vatpurnima
|| सण – वटपौर्णिमा ||
वटपौर्णिमा: पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि पर्यावरण संवर्धनासाठी पवित्र व्रत
हिंदू पंचांगानुसार, ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील पौर्णिमेला वटपौर्णिमा हा सण मोठ्या श्रद्धेने आणि भक्तीभावाने साजरा केला जातो. हा दिवस विशेषतः विवाहित स्त्रियांसाठी महत्त्वाचा आहे, कारण त्या या दिवशी आपल्या पतीच्या उत्तम आरोग्य, दीर्घायुष्य आणि सुख-समृद्धीसाठी वडाच्या झाडाची पूजा करतात आणि वटसावित्री व्रत आचरतात. या व्रतामागे धार्मिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोन एकत्र येतात, ज्यामुळे हा सण भारतीय संस्कृतीत अनन्यसाधारण स्थान प्राप्त करतो.
वटपौर्णिमेचा सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय महत्त्व
भारतीय संस्कृतीत वृक्षांना पवित्र मानले जाते, आणि वड, पिंपळ यांसारख्या दीर्घायुषी वृक्षांचे संवर्धन व्हावे, यासाठी त्यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे. वडाचा वृक्ष हा त्याच्या विशाल आकार, दीर्घ आयुष्य आणि पर्यावरणाला होणाऱ्या लाभांमुळे विशेष मानला जातो.
या वृक्षाची पूजा करून पर्यावरण संरक्षणाचा संदेश दिला जातो. एकदा का एखादा वृक्ष पवित्र मानला गेला की, त्याची तोड होण्याची शक्यता कमी होते, आणि यामुळे निसर्गाचे जतन होते. वटपौर्णिमेच्या पूजेद्वारे स्त्रिया केवळ आपल्या पतीच्या कल्याणासाठी प्रार्थना करत नाहीत, तर निसर्गाप्रती कृतज्ञताही व्यक्त करतात.
वटपौर्णिमेची पौराणिक कथा: सावित्री-सत्यवान
वटपौर्णिमेची कथा सावित्री आणि सत्यवान यांच्या प्रेम, श्रद्धा आणि चिकाटीवर आधारित आहे. प्राचीन काळी भद्र देशात अश्वपती नावाचा राजा राज्य करत होता. त्याला सावित्री नावाची सुंदर, गुणी आणि बुद्धिमान कन्या होती. सावित्री उपवर झाल्यावर तिला स्वतःचा पती निवडण्याची मुभा देण्यात आली. सावित्रीने शाल्व देशातील धृमत्सेन राजाचा मुलगा सत्यवान याची निवड केली.
धृमत्सेन हा अंध राजा शत्रूच्या पराभवानंतर आपल्या राणी आणि मुलासह जंगलात राहत होता. सत्यवान हा सत्यनिष्ठ आणि कर्तृत्ववान होता, परंतु त्याचे आयुष्य फक्त एक वर्षाचेच शिल्लक असल्याचे भगवान नारदांना माहीत होते. त्यांनी सावित्रीला सत्यवानाशी विवाह न करण्याचा सल्ला दिला, परंतु सावित्रीने आपल्या मनाचा ठाम निर्णय बदलला नाही.
सावित्रीने सत्यवानाशी विवाह केला आणि जंगलात सासू-सासऱ्यांची सेवा करू लागली. सत्यवानाच्या मृत्यूचा काळ जवळ येताच, सावित्रीने तीन दिवसांचा कठोर उपवास आणि व्रत सुरू केले. एके दिवशी सत्यवान लाकडे तोडण्यासाठी जंगलात गेला, तेव्हा सावित्री त्याच्यासोबत गेली. लाकडे तोडताना सत्यवानाला अचानक चक्कर आली आणि तो खाली कोसळला. तेव्हा यमदेव सत्यवानाचे प्राण घेण्यासाठी प्रकट झाले.
सावित्रीने यमदेवाचा पाठलाग केला आणि आपल्या पतीचे प्राण परत करण्याची विनंती केली. यमदेवाने तिला परत जाण्यास सांगितले, परंतु सावित्रीने हट्ट सोडला नाही. तिच्या पतीप्रेम, बुद्धिमत्ता आणि चिकाटीमुळे प्रभावित होऊन यमदेवाने तिला तीन वर मागण्यास सांगितले.
सावित्रीने प्रथम आपल्या सासू-सासऱ्यांचे डोळे आणि त्यांचे गमावलेले राज्य परत मागितले. तिसऱ्या वरात तिने स्वतःला पुत्रप्राप्तीचा वर मागितला. यमदेवाने तथास्तु म्हटले, परंतु नंतर त्यांना जाणवले की, सावित्री पतिव्रता असल्याने तिला पुत्रप्राप्ती सत्यवानाशिवाय शक्य नाही. अखेर यमदेवाला सत्यवानाचे प्राण परत करावे लागले. सावित्रीने वडाच्या झाडाखालीच आपल्या पतीचे प्राण परत मिळवले, आणि म्हणूनच वटपौर्णिमेला वडाच्या झाडाची पूजा आणि सावित्री व्रताची प्रथा आहे.
