varkari-sampradaya
|| वारकरी संप्रदाय ||
वारकरी संप्रदाय: भक्ती आणि समतेचा सांस्कृतिक संगम
वारकरी संप्रदाय हा केवळ विठ्ठल भक्तीचा साधा भक्तिपंथ नसून, शैव, नाथ, दत्त, सूफी आणि इतर पंथांतील तत्त्वचिंतन आणि सांस्कृतिक मूल्यांचा समन्वय साधणारा एक व्यापक आध्यात्मिक प्रवाह आहे. हा संप्रदाय सर्व जाती, पंथ आणि समुदायांच्या स्त्री-पुरुषांसाठी खुला आहे, जिथे उच्च-नीच, गरीब-श्रीमंत यांचा भेदभाव नाही. ब्राह्मणांपासून ते हरिजनांपर्यंत सर्वांना समान स्थान देणारा हा संप्रदाय सामाजिक समतेचा पुरस्कार करतो.
शास्त्रांच्या कठोर नियमांना आणि जातिव्यवस्थेच्या बंधनांना न जुमानता, वारकरी संप्रदायाने स्त्रिया आणि शूद्रांसह सर्वांना आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग मोकळा केला. या संप्रदायाने भक्तीच्या माध्यमातून स्वातंत्र्य आणि समानतेचे वातावरण निर्माण केले, ज्यामुळे व्यक्तीला आपल्या प्रापंचिक जीवनातील कर्तव्ये पार पाडताना परमार्थ साधता येतो.
वारकरी संप्रदायाची वैशिष्ट्ये
वारकरी संप्रदायाचा मूलमंत्र आहे की, जीवनातील बाह्य परिस्थिती ही पूर्वकर्मांनुसार प्राप्त होते, परंतु भक्तीच्या सामर्थ्याने आध्यात्मिक प्रगती, नैतिक बल आणि प्रापंचिक दुःखांवर मात करता येते. या संप्रदायाने लोकांना हा विश्वास दिला की, प्रपंच आणि परमार्थ यांचा समन्वय साधता येतो. संत ज्ञानेश्वर, जे स्वतः नाथपंथीय गुरुपरंपरेतून आले, यांच्या विचारांवर नाथपंथ, शांकरवेदांत आणि काश्मिरी शैवमत यांचा प्रभाव दिसतो. त्यांनी शैव पंथातील निष्ठा आणि तपश्चर्या स्वीकारली, तर वैष्णव पंथातील सात्त्विकता, करुणा आणि विश्वबंधुत्व यांचा अंगीकार केला. उत्तर आणि दक्षिण भारतातील विविध तत्त्वज्ञानांचा समन्वय साधत, वारकरी संप्रदायाने सर्वसमावेशक भक्तीचा मार्ग दाखवला.
कर्मठपणाला थारा नाही, भक्तीला प्राधान्य
वारकरी संप्रदायात कठोर व्रतवैकल्ये किंवा कर्मठपणाला स्थान नाही. त्याऐवजी त्याग, स्वधर्माचरण, भोग आणि नैष्कर्म्य यांचा सुंदर समतोल साधण्याचा उपदेश येथे मिळतो. अद्वैत, भक्ती, ज्ञान, उपासना, श्रद्धा आणि विवेक यांच्या एकात्मतेवर हा संप्रदाय आधारित आहे. वारकरी संतांनी नेहमीच लोकाभिमुख वृत्ती ठेवली आणि बहुजन समाजात नवचैतन्य निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी ज्ञानाला महत्त्व देत भक्तीला सर्वोच्च स्थान दिले आणि नामसंकीर्तनासारखे सोपे साधन लोकांसमोर ठेवले. परमार्थासाठी संसार सोडून जंगलात जाण्याची किंवा व्यावहारिक कर्तव्यांना तिलांजली देण्याची गरज नाही, हे वारकरी संप्रदायाने दाखवून दिले.
