vardhaman-mahavir
|| वर्धमान महावीर ||
वर्धमान महावीर (इ.स.पू. ५९९ ते इ.स.पू. ५२७) हे जैन धर्माचे चोविसावे आणि शेवटचे तीर्थंकर मानले जातात. त्यांचे मूळ नाव वर्धमान असे होते. त्यांच्या जन्माच्या वेळी निसर्गात एक अनोखा उत्साह दिसून आला. झाडे फुलांनी आणि फळांनी बहरली होती. या सुंदर दृश्याने प्रभावित होऊन राजपुरोहितांनी त्यांचे नाव ‘वर्धमान’ ठेवले, ज्याचा अर्थ वाढणारा किंवा समृद्धी देणारा असा होतो. त्यांचा जन्म बिहारमधील वैशालीजवळील कुंडग्राम या गावात झाला.
त्यांचे वडील सिद्धार्थ हे क्षत्रिय कुळातील प्रतिष्ठित व्यक्ती होते, तर आई त्रिशला या त्यांच्या काळातील सुसंस्कृत आणि धार्मिक स्त्री होत्या. महावीरांच्या जन्माशी संबंधित अनेक कथा आणि आख्यायिका जैन धर्माच्या पवित्र ग्रंथांमध्ये सापडतात. विशेषतः ‘कल्पसूत्र’ या ग्रंथात त्यांच्या जन्माच्या उत्सवाचे आणि त्यावेळी घडलेल्या चमत्कारिक घटनांचे सविस्तर वर्णन आहे. वर्धमानाचे बालपण सुखात आणि समृद्धीत गेले, पण त्यांचे मन लहानपणापासूनच चिंतनशील आणि गंभीर स्वभावाचे होते.
महावीरांचा वैराग्याकडे प्रवास
वर्धमान महावीरांचे विचार खोल आणि आत्मचिंतनाने परिपूर्ण होते. त्यामुळे राजघराण्यातील ऐश्वर्य आणि भौतिक सुखे त्यांना फार काळ आकर्षित करू शकली नाहीत. संसाराच्या बंधनांपासून त्यांचे मन कधीच बांधले गेले नाही. आई-वडिलांच्या निधनानंतर त्यांच्यातील वैराग्याची भावना अधिक तीव्र झाली. या दुःखद घटनेने त्यांच्या मनातील सांसारिक सुखांबद्दलचे उरलेसुरले आकर्षणही नष्ट झाले.
मानवी जीवनात सुखापेक्षा दुःखच जास्त आहे, ही जाणीव त्यांना सतत सतावत होती. या दुःखावर मात करण्याचा मार्ग शोधणे आवश्यक आहे, असे त्यांना वाटू लागले. म्हणूनच, त्यांनी आपले मोठे बंधू नंदीवर्धन यांची परवानगी घेऊन वयाच्या तिसाव्या वर्षी गृहत्यागाचा निर्णय घेतला. त्यानंतर त्यांनी जंगलात बारा वर्षे अत्यंत कठोर तपश्चर्या केली. या काळात त्यांनी स्वतःला शारीरिक आणि मानसिक कसोट्यांवर तपासले आणि अखेरीस त्यांना केवलज्ञान प्राप्त झाले.
महावीरांचे निर्वाण आणि आध्यात्मिक योगदान
भारतात उदयाला आलेल्या प्राचीन आध्यात्मिक विचारसरणीला सनातन धर्म किंवा हिंदू धर्म असे संबोधले जाते. या विशाल परंपरेत वैदिक, बौद्ध, जैन आणि शीख अशा अनेक संप्रदायांनी आपापले योगदान दिले आणि या विचारांना समृद्ध केले. दुःखातून मुक्ती किंवा निर्वाण मिळवण्यासाठी विविध मार्ग आणि विधींची निर्मिती झाली. या सर्वांत काही क्रांतिकारी व्यक्तिमत्त्वांनी आपल्या काळातील लोकभाषेत अध्यात्माला जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. अशा महान आत्म्यांपैकी एक म्हणजे भगवान महावीर. त्यांनी जैन धर्माच्या माध्यमातून अहिंसा, सत्य आणि कर्म सिद्धांताला लोकांच्या हृदयात स्थान दिले.
