wari
|| वारी ||
पंढरीची वारी आणि दिंडी: वारकरी संप्रदायाचा भक्तिमय प्रवास
पंढरपूरची वारी ही वारकरी संप्रदायाची आत्मा आहे, आणि त्यातील दिंडी हा त्या भक्तिमय प्रवासाचा अविभाज्य भाग आहे. दिंडी म्हणजे एका विशिष्ट इष्टदेवतेच्या, विशेषतः पंढरीच्या विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी, ठराविक तिथीला तीर्थक्षेत्री जाणाऱ्या भक्तांच्या समूहाला संबोधले जाते. हे भक्त अभंग गात, टाळ-मृदंगाच्या तालावर हरिनामाचा जप करत, पायी चालत पंढरपूरला पोहोचतात.
या प्रवासात त्यांच्या हाती पताका, कपाळी टिळा, गळ्यात तुळशीची माळ आणि मनात विठ्ठलाच्या भक्तीचा उत्साह असतो. दिंडीचा उद्देश आषाढी एकादशीला विठ्ठलाचे दर्शन घेऊन पुण्यप्राप्ती करणे हा आहे.
दिंडीची ऐतिहासिक परंपरा
संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, संत नामदेव यांसारख्या थोर संतांनी आपल्या सहकाऱ्यांसह पंढरपूरला विठ्ठलदर्शनासाठी पायी वारी केली. त्यांच्या हातात भगव्या पताका आणि ध्वज असायचे, आणि या मिरवणुकीला ‘दिंडी’ असे नाव पडले. कालांतराने दिंडीच्या स्वरूपात बदल झाले.
आता गावोगावच्या वारकऱ्यांनी एकत्र येऊन दिंड्या काढल्या जातात. प्रवासातील खर्चासाठी भक्त ठराविक रक्कम गोळा करतात आणि सामूहिकपणे पंढरपूरला निघतात. या दिंडीत सहभागी वारकरी कपाळी टिळा लावतात, गळ्यात तुळशीची माळ घालतात आणि विठ्ठलाच्या नामस्मरणात मग्न होतात. दिंडी ही केवळ यात्रा नसून, एक आध्यात्मिक साधना आहे, जी भक्तांना ईश्वराशी जोडते.
पंढरीच्या वारीचे सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
पंढरपूरची वारी ही ईश्वरी प्रेमाची आणि भक्तीची अनुभूती आहे, ज्याचा इतिहास शेकडो वर्षांचा आहे. वर्षभरात पंढरपूरला चार वाऱ्या होतात, त्यापैकी आषाढी वारी सर्वात मोठी आणि प्रसिद्ध आहे. या वारीत महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून संतांच्या पालख्या आणि त्यांच्यासोबत असंख्य दिंड्या पंढरपूरला येतात.
वारी ही एक साधना आहे, आणि दिंडी हे त्या साधनेचे साधन आहे. वारकरी संप्रदाय हा मानवी जीवनाला परमेश्वरी भक्तीच्या मार्गाने समृद्ध आणि अर्थपूर्ण बनवण्याचा राजमार्ग दाखवतो. हिंदू धर्माच्या विविध अवस्थांतून परिपक्व झालेला हा भक्तिपंथ संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ आणि तुकाराम यांच्या तत्त्वचिंतन आणि आचरणातून अधिक समृद्ध झाला आहे.
वारकरी संप्रदाय: महाराष्ट्राची सत्त्वधारा
महाराष्ट्रात अनेक संप्रदाय उदयास आले, परंतु वारकरी संप्रदायाला ‘महाराष्ट्राची सत्त्वधारा’ म्हणून गौरवले जाते. या संप्रदायाने उत्तर भारतातील भावनाविवशता आणि विचारांचे शैथिल्य, तसेच दक्षिण भारतातील कर्मठता आणि जडत्व यांचा अतिरेक टाळून भक्तीचा एक संतुलित मार्ग निर्माण केला. संतांच्या शिकवणीने भक्तीला नवे परिमाण दिले, आणि त्यातून वारकरी संप्रदायाने सामान्य माणसाला ईश्वराशी जोडण्याचा सोपा मार्ग दाखवला.
वारी: वारकरी संप्रदायाचे हृदय
वारकरी संप्रदायाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे ‘वारी’. या संकल्पनेवरूनच या संप्रदायाला ‘वारकरी’ हे नाव पडले. वारी ही केवळ यात्रा नसून, एक आध्यात्मिक व्रत आहे, जे भक्त दरवर्षी नियमितपणे पाळतात. देशातील इतर संप्रदायांमध्ये ‘यात्रा’ ही संकल्पना आढळते, परंतु ‘वारी’ ही फक्त वारकरी संप्रदायाची खासियत आहे. तिरुपती, काशी किंवा चार धाम येथील यात्रा भक्त स्वेच्छेने आणि सोयीने करतात, परंतु पंढरीची वारी ही जन्मभर, पिढ्यानपिढ्या सातत्याने केली जाणारी साधना आहे.
वारकरी आपल्या गळ्यात संकल्पयुक्त तुळशीची माळ घालतात आणि ठराविक काळाने विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी पंढरपूरला जातात. “पंढरीची वारी आहे माझे घरी” किंवा “पंढरीची वारी जयाच्या कुळी” या अभंगरचना या परंपरेचे महत्त्व अधोरेखित करतात.
