तीर्थक्षेत्र
trishunda-ganapati-mandir
|| तीर्थक्षेत्र ||
गणपती हे महाराष्ट्रातील अत्यंत प्रिय देवता आहेत. लोकमान्य टिळकांच्या नेतृत्वाखाली सार्वजनिक गणेश उत्सवांची परंपरा सुरू झाली असली तरी गणेशपूजनाची प्राचीन परंपरा महाराष्ट्रात असलेल्या अनेक गणेश मंदिरांमध्ये दिसून येते. ‘लोकप्रभा’ने या वर्षी शंभर वर्षांपेक्षा जास्त पुरानी गणेश मंदिरांची विशेष माहिती दिली आहे.
विस्मृतीत गेलेले अनेक गणेश मंदिर वैशिष्ट्यपूर्ण रचनांसाठी ओळखले जातात. सामान्यतः गणेश मंदिरांप्रमाणे दिसणारे हे मंदिर वास्तविकतेत एके काळी हटयोगाच्या साधनेसाठी वापरले जात असे. या मंदिराची रचना महादेवाच्या मंदिरासारखी असल्यामुळे याचे गणेश मंदिर होण्याची कथा रहस्यमय आहे.
गणेश उत्सवाच्या धामधुमीत महाराष्ट्राचे लक्ष पुण्यातील गणपतींवर असते. विशेषतः दगडूशेठ हलवाई गणपती आणि मंडईचा गणपती यांचे मानाचे स्थान आहे. पुण्यात अनेक गल्लीगल्लीत ऐतिहासिक गणपती आहेत, जे लोकांच्या उत्सुकतेचा विषय बनतात. पण पुणे शहरात १८ व्या शतकात बांधलेल्या एका अगदी दुर्मीळ गणपतीच्या मंदिराची माहिती फारच कमी लोकांना आहे.
‘त्रिशुंड गणपती’ असे नाव असलेल्या या गणपतीच्या मंदिराने प्राचीन पुण्याचे अवशेष जपले आहेत. कमला नेहरू हॉस्पिटलजवळ असलेले हे मंदिर नागझरी नावाच्या ओढ्याच्या काठावर स्थित आहे. पुणे शहराच्या पूर्व भागातील परिसरात शहाजी राजांनी १६०० मध्ये शहापुरा नावाची पेठ वसवली.
१७६५ मध्ये थोरले बाजीरावांनी या परिसराचे नाव सोमेश्वर पेठ ठेवले. गोसावी लोकांची वस्ती असलेल्या या भागाला गोसावीपुरा असेही म्हटले जाते. गोसावी लोक अत्यंत श्रीमंत होते आणि सोन्या-रत्नांचा व्यापार तसेच सावकारी करत होते. त्यांच्या वस्तीच्या जवळच त्यांच्या गुरूंच्या समाधीचे स्मशान होते.
समाधींच्या जवळ शिव मंदिरे उभारण्याची परंपरा होती. अशाच प्रकारे त्रिशुंड गणेश मंदिर उभारले गेले. भीमगिरजी गोसावी नावाच्या एका धामपूर गावातील श्रीमंत व्यक्तीने या मंदिराचे बांधकाम केले. हे मंदिर पूर्वाभिमुख आहे आणि त्यात राजस्थानी, माळवा व दाक्षिणात्य स्थापत्यशैलीचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसतो.
त्रिशुंड गणेश मंदिराच्या रचनेतून पेशवाईतील शिल्पकलेचा अनोखा नमुना समोर येतो. पूर्णपणे काळ्या पाषाणात बांधलेले हे मंदिर उंचावर स्थित आहे कारण त्याच्या खाली एक मोठे तळघर आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर मोठे अंगण आहे, त्यानंतर मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह यांची रचना आहे.
मंदिराचे शिल्पकलेचे वैशिष्ट्य
या मंदिराचे मुखदर्शन आकर्षक शिल्पकामाने सजलेले आहे. मंदिराच्या दरवाजाच्या दोन्ही बाजूला दोन द्वारपालांचे शिल्प कोरलेले आहे. त्यांच्या बाजूच्या भिंतींवर साखळदंडाने बांधलेला गेंडा आणि त्याच्याबरोबर ब्रिटिश शिपायांचे चित्र दर्शवले आहे. त्या चित्राच्या खाली अर्धा उठावातले मोठे हत्ती एकमेकांशी लढताना दाखवले आहेत.
या शिल्पांद्वारे तत्कालीन राजकीय परिस्थितीचे चित्रण केले गेले आहे. १७५७ मध्ये प्लासीच्या युद्धात ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने आसाम आणि बंगालवर ताबा मिळवला आणि त्यानंतर ही कंपनी भारताच्या भूभागावर सत्ता गाजवू लागली. हे शिल्प असलेल्या चित्रणामुळे त्या काळातील कटू वास्तवाचे परिचय मिळतो.
मंदिराच्या द्वाराच्या ललाटबिंबावर गणपतीची छोटी मूळ मूळते कोरलेली आहे, ज्याच्या खाली गणेश यंत्र सुसंगतपणे कोरलेले आहे. द्वारशाखेच्या वरच्या भागात लक्ष्मीला अभिषेक करणारे हत्ती, त्यांच्या पाठीमागे मकरमुखातून बाहेर पडलेली एक महिरप आणि त्यावर पिसारा फुलवलेला मोर यांचा समावेश आहे.
