tripurari-pornima
|| सण – त्रिपुरारी पौर्णिमा ||
कार्तिक महिन्यातील पौर्णिमेला त्रिपुरारी पौर्णिमा किंवा त्रिपुरी पौर्णिमा म्हणून संबोधले जाते. हा दिवस हिंदू, बौद्ध आणि शीख धर्मीयांसाठी विशेष महत्त्वाचा आहे.
या पवित्र दिनी शिवमंदिरांमध्ये उंच खांबावर त्रिपुर वात (दिव्याची ज्योत) प्रज्वलित केली जाते, ज्यामुळे मंदिरांचे वातावरण भक्तिमय होते. तसेच, या दिवशी एकादशीपासून सुरू झालेल्या तुळशी विवाहाची विधी संपन्न होतात, ज्यामुळे हा शेवटचा आणि महत्त्वाचा दिवस मानला जातो.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
हिंदू धर्मात: या दिवशी भगवान शंकरांनी त्रिपुरासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला, अशी पौराणिक कथा आहे. त्रिपुरासुराने कठोर तपश्चर्या करून ब्रह्मदेवाकडून अमरत्वाचा वर मिळवला होता. या वराच्या जोरावर तो सर्वसामान्यांना आणि देवांनाही त्रास देऊ लागला. त्याच्या तीन अभेद्य नगरांमुळे कोणालाही त्याचा पराभव करणे अशक्य झाले होते.
अखेरीस, देवांनी भगवान शंकराकडे मदत मागितली. शंकरांनी आपल्या दैवी शक्तीने त्रिपुरासुराची तिन्ही नगरे भस्मसात केली आणि त्याचा अंत केला. ही घटना कार्तिक पौर्णिमेला घडली, म्हणून या दिवसाला त्रिपुरारी पौर्णिमा असे नाव पडले. या विजयोत्सवाच्या स्मरणार्थ घरोघरी, मंदिरांमध्ये आणि नद्यांच्या काठावर दीपप्रज्वलन केले जाते. नदीत दीपदान करण्याची प्रथा देखील या दिवशी मोठ्या उत्साहाने पाळली जाते.
बौद्ध धर्मात: बौद्ध धर्मीयांसाठी हा दिवस अतिशय पवित्र आहे. असे मानले जाते की, या दिवशी भगवान बुद्धांचे प्रमुख शिष्य आणि धम्म सेनापती सारिपुत्र यांचे परिनिर्वाण झाले. या स्मृतीप्रित्यर्थ बौद्ध अनुयायी आठ शीलांचे पालन करतात आणि उपोसथ व्रत आचरतात.
बौद्ध उपासक आणि उपासिका मिळून बुद्ध वंदना करतात, धम्म उपदेश ऐकतात आणि सामूहिक प्रार्थनेत सहभागी होतात. या दिवशी बौद्ध मंदिरांमध्ये विशेष धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
शीख धर्मात: शीख धर्माचे संस्थापक गुरु नानकदेव यांची जयंती या दिवशी साजरी केली जाते. शीख बांधव या दिवशी गुरुद्वारांमध्ये विशेष प्रार्थना सभांचे आयोजन करतात आणि गुरु नानकदेव यांच्या शिकवणींचा गौरव करतात. हा दिवस शीख समुदायासाठी आनंद आणि भक्तीचा उत्सव आहे.
पौराणिक कथा: त्रिपुरासुराचा वध
पौराणिक कथेनुसार, त्रिपुरासुर हा एक शक्तिशाली राक्षस होता, ज्याने ब्रह्मदेवाची कठोर तपश्चर्या करून शत्रूंवर विजय मिळवण्याचा वर प्राप्त केला होता. या वरामुळे तो अतिशय अहंकारी झाला आणि त्याने देवता आणि मानवांना त्रास देण्यास सुरुवात केली. त्याच्या तीन अभेद्य नगरांमुळे कोणालाही त्याचा पराभव करणे शक्य नव्हते. देवांनी अखेरीस भगवान शंकराची प्रार्थना केली.
शंकरांनी आपल्या त्रिशूळ आणि दैवी शक्तीने त्रिपुरासुराची तिन्ही नगरे नष्ट केली आणि त्याचा वध केला. या विजयामुळे कार्तिक पौर्णिमेला त्रिपुरारी पौर्णिमा म्हणून साजरी केली जाते. या दिवशी भगवान विष्णूंनी मत्स्यावतार घेतला, अशीही श्रद्धा आहे.
सांस्कृतिक प्रथा आणि दीपोत्सव
त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या निमित्ताने दीपोत्सव हा या सणाचा मुख्य आकर्षण आहे. मंदिरांमधील दगडी दीपमाळा संध्याकाळी वाती लावून उजळवल्या जातात, ज्यामुळे परिसर प्रकाशमय होतो. भाविक भगवान शंकरासमोर त्रिपुर वात प्रज्वलित करतात आणि पूजा-अर्चा करतात.
उत्तर भारतात या दिवशी स्कंद मूर्तीची विशेष पूजा केली जाते, तर दक्षिण भारतात कृत्तिका महोत्सव साजरा केला जातो, ज्यामध्ये भगवान शंकराचे पूजन केले जाते. नद्यांच्या काठावर दीपदान करणे आणि घरोघरी दिव्यांची आरास करणे ही या सणाची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत.
त्रिपुरारी पौर्णिमा हा सण हिंदू, बौद्ध आणि शीख धर्मीयांसाठी आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. हा दिवस भगवान शंकराच्या विजयाचे, गुरु नानकदेव यांच्या जयंतीचे आणि सारिपुत्रांच्या परिनिर्वाणाचे स्मरण करतो.
दीपप्रज्वलन, पूजा-अर्चा आणि सामूहिक प्रार्थनांमुळे हा सण सर्वांना एकत्र आणतो आणि आनंदोत्सवाचे वातावरण निर्माण करतो. या पौर्णिमेच्या पवित्रतेमुळे प्रत्येकजण आपल्या जीवनात प्रकाश आणि शांतीचा संदेश घेऊन पुढे जातो.