प्रपंच आणि परमार्थाचा समन्वय
वारकरी संप्रदायाने प्रपंच आणि परमार्थ यांच्यातील समन्वयावर भर दिला. संत एकनाथ, चोखामेळा, गोरा कुंभार, सावता माळी यांसारखे संत गृहस्थाश्रमी होते आणि आपापल्या व्यवसायात निष्ठेने कार्यरत होते. ते समाजात मिसळत, लोकांशी संनाद साधत आणि भक्तीचा प्रचार करत. या संतांनी स्त्रिया आणि शूद्रांमधील जडत्व दूर करून त्यांच्या जीवनात कार्यप्रवृत्ती आणि आध्यात्मिक चेतना जागवली. त्यामुळे या समुदायांना आपल्या सुप्त शक्तींची आणि भावनांची जाणीव झाली. प्राप्त परिस्थितीला धैर्याने सामोरे जाण्याचे सामर्थ्य त्यांच्यात निर्माण झाले. वारकरी संप्रदायाने हे शिकवले की, माणसाचा मोठेपणा त्याच्या सामाजिक स्थानावर नाही, तर वैयक्तिक चारित्र्य आणि निष्ठेवर अवलंबून आहे.
लोकाभिमुख साहित्य आणि भक्तीचा प्रसार
वारकरी संप्रदायाने विद्वत्तेचे प्रदर्शन कधीच केले नाही. निस्सीम भक्ती हाच या संप्रदायाचा पाया आहे, परंतु अंधश्रद्धेला येथे थारा नाही. संतांनी कीर्तन, अभंग, गौळणी, ओव्या, भारुड यांसारख्या सुलभ माध्यमांद्वारे आपले विचार लोकांपर्यंत पोहोचवले. आत्मशुद्धी, सदाचार, निष्ठा, त्याग, धैर्य, सहिष्णुता आणि उदारता यांना प्राधान्य देत त्यांनी लोकांची मने जिंकली. विशेषतः, स्त्रिया आणि शूद्रांना धार्मिक क्षेत्रात समान स्थान देऊन त्यांचा आत्मविश्वास वाढवला.
मराठी भाषेचा अभिमान आणि साहित्यिक योगदान
वारकरी संप्रदायाने मराठी भाषेला साहित्यिक प्रतिष्ठा मिळवून दिली आणि संस्कृतच्या आधिपत्याला आव्हान दिले. महाराष्ट्रात प्रथम मराठीत साहित्य निर्माण करणारे वारकरी संतच होते. संत ज्ञानेश्वरांनी रचलेली ९,००० ओव्यांची ज्ञानेश्वरी हा वारकरी संप्रदायाचा पायाभूत ग्रंथ आहे. ती वाचण्यास सोपी, अर्थगर्भ आणि प्रेरणादायी आहे. संत एकनाथ यांची एकनाथी भागवत आणि संत तुकाराम यांची गाथा हे ग्रंथ वारकरी संप्रदायाची ‘प्रस्थानत्रयी’ मानले जातात.
या संतांनी लोकांच्या आवडी-निवडी ओळखून फुगड्या, पिंगा, भारुड, गौळणी, कीर्तन आणि ओव्या यांसारख्या माध्यमांतून भक्तीचा प्रचार केला. संत नामदेवांनी नामसंकीर्तनाच्या तंद्रीत चंद्रभागेच्या तीरावर नृत्य करत भक्तीचा प्रसार केला, तर संत एकनाथ, तुकाराम आणि ज्ञानेश्वर यांनी लोकांना रुचेल असे साहित्य निर्माण केले. यामुळे त्यांच्या साहित्याला लोकप्रियता मिळाली आणि समाजात आत्मविश्वास जागृत झाला.