महिरपीच्या दोन्ही बाजूला एकमेकांचे हात धरून उभे असलेले कपी दाखवले आहेत. महिरपीच्या वरच्या पट्टीवर अनेक शिल्पे आहेत. त्यात एक साधू दुसऱ्या साधूला आपल्या डोक्यावर उलटे पकडलेले दाखवले आहे. हे साधू हठयोगाची साधना करत असल्याचे स्पष्ट आहे. इतर शिल्पांमध्ये यक्ष, किन्नर इत्यादींचा समावेश आहे. मुखदर्शनाच्या वरच्या भागात शेषशायी विष्णूचे शिल्प आहे आणि बाजूच्या भिंतीवर घट पल्लावासारखी शुभ चिन्हे कोरलेली आहेत.
मंदिराच्या मंडपात प्रवेश करताना उंबरठ्याच्या बाजूला तळघरात जाणारे जिने दिसतात. आज जरी ते बंद असले तरी ते स्पष्टपणे दिसतात. गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी एक दरवाजा उघडून तळघरातील समाधीला भक्तांना मुभा असतो, पण अन्यथा ते बंद असते. चौरस मंडपाचे छत पडलेले असल्यामुळे त्याचे पूर्वीचे स्वरूप समजणे कठीण झाले आहे. मंडपाच्या भिंतीत काही कोनाडे आहेत, पण ते सर्व रिकामे आहेत.
अंतराळात प्रवेश करताना डावीकडून आणि उजवीकडून बाहेर पडण्याचे दोन दरवाजे आहेत. दरवाजाच्या ललाटबिंबावर गणपतीची मूळ मूळ आहे आणि त्याच्या वर शिव, पार्वती आणि गंगा यांच्या मूळ मूळांचा चित्रण केलेले आहे. शिवाच्या एका बाजूला नंदी आणि दुसऱ्या बाजूला पार्वतीच्या वाहनाचा सिंह आहे. यावरून हे मूळ मंदिर शिवाचे होते, हे स्पष्ट होते. मूळच्या शिलालेखांमध्ये १७५४ साली ‘महाकाल रामेश्वर’ याची प्रतिष्ठापना करण्यात आली, असे नमूद केले आहे.
मंदिराच्या गाभ्यात मोरावर बसलेली गणपतीची मूळ मूळ आहे, ज्याचे तीन सोंडे आहेत. मोराच्या चोचीत नाग धरला आहे, त्याचे फणा आणि शेपटी स्पष्ट आहेत. गणपतीच्या कानांमध्ये दागिन्यांसाठी छिद्रे असावी असे दर्शवले आहे. गणपतीच्या सहा हातात विविध वस्तू आहेत, ज्यात मोदकांचे पात्र, शूल, अंकुश, परशु, पाश आणि देवीला आधार देणारा हात यांचा समावेश आहे. गणपतीच्या मागील भिंतीवर शेषशायी विष्णूची प्रतिमा कोरलेली आहे.
मंदिराच्या बाह्य भिंतीवर खूप कोरीव काम नसले तरी काही शिल्पे आहेत. दक्षिणेकडील भिंतीत नटराज शिवाचे शिल्प आहे, आणि पश्चिमेकडील देवकोष्ठात ‘लिंगोद्भव शिव’ याचे शिल्प आहे. या शिल्पात शिवाने ब्रह्मा आणि विष्णूला त्याच्या आदि लिंगाचा उगम आणि अंत पाहण्याची परीक्षा दिली होती. उत्तरेकडील देवकोष्ठात चतुर्भुज भरवमूर्ती आहे.
तळघर: एक गूढ आणि अद्वितीय स्थल
मंदिराला एक प्रशस्त तळघर आहे, जे महाराष्ट्रात इतरत्र पाहायला मिळत नाही. मंदिराच्या सभामंडपात प्रवेश करताना दोन्ही बाजूंच्या भिंतीतून तळघरात जाणारे जिने दिसतात. तळघरात विविध पाण्याच्या साठ्यांकडे जाणारे मार्ग असले तरी आज ते बंद आहेत. हे तळघर पाण्यामुळे सतत भिजलेले असते. १९५१ मध्ये यशवंत अनंत मोरे यांनी या मंदिराचे नूतनीकरण केले आणि मंदिराच्या पूर्वीच्या स्थितीला पुन्हा जीवन दिले. आजही तळघर खुल्या दरवाजाच्या रूपात गुरुपौर्णिमेला भक्तांसाठी खुलं असते.
तळघरात गोसावी साधू हठयोगाची साधना करत असावेत असे मानले जाते. त्यांचे साधन गुप्तपणे करण्यात आले असल्यामुळे तळघरातून बाहेर जाणारे काही मार्ग साधकांना मदत करत असावेत. या तळघरात एक मठ आणि वर एक मंदिर यांचे स्थापत्य अत्यंत अद्वितीय आहे. त्यामुळे मंदिराच्या इतिहासाचा आणि धार्मिक वारशाचा साक्षात्कार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.