vinayak-chaturthi
|| सण -विनायक चतुर्थी ||
विनायक चतुर्थी: गणपतीच्या भक्तीचा आणि शक्तीचा सण
विनायक चतुर्थी हा प्रत्येक महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील चतुर्थी तिथीला साजरा होणारा एक पवित्र सण आहे, जो श्रीगणेशाच्या भक्तीला समर्पित आहे. या दिवशी गणपती बाप्पांची पूजा, उपवास, मंत्रजप आणि दानधर्म यांना विशेष महत्त्व आहे.
गणपती हा विघ्नहर्ता, सिद्धी आणि बुद्धीचा दाता मानला जातो, आणि विनायक चतुर्थीच्या व्रताने भक्तांना मनोकामना पूर्ण होतात, अशी श्रद्धा आहे. या सणाशी अनेक पौराणिक कथा जोडल्या गेल्या आहेत, ज्या गणपतीच्या दैवी शक्ती आणि भक्तीचे महत्त्व अधोरेखित करतात.
विनायक चतुर्थीच्या पौराणिक कथा
पहिली कथा: शंकर-पार्वती आणि कार्तिकेय
पौराणिक कथेनुसार, एकदा भगवान शंकर आणि देवी पार्वती यांनी मनोरंजनासाठी एक खेळ खेळण्याचे ठरवले. या खेळात विजेता कोण, याचा निर्णय देण्यासाठी शंकरांनी गवतापासून एक सुंदर पुतळा बनवला आणि त्यात प्राण फुंकले. खेळ तीन वेळा खेळला गेला, आणि प्रत्येक वेळी देवी पार्वती विजयी ठरली. परंतु, पुतळारूपी बालकाने चुकीने शंकरांचा विजय जाहीर केला.
यामुळे संतप्त झालेल्या पार्वतीने त्या बालकाला “तू चिखलात पडून राहशील” असा शाप दिला. घाबरलेल्या बालकाने तात्काळ क्षमा मागितली, आणि पार्वतीचा राग शांत झाला. त्यांनी सांगितले की, एका वर्षानंतर नागकन्या त्या ठिकाणी येईल, आणि तिच्या सल्ल्याने विनायक चतुर्थीचे व्रत केल्यास तू शापमुक्त होशील.
वर्षभरानंतर नागकन्येने येऊन बालकाला व्रताची माहिती दिली. त्याने श्रद्धेने विनायक चतुर्थीचे व्रत पूर्ण केले आणि शापमुक्त होऊन कैलास पर्वतावर पोहोचला.
तिथे त्याने शंकर आणि पार्वतीसोबत राहण्याची इच्छा व्यक्त केली. ही इच्छा पूर्ण करण्यासाठी शंकरांनी स्वतः विनायक चतुर्थीचे व्रत केले, आणि पार्वतीने प्रसन्न होऊन त्या बालकाला, जो कार्तिकेय होता, कैलासावर स्थान दिले. ही कथा सांगते की, विनायक चतुर्थीचे व्रत मनोभावे केल्यास सर्व मनोकामना पूर्ण होतात.
दुसरी कथा: गणपतीचा जन्म
शिवपुराणातील एका कथेनुसार, एकदा देवी पार्वती स्नानासाठी गेल्या असताना त्यांनी नंदीला द्वारपाल म्हणून नेमले. परंतु, शंकरांनी नंदीला बाजूला करून आत प्रवेश केला, ज्यामुळे पार्वतीला अपमानित वाटले. यामुळे त्यांनी स्वतःचा एक विश्वासू अनुचर निर्माण करण्याचे ठरवले.
पार्वतीने चिखलापासून एक सुंदर बालकाची मूर्ती घडवली आणि त्यात प्राण फुंकले. या बालकाला त्यांनी द्वारपाल म्हणून नियुक्त केले. एकदा शंकर पुन्हा तिथे आले, तेव्हा या बालकाने त्यांना अडवले. यामुळे शंकर आणि बालक यांच्यात युद्ध झाले, आणि रागाच्या भरात शंकरांनी त्रिशूलाने बालकाचे मस्तक उडवले.
