vishnu-avatar-narasinha
|| विष्णू अवतार नृसिंह ||
विष्णूचा नृसिंह अवतार: एक दैवी संरक्षक
नृसिंह अवताराचे स्थान आणि उद्देश
भगवान विष्णूंच्या दशावतारांमध्ये नृसिंह हा चौथा अवतार मानला जातो. वैशाख महिन्यातील शुक्ल पक्षातील चतुर्दशी या शुभ दिवशी, हिरण्यकशिपू या क्रूर राक्षसाचा नाश करण्यासाठी आणि भक्तांचे रक्षण करण्यासाठी विष्णूंनी हे रूप धारण केले, अशी श्रद्धा आहे. देवतांच्या आग्रहावरून आणि पृथ्वीवरील प्राण्यांना संकटातून मुक्त करण्यासाठी हा अवतार प्रकट झाला.
नृसिंह अवताराची पार्श्वभूमी आणि कथा
हिरण्याक्ष आणि हिरण्यकशिपू हे दोन दानव बंधू होते, ज्यांच्या अत्याचारांनी त्रैलोक्याला त्रास सहन करावा लागला. हिरण्याक्षाच्या क्रूरतेमुळे पृथ्वीचे संतुलन बिघडले होते, तेव्हा विष्णूंनी वराह अवतार (दशावतारातील तिसरा) घेऊन त्याचा वध केला. आपल्या लाडक्या धाकट्या भावाचा अंत पाहून हिरण्यकशिपूचा संताप अनावर झाला. त्याचे डोळे रागाने तांबूस झाले, शरीर थरथरू लागले आणि तो क्रोधाने दात खात आपल्या आसनावरून उठला.
त्याने आपले त्रिशूळ हवेत उंचावले आणि दानवांना आज्ञा दिली, “पृथ्वीवर जा आणि जे कोणी यज्ञ, तप किंवा विष्णूची भक्ती करत असतील, त्यांचा संहार करा. या विधींमुळे देवांना शक्ती मिळते, म्हणून ब्राह्मण आणि ऋषींची कर्मे उद्ध्वस्त करा.” त्याने शपथ घेतली, “मी स्वतः माझ्या त्रिशूळाने विष्णूचा गळा चिरून त्याच्या रक्ताने माझ्या भावाचे तर्पण करेन, तेव्हाच माझ्या मनाला शांती मिळेल.”
या आज्ञेनुसार दानवांनी पृथ्वीवर हाहाकार माजवला. यज्ञ बंद पडले, लोक भयभीत झाले आणि देवांना हविर्भाग मिळणे थांबले. परिणामी, देवांना स्वर्ग सोडून पृथ्वीवर गुप्तपणे राहावे लागले. दुसरीकडे, हिरण्यकशिपूने सर्वांचा स्वामी होण्याचा संकल्प केला.
अमरत्व मिळवण्यासाठी त्याने मंदार पर्वतावर कठोर तप सुरू केले. एका निर्जन खोऱ्यात एका पायाच्या अंगठ्यावर उभे राहून, हात आकाशाकडे ताणून आणि नजर वर लावून त्याने तपश्चर्या केली. त्याच्या तपाच्या प्रभावाने त्याच्या मस्तकातून धूर निघू लागला, नद्या कोरड्या पडल्या, पृथ्वीला कंप सुटला आणि आकाशातील तारेही ढासळू लागले. या संकटाने घाबरलेल्या देवांनी ब्रह्मदेवांकडे मदतीसाठी धाव घेतली.
ब्रह्मदेव हिरण्यकशिपूकडे गेले. तिथे त्यांनी पाहिले की, त्याचे शरीर किडे, मुंग्या, गवत आणि वेलींनी झाकले गेले होते. त्याचे मांस खाल्ले गेले होते आणि फक्त हाडांमध्ये प्राण शिल्लक होते. ब्रह्मदेवांनी त्याला म्हटले, “हे हिरण्यकशिपू, तुझ्या तपाने मी खूश झालो आहे.
तुझ्या शरीराची ही अवस्था पाहून मला आश्चर्य वाटले. मी तुला वर देण्यासाठी आलो आहे.” त्यांनी कमंडलूतील जल त्याच्यावर शिंपडले आणि त्या पाण्याच्या स्पर्शाने हिरण्यकशिपूचे शरीर पुन्हा सुंदर आणि बलवान झाले.
