vasubaras
|| सण – वसुबारस ||
वसुबारसाची परंपरा आणि उत्सवाची सुरुवात
वसुबारस हा दीपावलीच्या एक दिवस आधी, म्हणजेच आश्विन किंवा कार्तिक कृष्ण द्वादशी रोजी साजरा होणारा एक मंगलमय उत्सव आहे. या दिवशी गायीची पूजा केली जाते, ज्यामुळे दीपावलीच्या उत्सवाला एक पवित्र प्रारंभ होतो. वसु म्हणजे गाय आणि बारस म्हणजे बारावा (द्वादशी) दिवस, अशा रीतीने या उत्सवाला वसुबारस असे नाव पडले.
हा उत्सव विशेषतः महाराष्ट्र, गुजरात, आणि दक्षिण भारतातील काही भागांमध्ये मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. महाराष्ट्रात याला वसुबारस किंवा गोवत्स द्वादशी, गुजरातमध्ये वाग बरस, आणि दक्षिण भारतात नंदिनी व्रत असे संबोधले जाते.
ग्रामीण भागात हा उत्सव विशेष महत्त्वाचा आहे, कारण गाय हा ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा आणि जीवनाचा आधार आहे. गायीचे दूध, शेण, आणि इतर उत्पादने शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नाचे महत्त्वाचे स्रोत आहेत. याशिवाय, पौराणिक मान्यतेनुसार, या दिवशी देवी लक्ष्मी गायीच्या रूपात प्रकट होतात. म्हणूनच, गायीची पूजा करणे म्हणजे संपत्ती आणि समृद्धीच्या देवीचा आशीर्वाद प्राप्त करणे होय.
वसुबारसाची पौराणिक कथा
वसुबारसाची परंपरा समुद्र मंथन या पौराणिक कथेशी जोडली गेली आहे. कथेनुसार, जेव्हा देव आणि दानवांनी अमृतासाठी समुद्र मंथन केले, तेव्हा समुद्रातून अनेक दैवी रत्ने प्रकट झाली. यापैकी एक होती कामधेनु, ही स्वर्गीय गाय. ही गाय इतकी शक्तिशाली होती की, ती आपल्या मालकाच्या सर्व इच्छा पूर्ण करू शकत होती.
देवांनी ही गाय सप्तऋषींना अर्पण केली, आणि कालांतराने ती वसिष्ठ ऋषींच्या ताब्यात आली. कामधेनु ही केवळ संपत्तीच नव्हे, तर शुद्धता, मातृत्व, आणि निस्वार्थ सेवेचे प्रतीक मानली जाते.
असेही मानले जाते की, वसुबारसाच्या दिवशी गायीमधून श्रीविष्णूंच्या दैवी शक्तीचे उत्सर्जन होते. या शक्तीचा लाभ घेण्यासाठी भक्त गायीची भक्तीभावाने पूजा करतात आणि तिच्याशी जोडलेल्या आध्यात्मिक ऊर्जेचा स्वीकार करतात. गायीच्या या दैवी स्वरूपामुळे ती सनातन धर्मात पवित्र मानली जाते.
वसुबारसाचे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
वसुबारस हा उत्सव गायीच्या मातृस्वरूपाचा आणि तिच्या निस्वार्थ सेवेचा गौरव करतो. कामधेनु ही गाय शुद्धता, प्रजननक्षमता, त्याग, आणि ममत्व यांचे प्रतीक आहे.
सनातन धर्मात गायीला माता मानले जाते, कारण ती मानवी जीवनाचे पोषण करते. गायीचे दूध पौष्टिक आहे, तिचे शेण शेतीसाठी उपयुक्त आहे, आणि तिचा स्वभाव सौम्य आणि करुणामय आहे. असे मानले जाते की, गायीची सेवा आणि पूजा केल्याने भक्तांना संपत्ती, सौभाग्य, आणि आध्यात्मिक उन्नती प्राप्त होते.
वसुबारसाच्या दिवशी अनेक व्यापारी आपली खाती आणि लेखाजोखा बंद करतात आणि येणाऱ्या वर्षात कर्जमुक्त राहण्यासाठी लक्ष्मी मातेची प्रार्थना करतात. हा उत्सव केवळ ग्रामीण भागातच नव्हे, तर शहरी भागातही भक्तीभावाने साजरा केला जातो, ज्यामुळे गायीचे आणि पर्यावरणाचे महत्त्व अधोरेखित होते.
