yogini-ekadashi
|| योगिनी एकादशी ||
हिंदू धर्मात दरवर्षी 24 एकादश्या पाळण्याची परंपरा आहे. ज्या वर्षी मलमास किंवा पुरुषोत्तम मास येतो, त्या वर्षी ही संख्या 26 पर्यंत वाढते. यापैकी ज्येष्ठ महिन्याच्या कृष्ण पक्षात येणाऱ्या एकादशीला ‘योगिनी एकादशी’ असे म्हणतात. हिंदू मान्यतेनुसार, ही एकादशी सर्व पापांपासून मुक्ती देणारी आणि अत्यंत पुण्यदायी मानली जाते. या व्रताबद्दल सविस्तर आणि महत्त्वपूर्ण माहिती पुढे दिली आहे.
योगिनी एकादशीची व्रतकथा :
योगिनी एकादशीची कथा पद्मपुराणाच्या उत्तरखंडात सापडते. ही एकादशी आषाढ महिन्यातील कृष्ण पक्षात येते आणि काही ठिकाणी तिला ‘शयनी एकादशी’ असेही संबोधले जाते. या कथेचे वक्ते श्रीकृष्ण आणि मार्कंडेय ऋषी आहेत, तर श्रोते युधिष्ठिर आणि हेममाली आहेत. एकदा युधिष्ठिरांनी श्रीकृष्णांना या एकादशीचे नाव आणि महत्त्व विचारले, तेव्हा श्रीकृष्णांनी ही कथा सांगितली.
पद्मपुराणानुसार, कुबेर हा धनाचा अधिपती आणि महादेवाचा परम भक्त होता. त्याने आपल्या उद्यानातील हेम नावाच्या माळ्याला दररोज महादेवाच्या पूजेसाठी फुले आणण्याची जबाबदारी दिली होती. परंतु एकदा हेम आपल्या पत्नीसोबत रममाण झाला आणि वेळेवर फुले पोहोचवू शकला नाही. यामुळे संतप्त झालेल्या कुबेराने सैनिकांना हेमच्या घरी पाठवले. सैनिकांनी हेमचे कारण ऐकून कुबेराला सांगितले, तेव्हा कुबेराचा राग आणखी वाढला.
त्याने हेमला कुष्ठरोगाने ग्रस्त होण्याचा आणि पत्नीसह पृथ्वीवर भटकण्याचा शाप दिला. या शापामुळे हेमला अलकापुरी सोडून पृथ्वीवर यावे लागले. एकदा मार्कंडेय ऋषींना भेटल्यावर त्यांनी हेमच्या दुःखाचे कारण जाणून त्याला योगिनी एकादशीचे व्रत करण्याचा सल्ला दिला. या व्रताच्या प्रभावाने हेम शापमुक्त झाला आणि पत्नीसह सुखी जीवन जगू लागला.
योगिनी एकादशीचे व्रत :
योगिनी एकादशी हे व्रत भगवान विष्णूंना समर्पित आहे. या दिवशी श्रीविष्णूसह पिंपळाच्या झाडाचीही पूजा केली जाते. असे मानले जाते की, या व्रतामुळे 88 हजार ब्राह्मणांना दान दिल्याइतके पुण्य मिळते. या व्रताचे नियम दशमीपासूनच सुरू होतात. दशमीच्या रात्रीपासून तामसिक आहार टाळावा आणि सात्त्विक भोजन करावे. एकादशीच्या दिवशी पूर्ण उपवास करावा आणि द्वादशीला सूर्योदयानंतर पारणा करावा. या व्रतादरम्यान श्रीविष्णू जागृत अवस्थेत असतात, तर त्यानंतर येणाऱ्या देवशयनी एकादशीपासून ते चार महिने शयन करतात, अशी श्रद्धा आहे.
पूजा विधी :
या दिवशी सकाळी लवकर उठून नित्यकर्मे आटोपून व्रताचा संकल्प करावा. पद्मपुराणात सांगितल्याप्रमाणे, तिळाच्या उटण्याने शरीर स्वच्छ करून स्नान करणे शुभ मानले जाते. पूजेसाठी कुंभाची स्थापना करून त्यावर श्रीविष्णूंची मूर्ती किंवा चित्र ठेवावे. प्रथम पंचामृताने अभिषेक करावा, त्यानंतर स्वच्छ जलाने स्नान घालावे. मग फुले, धूप, दीप आणि नैवेद्य अर्पण करून आरती करावी.
पूजेदरम्यान ‘ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ या मंत्राचा जप करावा. चरणामृत स्वतः घ्यावे आणि कुटुंबियांवर शिंपडावे, यामुळे शारीरिक आणि मानसिक दोष दूर होतात, अशी मान्यता आहे. विष्णू सहस्रनामाचे पठण करावे आणि शक्य तितके दान करावे. दान देताना ब्राह्मणांना किंवा गरजूंना दक्षिणा देणे आवश्यक आहे.
योगिनी एकादशीचे महत्त्व :
या एकादशीला दानाचे विशेष महत्त्व आहे. अन्न आणि जलदान केल्याने मोठे फळ मिळते. आजारांनी त्रस्त असणाऱ्यांनी श्रीविष्णूंची उपासना आणि सुंदरकांडाचे पठण केल्यास लाभ होतो, असे मानले जाते. हे व्रत सर्व पापांचा नाश करते आणि भक्तांना शुद्ध जीवनाचा मार्ग दाखवते. दशमीपासूनच ब्रह्मचर्याचे पालन करणे आणि सात्त्विक जीवनशैली अंगीकारणे या व्रताला अधिक प्रभावी बनवते.