सनातन धर्म आणि जैन परंपरा
प्राचीन काळी एका पित्याचे दोन पुत्र असतील तर त्यापैकी एक शस्त्र धारण करणारा क्षत्रिय बनायचा, तर दुसरा वेदांचा अभ्यास करणारा ब्राह्मण बनायचा, अशी परंपरा होती. दुःखातून मुक्ती देणारे मार्ग वेगवेगळे असले तरी सनातन धर्माचा मूळ पाया एकच होता. पुनर्जन्म, कर्म सिद्धांत, ओंकाराचा अनुभव आणि सनातन तत्त्वांची जाण ही या सर्वांची समान वैशिष्ट्ये होती. इ.स.पू. पंधराव्या शतकात कुरु-पांचालांच्या भूमीत ब्राह्मण आणि क्षत्रिय यांच्यातील भेद स्पष्ट झाले. या काळात जैन धर्मानेही आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण केली.
नेमिनाथ आणि महावीर यांचा वारसा
भगवान श्रीकृष्णांचे चुलत बंधू घोर अंगिरस हे यदु कुळातील श्रेष्ठ पुरुष होते. त्यांनी अहिंसेच्या मार्गावर चालत जैन धर्म स्वीकारला आणि केवलज्ञान प्राप्त करून ‘नेमिनाथ’ या नावाने बाविसावे तीर्थंकर म्हणून प्रसिद्ध झाले. त्यांच्या या कार्यामुळे यादव कुळात ब्राह्मण आणि श्रमण परंपरेचा सुंदर मेळ साधला गेला. नेमिनाथांनंतर इ.स.पू. ५९९ ते ५२७ या काळात वर्धमान महावीर चोविसावे तीर्थंकर म्हणून अवतरले. त्यांचा निर्वाण दिवस म्हणून आश्विन अमावास्या (दिवाळीचा लक्ष्मीपूजनाचा दिवस) ओळखली जाते.
महावीरांचा जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
महावीरांचा जन्म बिहारमधील वैशालीजवळील कुंडग्राम येथे क्षत्रिय कुळात झाला. त्यांचे वडील सिद्धार्थ आणि आई त्रिशला यांनी त्यांचे नाव वर्धमान ठेवले. वैशाली हे त्या काळातील एक प्रभावशाली गणराज्य होते, ज्याचा उल्लेख मगध, कोसल, वत्स आणि अवंती यांच्याबरोबरीने होतो.
वर्धमान हे नाव त्यांना जन्माच्या वेळी मिळाले असले तरी त्यांच्या शौर्य आणि वीरतेमुळे ते ‘महावीर’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. असे सांगितले जाते की, इंद्राने त्यांचे दर्शन घेतले आणि त्यांना ‘वीर’ असे संबोधले. चारणमुनींनी त्यांना ‘सन्मती’, तर संगमदेवाने ‘महावीर’ असे नाव दिले. त्यांना ‘ज्ञातृपुत्र’ या नावानेही संबोधले जायचे.
तपश्चर्या आणि ज्ञानप्राप्ती
वयाच्या तिसाव्या वर्षी महावीरांनी संसाराचा त्याग केला. ऋजुकूला नदीच्या काठावर जृंभक गावात त्यांनी बारा वर्षे कठोर तपश्चर्या केली. या तपश्चर्येनंतर त्यांना केवलज्ञान प्राप्त झाले. त्यानंतर त्यांनी मगध देशातील राजगृहाजवळील विपुलाचल पर्वतावर ६६ दिवस मौन धारण करून विहार केला. तिथे त्यांनी इंद्रभूती नावाच्या ब्राह्मणाच्या शंकांचे निरसन करून त्याला आपला पहिला गणधर बनवले. विशेष म्हणजे, त्यांचे बहुतांश प्रमुख गणधर हे ब्राह्मणच होते. महावीरांनी ब्राह्मण धर्मातील जातीप्रथा आणि अनावश्यक कर्मकांडांना विरोध केला, पण धर्माच्या मूळ तत्त्वांशी त्यांचा वाद नव्हता. त्यांनी मद्य, मांस, हिंसा, असत्य, चोरी यांचा त्याग करून साधे जीवन आणि अहिंसेचा संदेश दिला.