ही घटना कळताच पार्वती क्रुद्ध झाल्या आणि सृष्टी नष्ट करण्याची धमकी दिली. नारद आणि देवांनी त्यांना शांत केले, आणि पार्वतीने आपल्या पुत्राला पुनर्जनन आणि सर्वांना पूज्य होण्याचा वर मागितला. शंकरांनी गणांना उत्तर दिशेला पाठवून पहिल्या प्राण्याचे मस्तक आणण्यास सांगितले.
गणांनी एका हत्तीचे मस्तक आणले, आणि त्याद्वारे बालकाला पुनर्जनन देण्यात आले. शंकरांनी या बालकाला आपला पुत्र म्हणून स्वीकारले, आणि तो गणेश नावाने प्रसिद्ध झाला. यामुळे प्रत्येक शुभ कार्यापूर्वी गणपतीची पूजा करण्याची प्रथा सुरू झाली.
विनायक चतुर्थीचे महत्त्व
विनायक चतुर्थी हा सण गणपतीच्या भक्तीचा आणि विघ्ननाशाचा उत्सव आहे. गणपती हा विघ्नहर्ता आणि सिद्धी-बुद्धीचा दाता आहे, आणि या दिवशी त्याची पूजा केल्याने सर्व संकटे दूर होतात, अशी श्रद्धा आहे. महाराष्ट्रात आणि भारतभर गणपतीला विशेष स्थान आहे. अनेक मंदिरांच्या प्रवेशद्वारावर गणेशपट्टी कोरलेली असते, आणि घरांच्या मुख्य दारावर गणपतीची मूर्ती किंवा चित्र लावण्याची प्रथा आहे. यामागे गणपती सर्व संकटांचे निवारण करेल, ही भावना आहे. विनायक चतुर्थीच्या व्रताने भक्तांना मानसिक शांती, समृद्धी आणि यश प्राप्त होते.
विनायक चतुर्थीची पूजा आणि व्रत पद्धती
विनायक चतुर्थीच्या दिवशी भक्त सकाळी लवकर उठून स्नान करतात आणि स्वच्छ वस्त्र परिधान करतात. पूजेची पद्धत खालीलप्रमाणे आहे:
- पूजा स्थान तयार करणे: घरातील स्वच्छ जागी किंवा देव्हाऱ्यासमोर पाट ठेवावा. त्यावर पिंजरीने आठ पाकळ्यांचे कमळ काढावे. गणपतीची सोने, चांदी किंवा तांब्याची मूर्ती असेल तर ती ठेवावी, अन्यथा सुपारी ठेवून पूजा करावी.
- आचमन आणि स्नान: आचमन करताना “केशवाय नमः, नारायणाय नमः, माधवाय नमः” असे म्हणून तीन पळ्या पाणी प्राशन करावे, आणि “गोविंदाय नमः” म्हणून चौथी पळी ताम्हणात सोडावी. मूर्ती किंवा सुपारीवर पंचामृत आणि पाण्याने स्नान घालावे.
- वस्त्र आणि गंध: मूर्तीला कुंकवाचे वस्त्र अर्पण करावे आणि चंदन, हळद-कुंकू लावावे. “चंदनं समर्पयामि, हरिद्रांच कुंकुमं समर्पयामि” असे म्हणावे.
- फुले आणि दुर्वा: जास्वंदाची फुले आणि दुर्वा अर्पण कराव्या. तुळशीचा वापर टाळावा. “पुष्पाणि समर्पयामि, दुर्वांकुरान् समर्पयामि” असे म्हणावे.
- धूप-दीप: सुगंधी उदबत्ती आणि निरांजन ओवाळावे. “धूपं समर्पयामि, निरांजनदिप समर्पयामि” असे म्हणावे.
- नैवेद्य: गूळ-खोबरे, मोदक किंवा लाडूंचा नैवेद्य दाखवावा. “नैवेद्यार्थे स्वाद्यवेद्यं समर्पयामि” असे म्हणावे.
- प्रदक्षिणा आणि पुष्पांजली: गंध, अक्षता आणि फुले हातात घेऊन 1, 3 किंवा 5 प्रदक्षिणा घालाव्या आणि पुष्पांजली अर्पण करावी. “प्रदक्षिणां समर्पयामि, पुष्पांजलि समर्पयामि” असे म्हणावे.
