उल्लेख केला.
संत मीराबाईंच्या रचनांविषयी ठोस माहिती उपलब्ध नाही. काही रचनांमध्ये ‘नरसीजी रो माहेरो’, ‘गीत गोविंदाची टीका’, ‘राग गोविंद’, ‘सोरठके पद’, ‘मीराबाईची मलार’, ‘गर्वागीत’, ‘राग विहाग’, आणि फुटकर पदांचा समावेश केला जातो. तथापि, या रचनांचा खरा कर्तृत्व मीराबाईंच्याच असावा की नाही, यावर वाद आहे. ‘पदावली’ ही तिची एकमेव प्रमुख आणि मान्यताप्राप्त काव्यकृती म्हणून ओळखली जाते. तथापि, या पदावलीतील पदांची अचूक संख्या निश्चित नाही. विविध संस्करणांमध्ये मीराबाईंच्या पदांची संख्या किमान २० आणि जास्तीत जास्त १३१२ पर्यंत आढळली आहे.
मीराबाईंच्या ‘पदावली’च्या अनेक आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या आहेत. त्यात ‘मीराबाईचे भजन’ (लखनौ १८९८), ‘मीराबाईची शब्दावली’ (अलाहाबाद १९१०), ‘मीराबाईची पदावली’ (प्रयाग १९३२), ‘मीरा की प्रेमसाधना’ (पाटणा १९४७), ‘मीराँ स्मृतिग्रंथ’ (कलकत्ता १९५०), ‘मीराबाई बृहत् पदसंग्रह’ (काशी १९५२), ‘मीरा माधुरी’ (काशी १९५६), आणि ‘मीराँ सुधासिंधु’ (भीलवाडा १९५७) या प्रमुख संस्करणांचा समावेश आहे.
मीरेच्या भाषेचे मूळ स्वरूप राजस्थानी असले तरी त्यात ब्रज आणि गुजराती भाषेचे देखील मिश्रण दिसून येते. या भाषेला जुनी गुजराती आणि जुनी पश्चिमी राजस्थानी किंवा मारू गुर्जर असे संबोधले जाऊ शकते. तिच्या काव्यांमध्ये पंजाबी, खडी बोली, पूरबी इत्यादी भाषांचे मिश्रण आढळते, ज्याचे मुख्य कारण म्हणजे तिच्या पदांचा व्यापक प्रसार आणि त्यांची दीर्घकालीन मौखिक परंपरा. मीरेची पदे अत्यंत भावनिक आणि गेय आहेत, आणि त्या विविध रागांत बांधलेली आहेत.
परशुराम चतुर्वेदी यांनी त्या पदांमध्ये असलेल्या विविध छंदांचा शोध लावला आहे, जसे की दोहा, सार, सरानी, उपमान, सवैया, चांद्रायण, कुंडल, तांटक, शोभन इत्यादी. यातील अनेक अलंकारांचा वापर केला आहे, पण यापेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे तिच्या काव्यांतील स्त्रीसुलभ आर्तता, आत्मसमर्पणाची भावना, भावनिक तीव्रता आणि गहन अनुभव, ज्यामुळे तिच्या काव्याचे कलात्मक मूल्य अधिक दृढ होते. ‘मीरा के प्रभु गिरिधर नागर’ हे तिच्या अनेक पदांमध्ये पुनःपुन्हा येणारे एक अद्वितीय प्रतीक आहे.
मीरेच्या पदांमध्ये मुख्यत: भक्ती हा विषय असला, तरी त्यात वैयक्तिक अनुभव, कुलमर्यादा, गुरुचे महात्म्य, आप्तांशी होणारे मतभेद आणि त्यांचा छळ, आराध्य देवतेची स्तुती, प्रार्थना, प्रणय अनुभव, विरह, लीलांचे महात्म्य, तसेच आत्मसमर्पण यासारख्या विविध विषयांचा समावेश केला जातो. हे पदे भक्त, संगीतप्रेमी आणि काव्यरसिक अशा सर्व वाचकांना एक अप्रतिम आकर्षण देतात. विशेषतः कृष्णविरहाशी संबंधित पदे अधिक प्रमाणात असून ती अत्यंत तीव्र आणि हृदयस्पर्शी आहेत.
संत चरित्रकार आणि अन्य संतांनी, जसे की नाभादास, प्रियादास, ध्रुवदास, मलूकदास, हरिराम व्यास इत्यादींनी, मीरेच्या काव्याचा अत्यंत आदराने गौरव केला आहे. मध्ययुगीन राजस्थानी, गुजराती आणि हिंदी साहित्यामध्ये मीरेचा स्थान अत्यंत विशेष आहे. भाषिक सीमांना पार करून भारतभर तिची भक्तिपूरित उत्कट पदे पोहोचली आहेत.
अनुप जलोटा, लता मंगेशकर, एम. एस. सुब्बुलक्ष्मी यांसारख्या प्रसिद्ध गायिकांनी मीरेच्या पदांचा गायन केला आहे आणि त्यांचे गाणे प्रचंड लोकप्रिय झाले आहे. मंगेश पाडगावकर यांनी मीरेच्या निवडक ६० पदांचे मराठीत अनुवाद केले आहेत, ज्यात ‘मीरा’ (१९६५) हे नावाजलेले काम आहे.
मीराबाई, श्री कृष्णाच्या असीम भक्ती असलेल्या, १६व्या शतकातील एक महान संत कवयित्री होत्या. तिने सुमारे १३०० भजन किंवा अभंग लिहिले आहेत. मीराबाईच्या ह्या भजनांना राजस्थानी बोलीत पाडा किंवा पाडली असे म्हटले जात असे. ती सर्व भजन मीराबाईने ब्रीज (वृंदावनातील बोलली जाणारी) आणि राजस्थानी भाषांमध्ये लिहिली होती.
चित्तोडच्या राजाशी, राजा भोज याच्याशी तिचा विवाह १६व्या वर्षी झाला होता, परंतु तिने पारंपारिक आणि वैवाहिक जीवनाचा मागोवा घेतला नाही. कृष्णाच्या अढळ भक्तीत ती राजघराणे सोडून साध्या लोकांमध्ये मिसळत असत. यामुळे तिला अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागले आणि अत्याचारांची शिकार होावी लागली. तिला दोन वेळा विषप्रयोगही करण्यात आले होते. वयाच्या तिसाव्या वर्षी मीराबाई मथुरा आणि वृंदावनमध्ये जाऊन, अखेर द्वारिकेत जाऊन तिला आध्यात्मिक मुक्ती प्राप्त झाली.