महावीरांचा उपदेश आणि तत्त्वज्ञान
महावीरांचा उपदेश स्पष्ट होता की, व्यक्तीचे श्रेष्ठत्व हे त्याच्या जन्मावर नव्हे, तर कर्मावर अवलंबून आहे. क्षत्रिय कुळात जन्म घेऊनही ते स्वतःला ‘श्रेष्ठ ब्राह्मण’ म्हणवत असत. त्यांनी अध:पतित पुरोहितांच्या जटिल कर्मकांडांना विरोध केला आणि स्त्री-पुरुष सर्वांना निर्वाणाचा समान अधिकार असल्याचे प्रतिपादन केले. त्यांच्या मते, योग्य ठिकाणी वापरली गेलेली हिंसा हीही न्याय्य ठरते, परंतु दीन, दुःखी आणि सज्जनांवर शस्त्र उगारता कामा नये, असे त्यांनी स्पष्ट केले.
स्याद्वाद आणि अनेकांतवाद
महावीरांनी अर्धमागधी भाषेतील ‘भगवतीसूत्र’ या ग्रंथातून गुरु-शिष्य संवादाद्वारे अनेक शंकांचे समाधान केले. त्यांच्या स्याद्वाद आणि अनेकांतवाद या तत्त्वज्ञानातून त्यांनी प्रत्येक गोष्टीचा सर्व बाजूंनी विचार करण्याचा संदेश दिला. या विचारसरणीतून प्रतिपक्षाच्या मतांचा आदर आणि समंजसपणा दाखवण्याचे धैर्य दिसून येते. अहिंसा आणि सम्यक ज्ञान यांच्या संगमातून सम्यक चारित्र्य निर्माण व्हावे आणि प्रत्येकाने स्वतःच्या कर्मांचा उद्धार स्वतः करावा, असे त्यांचे तत्त्वज्ञान होते.
महावीर जयंती
महावीर जयंती हा जैन धर्मियांचा प्रमुख सण आहे. हा उत्सव महावीरांच्या जन्मदिनानिमित्त चैत्र शुद्ध त्रयोदशीला साजरा केला जातो. जैन श्रद्धाळू मोठ्या भक्तिभावाने या सणात सहभागी होतात. इतिहासानुसार, महावीरांचा जन्म इ.स.पू. ५९९ किंवा ६१५ मध्ये झाला असावा, असे मानले जाते.
मातंग वंश आणि जैन धर्म
मातंग समाजाचा इतिहास अत्यंत प्राचीन आहे, परंतु त्यावर फारसे संशोधन झालेले नाही. जैन साहित्यात मातंगांचा उल्लेख अनेकदा येतो. जैन परंपरेनुसार, पहिले तीर्थंकर ऋषभनाथ यांच्यापासून मातंग वंशाचा संबंध जोडला जातो. ऋषभनाथांनी मानवाला शेती, शस्त्रविद्या आणि अनेक उद्योग शिकवले. त्यांचे नातू विनमी यांचा मुलगा मातंग याच्यापासून मातंग वंशाची सुरुवात झाली. या वंशातील सातव्या तीर्थंकर सुपार्श्वनाथ आणि शेवटचे तीर्थंकर महावीर यांचा यक्षही मातंगच होता, हे विशेष उल्लेखनीय आहे.
जैन रामायण आणि मातंग
जैन रामायणात हनुमान, सुग्रीव यांना वानर नव्हे, तर विद्याधर मानव म्हणून चित्रित केले आहे. त्यांच्या ध्वजावर वानर चिन्ह होते, कारण त्यांचे पूर्वज वानरबहुल बेटावर राहत होते. जैन तत्त्वज्ञानात हे पात्र मोक्षाला गेले असल्याचे सांगितले जाते, जे त्यांचे मानव असणे दर्शवते. मातंग वंश आणि जैन धर्मावर अधिक संशोधनाची गरज आहे, असे वाटते.