वसुबारसाचे व्रत
वसुबारसाच्या दिवशी भक्त गोवत्स द्वादशी व्रत पाळतात, जे आध्यात्मिक शुद्धी आणि भक्तीचे प्रतीक आहे. या व्रतात भक्त संपूर्ण दिवस उपवास करतात आणि सायंकाळी गायीची पूजा केल्यानंतरच व्रत सोडतात. या व्रतात गहू आणि दुग्धजन्य पदार्थ खाण्यास मनाई आहे, कारण यामुळे शरीर आणि मन शुद्ध राहते. भक्त या दिवशी श्रीकृष्णाच्या नावांचा जप करतात, मंत्रांचे पठण करतात, आणि त्यांना समर्पित श्लोकांचे वाचन करतात.
विशेषतः ज्या दांपत्यांना संततीप्राप्तीची इच्छा आहे, ते या दिवशी व्रत आणि पूजा करतात, कारण गायीला मातृत्वाचे प्रतीक मानले जाते. असे मानले जाते की, गायीच्या पूजेमुळे संततीसुख आणि कुटुंबात समृद्धी प्राप्त होते.
वसुबारसाची पूजा पद्धती
वसुबारसाच्या दिवशी गायीची पूजा हा या उत्सवाचा केंद्रीय भाग आहे. ग्रामीण भागात हा विधी अत्यंत श्रद्धेने आणि भक्तीभावाने पार पाडला जातो. पूजेची पद्धत खालीलप्रमाणे आहे:
- गायीची स्वच्छता: सकाळी गायीला स्नान घालून तिची स्वच्छता केली जाते. यासाठी पाणी आणि औषधी वनस्पतींचा उपयोग केला जातो.
- सजावट: गायीला नवीन कापड अर्पण केले जाते आणि तिची सजावट केली जाते. गायीच्या गळ्यात फुलांचा हार घातला जातो, आणि तिच्या कपाळावर हळद, कुंकू, आणि चंदनाचा टिळा लावला जातो.
- नवीन उपकरणे: गायीला नवीन घंटा किंवा इतर सजावटीच्या वस्तू बांधल्या जातात, ज्यामुळे ती सुशोभित दिसते.
- नैवेद्य: गायीला अंकुर, हरभरा, आणि इतर पौष्टिक पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो. गहू-आधारित पदार्थ टाळले जातात.
- पूजा: गायीसमोर दिवा, उदबत्ती, आणि फुले ठेवून तिची पूजा केली जाते. भक्त श्रीकृष्ण आणि लक्ष्मी मातेच्या मंत्रांचा जप करतात.
- प्रदक्षिणा: गायीभोवती प्रदक्षिणा घालून तिचा आशीर्वाद घेतला जातो.
या सर्व विधींमुळे गायीचे आणि तिच्या दैवी स्वरूपाचे पूजन होते, आणि भक्तांना आध्यात्मिक सुखाची प्राप्ती होते.
वसुबारसाचा संदेश
वसुबारस हा उत्सव गायीच्या पवित्रतेचा आणि तिच्या जीवनातील योगदानाचा गौरव करतो. गाय ही केवळ पशु नव्हे, तर माता, पोषक, आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. हा उत्सव भक्तांना पर्यावरण संरक्षण, पशुसंवर्धन, आणि सात्विक जीवन जगण्याची प्रेरणा देतो. गायीच्या पूजेमुळे भक्तांचे मन शुद्ध होते, आणि त्यांना श्रीविष्णू आणि लक्ष्मी मातेचा आशीर्वाद प्राप्त होतो.
जयघोष
जय जय कामधेनु माता, पवित्र गायीचा आधार,संपत्ती, सौभाग्य, आणि भक्तीचा तूं खरा स्रोत अपार!
अशा प्रकारे, वसुबारस हा उत्सव गायीच्या मातृस्वरूपाचा सन्मान करतो आणि भक्तांना दीपावलीच्या मंगल उत्सवासाठी आध्यात्मिकदृष्ट्या तयार करतो.
