vishwakarma-jayanti
|| सण – विश्वकर्मा जयंती ||
विश्वकर्मा जयंती: सृष्टीच्या शिल्पकाराचा पवित्र उत्सव
विश्वकर्मा जयंती हा सृष्टीच्या सृजनकर्त्या आणि शिल्पकार विश्वकर्मा यांना समर्पित एक महत्त्वपूर्ण उत्सव आहे. हिंदू शास्त्रांनुसार, विश्वकर्मा यांचा जन्म भाद्रपद महिन्यातील वद्य संक्रांतीला झाला, आणि म्हणूनच हा दिवस त्यांची जयंती म्हणून साजरा केला जातो. तथापि, भारतातील विविध भागांमध्ये या सणाच्या तारखांबाबत भिन्नता दिसून येते.
काही ठिकाणी हा सण दिवाळीत, तर काही ठिकाणी माघ महिन्यात साजरा होतो. तरीही, बहुतांश ठिकाणी भाद्रपद संक्रांतीला विश्वकर्मा पूजनाची परंपरा प्रचलित आहे. विश्वकर्मा यांना सृष्टीचा प्रथम अभियंता, वास्तुकार आणि शिल्पी मानले जाते, आणि त्यांच्या पूजनाने जीवनात समृद्धी, यश आणि कृतज्ञता प्राप्त होते.
विश्वकर्मा: सृष्टीचे सृजनकर्ते
विश्वकर्मा यांना वैदिक परंपरेत एक दैवी शक्ती आणि सृष्टीचा जनक मानले जाते. पुराणांनुसार, सृष्टीच्या प्रारंभी केवळ विश्वकर्मा अस्तित्वात होते, आणि त्यांनी विश्वातील प्रत्येक गोष्टीची रचना केली. ते केवळ शिल्पकारच नव्हते, तर हरहुन्नरी तंत्रज्ञ, यंत्रनिर्माते आणि सौरऊर्जेचे नियंत्रक होते.
विश्वकर्मांनी सूर्यशक्तीचा उपयोग करून सुदर्शन चक्र (विष्णूसाठी), त्रिशूल (शिवासाठी) आणि वज्र (इंद्रासाठी) यांसारख्या दैवी शस्त्रांची निर्मिती केली. याशिवाय, त्यांनी पुष्पक विमान, अलंकार, यंत्रे आणि असंख्य शस्त्रास्त्रे बनवली, ज्यांनी देव आणि मानव यांचे जीवन समृद्ध केले.
विश्वकर्मांनी इंद्रलोक, द्वारका (श्रीकृष्णासाठी), लंका (रावणासाठी), हस्तिनापूर आणि इंद्रप्रस्थ (पांडवांसाठी) यांसारख्या भव्य नगरींची रचना केली. त्यांनी रामसेतुच्या निर्मितीतही महत्त्वाची भूमिका बजावली, जिथे त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली हनुमान, नल आणि नील यांनी अविश्वसनीय कार्य पूर्ण केले.
जगन्नाथ पुरी येथील भगवान जगन्नाथ, बलभद्र आणि सुभद्रा यांच्या मूर्ती, तसेच वैकुंठ, कैलास आणि नागलोक यांसारख्या दैवी वास्तूंची निर्मिती विश्वकर्मांनी केली. अशा रीतीने, त्यांनी 14 ब्रह्मांडांची रचना करून सृष्टीला आकार दिला.
विश्वकर्मा जयंतीचा इतिहास आणि जन्मकथा
विश्वकर्मांच्या जन्माबाबत शास्त्रांमध्ये विविध मते आहेत. एका मान्यतेनुसार, विश्वकर्मा हे ब्रह्मदेवांचे पुत्र धर्म यांचे पुत्र वास्तुदेव आणि अंगिरसी यांचे पुत्र होते. स्कंद पुराणानुसार, धर्म ऋषींचे आठवे पुत्र प्रभास यांचा विवाह बृहस्पती यांची बहीण भुवना ब्रह्मवादिनी यांच्याशी झाला, आणि त्यांच्यापासून विश्वकर्मा यांचा जन्म झाला.
वराह पुराणात असे सांगितले आहे की, ब्रह्मदेवांनी विश्वकर्मांना पृथ्वीवर जाऊन सृष्टीच्या रचनेसाठी कार्य करण्याची आज्ञा दिली. महाभारतातही विश्वकर्मांचा उल्लेख सृष्टीच्या शिल्पकार आणि तंत्रज्ञ म्हणून आढळतो.
विश्वकर्मांनी महर्षी दधीची यांच्या हाडांपासून इंद्रासाठी वज्र बनवले, ज्याने अनेक असुरांचा नाश केला. याशिवाय, यमराजाचा कालदंड, कर्णाची कुंडले आणि अनेक दैवी अलंकार त्यांनीच घडवले. त्यांच्या या अपूर्व निर्मितीमुळे त्यांना देवांचा शिल्पी आणि सृष्टीचा सृजनकर्ता अशी उपाधी मिळाली.