आनंदाने त्याने ब्रह्मदेवांना प्रणाम केले आणि म्हणाला, “हे प्रभू, तुम्ही निर्माण केलेल्या कोणत्याही प्राण्यापासून, मग तो मनुष्य, देव, दानव, मृग किंवा नाग असो, मला मृत्यू येऊ नये. घरात किंवा बाहेर, दिवसा किंवा रात्री, शस्त्राने किंवा अस्त्राने, जमिनीवर किंवा आकाशात, मला कोणीही मारू नये. मला तुमच्यासारखी कीर्ती, सर्व प्राण्यांवर अधिपत्य आणि अखंड ऐश्वर्य मिळावे. युद्धात माझा पराभव करणारा कोणीही नसावा.” ब्रह्मदेवांनी त्याला हे सर्व वर दिले.
हिरण्यकशिपूचे अत्याचार आणि प्रल्हादाचा जन्म
या वराच्या बळावर हिरण्यकशिपूने त्रैलोक्यावर विजय मिळवला. त्याने राजे, गंधर्व, नाग, ऋषी आणि भुते यांना पराजित केले. स्वर्गावरही त्याने आपले राज्य प्रस्थापित केले आणि अप्सरांना त्याची प्रशंसा करण्यास भाग पाडले. त्याच्या या दहशतीमुळे सर्वजण त्रस्त झाले. देवांनी विष्णूंकडे प्रार्थना केली, तेव्हा विष्णूंनी सांगितले, “जेव्हा हिरण्यकशिपू आपल्या मुलाचा, प्रल्हादाचा, छळ करेल, तेव्हा मी त्याचा अंत करेन.”
हिरण्यकशिपू आणि त्याची पत्नी कयाधू यांना प्रल्हाद नावाचा पुत्र झाला. तो लहान असला तरी तेजस्वी, शांत आणि गुणसंपन्न होता. प्रल्हाद हा परम विष्णुभक्त होता आणि त्याला वडिलांचे विष्णूविरोधी वर्तन मान्य नव्हते. हिरण्यकशिपूला वाटले की, प्रल्हादाला अजून समज कमी आहे, म्हणून त्याने त्याला गुरुकुलात शिक्षणासाठी पाठवले. पण गुरूंनी शिकवलेले भेदभावाचे धडे प्रल्हादाला पटले नाहीत. एकदा हिरण्यकशिपूने प्रल्हादाला मांडीवर घेतले आणि प्रेमाने विचारले, “बाळ, तुला या जगात काय आवडते?”
त्याला वाटले की प्रल्हाद त्याचे नाव घेईल. पण प्रल्हाद म्हणाला, “तात, मला विष्णूचे नामस्मरण सर्वांत प्रिय आहे. त्यांचे भजन, पूजन आणि कीर्तन यात जीवन व्यतीत करावे असे मला वाटते. तुम्हीही त्या कृपाळू नारायणांना शरण जा.” हे ऐकून हिरण्यकशिपूचा राग उसळला. त्याने प्रल्हादाला मांडीवरून ढकलले आणि म्हणाला, “माझ्या भावाचा शत्रू असलेल्या विष्णूची तू स्तुती करतोस? तुला जगण्याचा अधिकार नाही. माझा मुलगा असलास तरी तुला मृत्यू दंडच मिळेल.” त्याने सेवकांना आज्ञा दिली, “याला उंच कड्यावरून फेका.”
सेवकांनी प्रल्हादाला कड्यावरून ढकलले, पण विष्णूंनी त्याला आपल्या हातात झेलले. प्रल्हाद जिवंत आणि आनंदाने विष्णूंचे नाम घेत असल्याचे पाहून हिरण्यकशिपूचा संताप आणखी वाढला.
प्रल्हादावरील अत्याचार आणि होलिकेचा अंत
हिरण्यकशिपूने प्रल्हादाचा नाश करण्यासाठी अनेक मार्ग अवलंबले. त्याला हत्तींच्या पायाखाली चिरडायला दिले, सापांच्या खोलीत टाकले, अन्नात विष मिसळले, पण प्रल्हादावर याचा काही परिणाम झाला नाही. त्याच्या बहिणीने, होलिकेने, एक योजना आखली. तिला ब्रह्मदेवांकडून वर मिळाला होता की, आग तिचे काहीही बिघडवणार नाही, पण हा वर अधर्मासाठी वापरल्यास निष्फळ होईल.