- प्रार्थना: पूजेनंतर खालील प्रार्थना म्हणावी:विनायक गणेशान सर्वदेवनमस्कृत, पार्वतीप्रीव विघ्नेश मम विघ्नान्निवाराय.
- नमो विष्णूस्वरूपाय, नमस्ते रुद्ररूपिणे, नमस्ते ब्रह्मरूपाय, नमोऽनन्तस्वरूपिणे.
- विसर्जन: संध्याकाळी उदबत्ती ओवाळून मूर्तीवर पाणी शिंपडावे आणि “पुनरागमनायच” म्हणून मूर्ती किंवा सुपारी हलवावी.
व्रत: या दिवशी उपवास करावा, आणि दूध, फलाहार यांसारखा हलका आहार घ्यावा. गणपती अथर्वशीर्ष, गणपती स्तोत्र आणि विनायक चतुर्थी मंत्राचा जप करावा:प्रातर्नमामि चतुराननवन्द्यमानमिच्छानुकूलमखिलं च वरं ददानम्.
तं तुन्दिलं द्विरसनाधिपयज्ञसूत्रं पुत्रं विलासचतुरं शिवयो: शिवाय.
काय टाळावे:
- चंद्रदर्शन करू नये.
- तुळशीचा वापर टाळावा.
- राग, लोभ यांसारखे दुर्गुण टाळण्याचा संकल्प करावा.
विनायक चतुर्थीची कथा: व्याधाची प्रेरणा
एक प्राचीन कथा अशी आहे की, एक व्याध (शिकारी) आपल्या कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी रानात प्राण्यांची शिकार करायचा. एकदा तो शिकारीसाठी रानात गेला, परंतु त्याला काहीच मिळाले नाही. भुकेने व्याकूळ होऊन तो पाण्याच्या शोधात फिरत असताना त्याला एक तलाव दिसला. तिथे वनदेवींचा पूजेचा मेळा सुरू होता. व्याधाने हात जोडून तिथे उपस्थिती लावली, आणि वनदेवींनी त्याला विचारले, “तू कोण आहेस?”
व्याधाने आपली कहाणी सांगितली, आणि वनदेवींना त्याची दया आली. त्यांनी त्याला प्राणीहत्येचे पाप आणि मेहनतीने जीवन जगण्याचे महत्त्व समजावले. त्या म्हणाल्या, “आज विनायक चतुर्थी आहे. गणपतीची पूजा आणि व्रत केल्यास तुझे पाप नष्ट होईल आणि तुला सुख-समृद्धी मिळेल.” व्याधाने त्या दिवसापासून प्राणीहत्या सोडली आणि दर विनायक चतुर्थीला व्रत पाळले. यामुळे त्याचे जीवन सुखी झाले, आणि पुढील जन्मात त्याला राजकुलात जन्म मिळाला. त्याने त्या जन्मातही व्रत पाळले आणि अखेर गणपतीच्या कृपेने त्याला मोक्ष प्राप्त झाला.
विनायक चतुर्थीचा संदेश
विनायक चतुर्थी हा सण भक्ती, श्रद्धा आणि कर्तव्याची शिकवण देतो. गणपती हा सर्व संकटांचा नाश करणारा आणि शुभकार्यांना यश देणारा आहे. या व्रताने भक्तांना मानसिक शांती, बुद्धी आणि समृद्धी प्राप्त होते. ही कथा आपल्याला प्रामाणिकपणा, मेहनत आणि दयाळूपणा यांचे महत्त्व शिकवते. गणपतीच्या भक्तीने जीवनातील सर्व अडथळे दूर होतात, आणि मनोकामना पूर्ण होतात.
विनायक चतुर्थी हा गणपतीच्या दैवी शक्तीचा आणि भक्तीचा उत्सव आहे. या सणाद्वारे आपण गणपतीच्या कृपेने जीवनातील संकटे दूर करू शकतो आणि सुख-समृद्धी प्राप्त करू शकतो. गणपती अथर्वशीर्ष, मंत्रजप आणि पूजा यामुळे मन शुद्ध होते आणि आत्मविश्वास वाढतो. चला, या विनायक चतुर्थीला आपण श्रद्धेने गणपती बाप्पांची पूजा करूया, व्रत पाळूया आणि त्यांच्या आशीर्वादाने आपले जीवन समृद्ध करूया!