वटपौर्णिमेची पूजा पद्धती
वटपौर्णिमा व्रत हे ज्येष्ठ शुक्ल त्रयोदशीपासून पौर्णिमेपर्यंत तीन दिवसांचे आहे. ज्यांना तीन दिवस उपवास करणे शक्य नसेल, त्यांनी फक्त पौर्णिमेला उपवास करावा. या व्रताची मुख्य देवता सावित्री आणि ब्रह्मदेव आहेत, तर सत्यवान, नारद आणि यमदेव हे उपदेवता आहेत. पूजा पद्धती खालीलप्रमाणे आहे:
- पूजा स्थान तयार करणे: नदीकाठची स्वच्छ वाळू पात्रात घ्यावी. त्यावर सावित्री आणि सत्यवान यांच्या मूर्ती किंवा प्रतिमा स्थापित कराव्यात.
- वडाच्या झाडाची पूजा: वडाच्या झाडाला हळद-कुंकू लावून, धूप-दीप, फुले, अक्षता आणि नैवेद्य अर्पण करावा. झाडाला कापूर दाखवून सूत किंवा रेशमी धागा गुंडाळावा.
- षोडशोपचार पूजा: सावित्री आणि सत्यवान यांची षोडशोपचारांनी पूजा करावी. यानंतर पाच अर्घ्ये अर्पण करावीत आणि सावित्रीची प्रार्थना करावी.
- कथा श्रवण: संध्याकाळी सुवासिनींसह सावित्री-सत्यवानाची कथा ऐकावी. ही कथा ऐकणे व्रताचा महत्त्वाचा भाग आहे.
- नैवेद्य आणि प्रसाद: पूजेनंतर गोड पदार्थ, पुरणपोळी किंवा इतर पारंपरिक पदार्थ नैवेद्य म्हणून अर्पण करावेत आणि प्रसाद वाटावा.
सावित्रीचे आदर्श व्यक्तिमत्त्व
सावित्री ही भारतीय संस्कृतीतील पतिव्रतेचे आणि बुद्धिमत्तेचे प्रतीक आहे. तिने सत्यवानाची निवड करताना त्याच्या आंतरिक गुणांचा विचार केला, आणि माता-पिता तसेच नारदमुनी यांच्या सल्ल्याला न जुमानता आपल्या निर्णयावर ठाम राहिली. तिची पतीनिष्ठा, चिकाटी आणि चातुर्य यामुळे तिने यमदेवापासून सत्यवानाचे प्राण परत मिळवले. सावित्रीच्या या कथेतून स्त्रियांना धैर्य, प्रेम आणि बुद्धीचा आदर्श मिळतो. योगी अरविंद यांनी सावित्रीच्या आध्यात्मिक महत्त्वावर आधारित “सावित्री” नावाचे महाकाव्य लिहिले, जे तिच्या व्यक्तिमत्त्वाला अधिक गहन अर्थ प्रदान करते.
वटपौर्णिमेची प्रार्थना
वटवृक्ष हा सर्व पवित्र वृक्षांपैकी दीर्घायुषी आणि विशाल आहे. त्याच्या पारंब्यांमुळे तो आपला विस्तार करतो, आणि याच गुणांमुळे तो सावित्री व्रताशी जोडला गेला आहे. या दिवशी स्त्रिया खालीलप्रमाणे प्रार्थना करतात:सावित्री ब्रह्मसावित्री सर्वदा प्रियभाषिणी |
तेन सत्येन मां पाहि दुःख-संसार-सागरात् |
अवियोगो यथा देव सावित्र्या सहितस्य ते |
अवियोगो तथास्माकं भूयात् जन्मनि जन्मनि ||
वटमूले स्थितो ब्रह्मा वटमध्ये जनार्दन: |
वटाग्रे तु शिवो देव: सावित्री वटसंश्रिता ||
या प्रार्थनेतून स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी, कुटुंबाच्या सुख-समृद्धीसाठी आणि धन-धान्य, संतती यांनी जीवन समृद्ध होण्यासाठी प्रार्थना करतात.
वटपौर्णिमा हा सण सावित्रीच्या पतिव्रतेचा, प्रेमाचा आणि बुद्धिमत्तेचा गौरव करतो. हा सण केवळ धार्मिक व्रत नसून, पर्यावरण संरक्षणाचा आणि निसर्गाप्रती कृतज्ञतेचा संदेशही देतो. वडाच्या झाडाची पूजा करताना स्त्रिया आपल्या पतीच्या कल्याणासाठी प्रार्थना करतात आणि सावित्रीच्या कथेतून प्रेरणा घेतात. चला, या वटपौर्णिमेला आपण सावित्रीच्या आदर्शांचा स्वीकार करूया आणि निसर्ग आणि कुटुंब यांच्याप्रती आपली जबाबदारी पार पाडूया!