दिंडी: सामूहिक भक्तीचा उत्सव
वारीचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे ती एकट्याने नव्हे, तर सामूहिकपणे केली जाते. दिंडी ही सामूहिक भक्तीचा उत्सव आहे, जिथे वारकरी टाळ-मृदंगाच्या गजरात, भगव्या पताकांसह अभंग गात, नाचत-गात पंढरपूरला जातात. दिंडीत १५-२० पासून १५००-२००० पर्यंत वारकरी सहभागी होऊ शकतात, परंतु प्रत्येक दिंडीत फक्त एकच वीणेकरी असतो, ज्यामुळे “एक वीणा, एक दिंडी” अशी ओळख आहे. दिंडीची रचना पुढीलप्रमाणे असते:
- पताकाधारी: भगव्या पताकांसह दिंडीच्या अग्रभागी उभे राहणारे वारकरी.
- टाळकरी: टाळ वाजवणारे भक्त, जे वातावरणाला भक्तिमय बनवतात.
- मृदंग वादक: मृदंगाच्या तालावर भजनांना साथ देणारे.
- वीणेकरी: गळ्यात वीणा घालून भक्तीगीते गाणारा एकमेव वारकरी.
- महिला वारकरी: तुळशी वृंदावन डोक्यावर घेऊन सहभागी होणाऱ्या भक्त.
संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या अभंगात दिंडीचे वर्णन “आजी म्या देखिली पंढरी, नाचताती वारकरी” असे केले आहे, तर संत तुकारामांनी “टाळ दिंडी हाती घेऊनि नाचा” असे सांगितले. संत नामदेव आणि एकनाथांनीही दिंडीच्या सामूहिक भक्तीचे वर्णन आपल्या साहित्यात केले आहे.
पालखी सोहळे: दिंडीचा भव्य उत्सव
तेराव्या शतकात संत ज्ञानेश्वरांनी दिंडीची परंपरा सुरू केली, आणि सतराव्या शतकापर्यंत ती संत तुकारामांपर्यंत विस्तारली. तुकाराम महाराजांच्या निधनानंतर त्यांचे बंधू कान्होबा आणि पुत्र नारायण महाराजांनी ही परंपरा पुढे नेली. नारायण महाराजांनी संत ज्ञानेश्वर आणि तुकाराम यांच्या पादुका पालखीत ठेवून रथासह वारी सुरू केली, ज्यामुळे पालखी सोहळ्याला भव्य स्वरूप प्राप्त झाले. हैबतबाबा आरफळकर यांनी आळंदीहून स्वतंत्र पालखी सोहळा सुरू केला, ज्याला शितोळे आणि ग्वाल्हेरच्या शिंद्यांनी सहाय्य केले. यातून आळंदी-पंढरपूर आणि देहू-पंढरपूर पालखी सोहळे आजही प्रसिद्ध आहेत.
विविध संतांचे पालखी सोहळे
महाराष्ट्राच्या प्रत्येक कोपऱ्यातून संतांच्या नावाने पालख्या निघतात, ज्यात त्या संतांच्या पादुका किंवा छायाचित्रे रथात ठेवली जातात. सध्या २५०-३०० पालख्या आषाढी वारीसाठी पंढरपूरला येतात, ज्यात ४-५ लाख वारकरी सहभागी होतात. काही प्रमुख पालखी सोहळे खालीलप्रमाणे:
- संत मुक्ताई पालखी सोहळा: जळगावच्या मुक्ताईनगर येथून निघणारी ही पालखी ५६० किमीचा प्रवास ३३ दिवसांत पूर्ण करते. ३०८ वर्षांची ही परंपरा तपश्चर्येचे प्रतीक आहे.
- संत सोपानकाका पालखी सोहळा: सासवड (पुणे) येथून निघणारी ही पालखी संत ज्ञानेश्वरांच्या धाकट्या बंधू सोपानदेव यांच्या नावाने आहे.
- संत निवृत्तीनाथ पालखी सोहळा: त्र्यंबकेश्वर येथून निघणारी ही पालखी संत ज्ञानेश्वरांचे गुरू निवृत्तीनाथ यांच्या नावाने आहे.
- संत एकनाथ पालखी सोहळा: पैठण (औरंगाबाद) येथून निघणारी ही पालखी नाथ मंदिरात मुक्काम करते.
- श्रीगुरू जनार्दनस्वामी पालखी सोहळा: दौलताबाद येथून निघणारी ही पालखी संत एकनाथांचे गुरू जनार्दनस्वामी यांच्या नावाने आहे.
- श्रीगुरू बाबाजी चैतन्यमहाराज पालखी सोहळा: ओतूर (पुणे) येथून निघणारी ही पालखी संत तुकारामांचे गुरू बाबाजी चैतन्य यांच्या नावाने आहे.
पंढरीची वारी आणि दिंडी ही वारकरी संप्रदायाची ओळख आहे. दिंडीत सामूहिक भक्ती, शिस्त आणि ईश्वरप्रेम यांचा संगम दिसतो. संतांनी दाखवलेला हा मार्ग आजही लाखो वारकऱ्यांना पंढरपूरच्या विठ्ठलाकडे घेऊन जातो. पालखी सोहळे आणि दिंड्या यांनी महाराष्ट्राला भक्तीच्या अमृताने सिंचित केले आहे, आणि ही परंपरा पिढ्यानपिढ्या अशीच फुलत राहील.
