तीर्थक्षेत्र
yogeshwari-devi-ambejogai
|| तीर्थक्षेत्र ||
योगेश्वरी देवी इतिहास-
महाराष्ट्रातील बीड जिल्ह्यात, जयंती नदीच्या काठी वसलेले अंबेजोगाई हे एक प्रसिद्ध धार्मिक गाव आहे. अंबेजोगाईमध्ये स्थित योगेश्वरी देवीचे मंदिर हे आदिशक्तीच्या पीठांमध्ये गणले जाते. कोल्हापूरची महालक्ष्मी, तुळजापूरची भवानी, माहुरची रेणुका यांसारख्या प्रमुख पीठांसोबत, वणीच्या सप्तशृंगी देवीला अर्धे पीठ मानले जाते. काही लोकांच्या मते, अंबेजोगाईची योगेश्वरी देवी हे ही अर्धे पीठ मानले जाते.
हे स्थान मराठी साहित्य आणि संस्कृतीसाठी विशेष महत्त्वाचे आहे, कारण येथे मराठी साहित्यिक मुकुंदराज आणि दासोपंत यांचा आध्यात्मिक व साहित्यिक प्रभाव आहे. अंबेजोगाई हे स्थान हे त्यांच्या अद्वितीय योगदानामुळे आणि धार्मिक महत्त्वामुळे ओळखले जाते.
योगेश्वरी नाव कसे पडले-
योगेश्वरी देवीचे नाव कसे पडले, याचे स्पष्टीकरण योगिनी हृद्यदिपिकेत दिलेल्या वर्णनावर आधारित आहे. पार्वतीच्या शक्तीच्या अंशाने उत्पन्न झालेली एक अद्वितीय चैतन्य शक्ती, जी ब्रम्हा, विष्णु, महेश आणि इतर देवता यांच्यात अंतर्भूत आहे, तिला ‘योगिनी‘ असे संबोधले जाते. योगिनीमध्ये प्रमुख असलेली देवता म्हणजेच ‘योगेश्वरी’ होय. यानुसार, योग साधनेला प्राधान्य देणाऱ्या देवीला ‘योगेश्वरी’ असे नाव मिळाले असावे.
योगेश्वरी देवी ही साक्षात आदिमाया आणि आदिशक्तीने घेतलेले रूप आहे. अंबेजोगाई येथे स्थित असलेल्या या देवीने दंतासूर नावाच्या राक्षसाला पराजित करण्यासाठी योगेश्वरीच्या रूपात अवतार घेतला आणि त्याला पराजित केले.
मूळ-
देवीची मूळ अमूर्त स्वरूपातील तांदळाच्या रूपात असलेली आहे. एक कथा अशी आहे की, परळीच्या वैजनाथांच्या योगेश्वरीशी विवाहाचे ठरले होते. विवाहाच्या मुहूर्ताचे ठरलेले वेळ आता टळले आणि देवीचा विवाह झालेला नाही. त्यामुळे देवी कुमारिकेच राहिली आणि कोकणात न जाऊन, ती आंबेजोगाई येथे राहिली. ११व्या शतकाच्या सुमारास कोरलेल्या हत्तीखाना लेणी किंवा शिवलेणी यांना जोगाईचे माहेर मानले जाते.
उत्सव–
देवीला दररोज पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवला जातो, तसेच तांबुलाचा प्रसादही असतो. देवीचा मुख्य उत्सव मार्गशीर्ष महिन्यात पौर्णिमेला, म्हणजेच दत्त जयंतीला साजरा केला जातो. अश्विन महिन्यातील शारदीय नवरात्र उत्सवही मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो.
विशेष–
इतर शक्तीपीठांवरील देवींच्या हातात भक्तांनी स्वीकारलेले आयुध (पात्र) दिसून येत नाही. योगेश्वरी देवीचे हे विशेष वैशिष्ट्य आहे. योग साधनेत मग्न असलेल्या या देवीने हे चिन्ह धारण करणे योग्य आहे, आणि भक्तांनीही आपले जीवन योग साधनेत घालवावे, असा तिचा उद्देश असावा. ती एक नवसाला पावणारी कुलस्वामिनी आहे.