सूडबुध्दीने तिने प्रल्हादाला मांडीवर बसवले आणि आग पेटवली. पण तिच्या दुष्ट हेतुमुळे वर निष्फळ ठरला. होलिका जळून खाक झाली, तर प्रल्हाद सुरक्षित राहिला, विष्णूंचे नाम जपत. (हा धर्माचा विजय आपण होळी म्हणून साजरा करतो.) प्रल्हाद जिवंत असल्याचे पाहून हिरण्यकशिपूने त्याला अन्न-पाण्याविना कारागृहात टाकले, पण त्याची भक्ती ढळली नाही.
नृसिंहाचे प्रकटीकरण आणि हिरण्यकशिपूचा अंत
सर्व प्रयत्न अयशस्वी झाल्याने हिरण्यकशिपूने प्रल्हादाला सभेत आणले. विष्णूंचे नाम घेत येणाऱ्या प्रल्हादाला पाहून तो ओरडला, “हे मूर्खा, तुझा तो विष्णू कोठे आहे? मला वेगळा नियंता दाखवतोस?” प्रल्हाद शांतपणे म्हणाला, “तात, माझा नारायण सर्वत्र आहे, पाण्यात, जमिनीवर, या खांबातही.” हिरण्यकशिपू हसला आणि म्हणाला, “मग या खांबात आहे का?” प्रल्हाद म्हणाला, “हो, माझे श्रीहरी तिथेही आहेत.” संतापलेल्या हिरण्यकशिपूने गदा उचलून खांबावर हल्ला केला.
त्या क्षणी खांबातून प्रचंड नाद गर्जला, जणू विश्वच कोसळले. खांब फुटला आणि त्यातून नृसिंह अवतार प्रकट झाला – अर्धे मनुष्य, अर्धे सिंह. हे रूप न प्राणी होते, न मनुष्य, जेणेकरून ब्रह्मदेवांचा वर खरा राहील. त्यांचे डोळे अग्नीसारखे लाल, केस विजेसारखे चमकणारे, दाढा भयानक आणि जिव्हा तलवारीसारखी तीक्ष्ण होती.
त्यांचे कान ताठ, तोंड विशाल आणि नखे धारदार होती. हिरण्यकशिपू थक्क झाला, “हा कोणता प्राणी?” तो विचार करत असतानाच नृसिंहांनी त्याच्यावर झेप घेतली. संध्याकाळी, उंबरठ्यावर, त्याला मांडीवर घेऊन नखांनी त्याचे हृदय फाडले. रक्ताने माखलेल्या नृसिंहांनी शत्रूच्या सैन्याचा संहार केला आणि सिंहासनावर बसले.
नृसिंहांचा शांत स्वभाव आणि प्रल्हादाचे भक्तिप्रेम
नृसिंहांचा क्रोध पाहून कोणीही त्यांच्याजवळ जाऊ शकत नव्हता. त्यांच्या तोंडातून ज्वाला निघत होत्या. देवांनी प्रल्हादाला विनंती केली की तो नृसिंहांना शांत करावा. प्रल्हाद नम्रपणे नृसिंहांकडे गेला आणि त्यांना साष्टांग दंडवत घातला.
नृसिंहांनी प्रेमाने त्याच्या डोक्यावर हात ठेवला आणि शांत झाले. प्रल्हाद म्हणाला, “हे प्रभू, आता शांत व्हा. तुमच्या या रूपाचे स्मरण सर्वांना भयमुक्त करेल.” प्रल्हादाच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन नृसिंहांनी लक्ष्मी आणि शेषनागासह आपले मूळ रूप दाखवले. त्यांनी प्रल्हादाला आशीर्वाद दिले आणि अंतर्धान पावले.
नृसिंह अवताराची वैशिष्ट्ये
हिरण्यकशिपूचा वर होता की त्याला मनुष्य, प्राणी, देव, दानव, शस्त्र, अस्त्र, दिवस, रात्र, घरात किंवा बाहेर मृत्यू येऊ नये. नृसिंहांनी हे सर्व वर पाळले – ते न मनुष्य होते न प्राणी, संध्याकाळी (न दिवस न रात्र), उंबरठ्यावर (न घरात न बाहेर), नखांनी (न शस्त्र न अस्त्र) आणि मांडीवर (न जमिनीवर न आकाशात) त्याचा वध केला. अशा रीतीने विष्णूंनी ब्रह्मदेवांचे वचन सत्य ठेवत भक्ताचे रक्षण केले आणि क्रूर राक्षसाचा अंत केला.