विश्वकर्मा जयंतीचा सण आणि पूजा विधी
भारतात 17 सप्टेंबर हा दिवस राष्ट्रीय श्रमिक दिन आणि विश्वकर्मा जयंती म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी विश्वकर्मांची पूजा आणि यंत्र, अवजारे आणि शस्त्रांचे पूजन केले जाते. विशेषतः सोनार, लोहार, सुतार, कुंभार आणि कासार समाज विश्वकर्मांना आपले कुलदैवत मानतो आणि त्यांचे मनोभावे स्मरण करतो. कलियुगातही विश्वकर्मा पूजनाला विशेष महत्त्व आहे, कारण यामुळे कार्यक्षमता, समृद्धी आणि यश प्राप्त होते.
पूजा विधी:
- पूजा साहित्य: कलश, अक्षता, फुले, मिठाई, फळे, सुपारी, धूप, दीप, रक्षासूत्र, दही आणि विश्वकर्मांची मूर्ती किंवा चित्र एकत्र करावे.
- पूजा स्थान: स्वच्छ जागी रांगोळी काढावी आणि चौरंगावर विश्वकर्मांचे चित्र किंवा मूर्ती स्थापित करावी.
- पंचोपचार पूजा: विश्वकर्मांना हळद-कुंकू, चंदन, अक्षता आणि फुले अर्पण करावी. धूप, दीप आणि नैवेद्य दाखवावा.
- यंत्र पूजन: कारखाना, कार्यालय किंवा घरातील सर्व अवजारे, यंत्रे, शस्त्रे आणि हत्यारे स्वच्छ करावीत. त्यांना तेल, ग्रीस लावून गंधाक्षता अर्पण करावी.
- मंत्र: खालील मंत्रांचा जप करावा: ॐ पृथिव्यै नमः, ॐ अनंतम नमः, ॐ कूमयि नमः,
ॐ श्री सृष्टतनया सर्वसिद्धया विश्वकर्माया नमो नमः. या मंत्रांसह कलशातील पाणी यंत्रांवर शिंपडावे. - आरती आणि प्रसाद: विश्वकर्मांची आरती करावी आणि सर्वांना प्रसाद वाटावा.
या पूजेनंतर कर्मचारी, सहकारी आणि कुटुंबीय एकमेकांना शुभेच्छा देतात आणि विश्वकर्मांचे स्मरण करतात.
विश्वकर्मा पूजनाचे सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व
विश्वकर्मा जयंती हा सण भारतीय संस्कृतीत कृतज्ञता आणि श्रमाच्या सन्मानाचे प्रतीक आहे. या दिवशी यंत्रे, अवजारे आणि शस्त्रांचे पूजन करून आपण आपल्या कार्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या साधनांप्रती आदर व्यक्त करतो. लॅपटॉप, मोबाइल, टॅबलेट यांसारखी आधुनिक यंत्रेही आज आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत, आणि त्यांचेही पूजन करणे शुभ मानले जाते. या पूजेद्वारे आपण निर्जीव वस्तूंचाही सन्मान करायला शिकतो, आणि त्यांच्याशी असलेले आपले नाते दृढ होते.
विश्वकर्मा पूजनामुळे यंत्रे आणि अवजारे आपली साथ कायम ठेवतात आणि कार्यात यश मिळते, अशी श्रद्धा आहे. विशेषतः कारखाने, कार्यालये आणि उद्योगांमध्ये हा सण उत्साहाने साजरा होतो, जिथे कर्मचारी आणि मालक एकत्र येऊन विश्वकर्मांचे आभार मानतात. सोनार, लोहार आणि इतर कारागीर समाजासाठी हा सण आपल्या कौशल्य आणि परंपरांचा उत्सव आहे.
विश्वकर्मा जयंतीचा संदेश
विश्वकर्मा जयंती हा सण आपल्याला सृजनशीलता, मेहनत आणि कृतज्ञतेचे महत्त्व शिकवतो. विश्वकर्मांनी आपल्या तंत्रज्ञानाने आणि कौशल्याने सृष्टीला आकार दिला, आणि त्यांचा हा वारसा आजही आपल्या जीवनात दिसतो. या सणाद्वारे आपण आपल्या कार्यक्षेत्रातील यंत्रे, अवजारे आणि सहकाऱ्यांप्रती आदर व्यक्त करतो आणि यशस्वी जीवनासाठी प्रेरणा घेतो. विश्वकर्मा पूजनाने आपले मन शुद्ध होते, आणि कार्यात सातत्य आणि समृद्धी प्राप्त होते.
विश्वकर्मा जयंती हा सृष्टीच्या शिल्पकाराला स्मरण करण्याचा आणि आपल्या जीवनातील साधनांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा पवित्र सण आहे. भाद्रपद संक्रांतीला साजरा होणारा हा उत्सव आपल्याला सृजनशीलता, श्रम आणि एकतेची प्रेरणा देतो.
विश्वकर्मांनी बनवलेली द्वारका, लंका, रामसेतु आणि सुदर्शन चक्र यांसारख्या निर्मिती आजही आपल्याला थक्क करतात. चला, या विश्वकर्मा जयंतीला आपण त्यांचे स्मरण करूया, आपल्या यंत्रांचे पूजन करूया आणि त्यांच्या कृपेने आपले जीवन समृद्ध करूया!