सर्वसमावेशकता आणि सामाजिक प्रभाव
वारकरी संप्रदायाने सामान्य माणसाला अध्यात्माची दारं खुली केली. जनाबाईसारख्या मोलकरणीने अभंगांतून अध्यात्माचे सिद्धांत मांडले, तर तुकारामांसारख्या कुणब्याने “वेदांचा तो अर्थ आम्हासीच ठावा” असे आत्मविश्वासाने म्हटले. यामुळे अध्यात्मविद्या ब्राह्मणांपुरती मर्यादित राहिली नाही, तर सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचली. कीर्तन आणि निरुपणांनी लोकांमध्ये आत्मीयता आणि एकता निर्माण केली, ज्यामुळे अनेक कीर्तनकार, प्रचारक आणि धर्मप्रवक्ते उदयास आले.
वारकरी संप्रदायात प्रवेश आणि उपासना पद्धती
वारकरी संप्रदायात प्रवेशाची प्रक्रिया अत्यंत सुलभ आहे. जो व्यक्ती वारकरी होऊ इच्छितो, त्याने संप्रदायातील ज्येष्ठाकडे तुळशीची माळ घेऊन जावे. ही माळ ज्ञानेश्वरी, एकनाथी भागवत किंवा तुकाराम गाथा यापैकी एका ग्रंथावर ठेवली जाते आणि नंतर ती नव्या वारकऱ्याच्या गळ्यात घातली जाते. यामुळे वारकऱ्यांना ‘माळकरी’ असेही संबोधले जाते. तुळशीच्या वाळलेल्या लाकडापासून बनवलेल्या या माळेत २७, ५४ किंवा १०८ मणी असतात, आणि ती नामजपासाठी वापरली जाते.
वारकरी उपासनेची इतर साधने खालीलप्रमाणे आहेत:
- बुक्का: पूजेच्या वेळी देवाला अर्पण केला जाणारा बुक्का वारकऱ्यांच्या कपाळावर लावला जातो. काळा बुक्का कोळसा, चंदन, नागरमोथा, बकुल फूल आणि दवणा यांपासून बनवला जातो, तर पांढरा बुक्का कापूर, चंदन, दवणा, लवंग आणि वेलची यांपासून तयार होतो.
- गोपीचंदन: मुलतानी मातीपासून बनवलेले गोपीचंदन त्वचेचे उष्णतेपासून रक्षण करते. बुक्का लावलेल्या ठिकाणी गोपीचंदनाचे ठसे उमटवण्याची प्रथा आहे.
- पताका: गेरुच्या रंगात रंगवलेली, जाड्या कापडाची पताका वारकरी संप्रदायाचे निशाण आहे. ही पताका वारकऱ्यांच्या भक्तीचा आणि निष्ठेचा प्रतीक आहे.
वारकरी संप्रदायाची तत्त्वे आणि घोषवाक्य
वारकरी संप्रदायाचे मुख्य दैवत श्रीविठ्ठल हे श्रीकृष्णाचे रूप आहे. “रामकृष्ण हरी” हा वारकऱ्यांचा महामंत्र आहे, तर “पुंडलिक वरदा हरि विठ्ठल, श्रीगुरु ज्ञानदेव तुकाराम” हे संप्रदायाचे घोषवाक्य आहे. हे घोषवाक्य वारकरी संप्रदायाच्या भक्ती, गुरुपरंपरा आणि संतांच्या योगदानाला अधोरेखित करते.
वारकरी संप्रदाय हा भक्ती, समता आणि सांस्कृतिक समन्वयाचा अनोखा संगम आहे. याने सामाजिक भेदभाव दूर करून सर्वांना आध्यात्मिक मार्ग खुला केला. प्रपंच आणि परमार्थाचा समतोल, लोकाभिमुख साहित्य आणि मराठी भाषेचा अभिमान यांमुळे हा संप्रदाय महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा आधारस्तंभ बनला आहे. नामसंकीर्तन, कीर्तन आणि अभंग यांच्या माध्यमातून वारकरी संप्रदाय आजही लाखो भक्तांच्या हृदयात भक्तीचा ज्योत प्रज्वलित करत आहे.
