तीर्थक्षेत्र
trimbakeshwar-tirthakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
त्र्यंबकेश्वर हे नाशिक जिल्ह्यातील एक प्रमुख हिंदू तीर्थस्थान आहे, जे बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते. येथे प्रत्येक वर्षी सिंहस्थ कुंभमेळा भरतो, जो हिंदू धर्मातील महत्वाच्या धार्मिक समारंभांपैकी एक आहे. वैष्णव धर्माच्या संदर्भात दिगंबर अनी, निर्वाणी अनी आणि निर्मोही अनी हे तिसर्या स्थानावर आहेत आणि या तीन प्रमुख आखाड्यांच्या नेतृत्वात नाशिकमध्ये बारा वर्षांनी सिंहस्थ कुंभमेळा आयोजित केला जातो. शैव धर्माच्या अनुयायांची उपासना त्र्यंबकेश्वरातदेखील महत्त्वपूर्ण आहे. येथे निवृत्तिनाथ महाराजांची समाधी असलेले मंदिर आहे.
भौगोलिक स्थान-
त्र्यंबकेश्वर हे शहर महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यात असून, नाशिकपासून १८ किमी अंतरावर ब्रह्मगिरी पर्वताच्या पायथ्याशी स्थित आहे. मुंबईपासून १६५ किमी अंतरावर असलेल्या या ठिकाणी जाण्यासाठी कसारा घाट मार्गे इगतपुरी किंवा भिवंडी-वाडा मार्गे खोडाळ्यावरून जाता येते. हे शहर समुद्रसपाटीपासून ३००० फूट उंचीवर आहे आणि येथे शंकराच्या बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक ज्योतिर्लिंग त्र्यंबकेश्वर म्हणून प्रसिद्ध आहे.
श्री त्र्यंबकेश्वर मंदिराचा इतिहास-
दहाव्या शतकात शिलाहार राजाने, झंझ, गोदावरी आणि भीमा दरम्यान बारा नद्यांच्या उगमस्थळी बारा शिवालये बांधली. यांपैकी एक म्हणजे त्र्यंबकेश्वर मंदिर. अन्य शिवालये गोदावरीच्या उगमावर, वाकी नदीच्या उगमावर, धारणा नदीच्या उगमावर, बाम नदीच्या उगमावर, कडवा नदीच्या उगमावर, प्रवरा नदीच्या उगमावर, हरिश्चंद्रगडावर, पुष्पावतीजवळ, कुकडीजवळ, मीना नदीच्या उगमावर, आणि घोड नदीच्या उगमावर स्थित आहेत.
नानासाहेब पेशवे यांनी इ.स. १७५५-१७८६ दरम्यान हेमांडपंती स्थापत्यशैलीत त्र्यंबकेश्वर मंदिर नव्याने उभारले. भारत सरकारने या मंदिराला ३० एप्रिल १९४१ रोजी महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून मान्यता दिली. मंदिराच्या चारही बाजूंनी मजबूत दगडी तटबंदी असून, कळसावर पाच सुवर्णकलश आणि पंचधातूंची ध्वजा आहे. मंदिराच्या बाजूला असलेल्या कुशावर्त तीर्थाचे जीर्णोद्धार होळकरांचे फडणीस पारनेरकरांनी केले आहे.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्व-
त्र्यंबकेश्वर हे तीर्थक्षेत्र ब्रह्मगिरी पर्वताच्या निसर्गरम्य परिसरात वसलेले आहे. येथे बाराही महिने भक्तांची मोठी गर्दी असते, विशेषतः श्रावण महिन्यात. श्रावण सोमवारी, त्र्यंबकेश्वरात भाविकांची खूप गर्दी असते. मंदिराच्या चारही बाजूंना कोट असून, पूर्व बाजूस मुख्य दरवाजा आहे, आणि दक्षिण बाजूस एक छोटा दरवाजा आहे.
येथील कुशावर्त तीर्थात स्नान करण्यासाठी भक्त मोठ्या प्रमाणावर येतात. त्र्यंबकेश्वर हे महाराष्ट्रातील उंचीने दुसऱ्या क्रमांकाचे स्थळ आहे. येथे नारायण नागबली, त्रिपिंडी, कालसर्प शांती, विष्णुबली, उत्तरक्रिया, लघुरुद्र, जननशांती आणि सिंहस्थ विधी यांसारखे धार्मिक विधी केले जातात. गावात अनेक प्राचीन देवळे असून, त्यांची कोरीवकामाची विशिष्टता पाहण्यासारखी आहे. नाशिकहून दर तासाला बसगाड्यांची सुविधा उपलब्ध आहे.
या क्षेत्रात भरपूर पाऊस पडतो, आणि मुख्यतः तांदूळ व नाचणी यांचे पीक घेतले जाते. ग्रामीण आदिवासींसाठी हे बाजाराचे गाव आहे. आदिवासी संघटनाही या भागात आदिवासींच्या हक्कांसाठी काम करतात. मठांना इनाम मिळालेल्या जमिनी बहुधा येथील आदिवासी कसतात.
शिवलिंगाचे वैशिष्ट्ये-
त्र्यंबकेश्वर मंदिरातील शिवलिंगाचे विशेष वैशिष्ट्य म्हणजे हे शिवलिंग बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते. या लिंगाच्या शीर्षावर सुपारीच्या आकाराच्या तीन लिंगांचे अस्तित्व आहे, जी ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव यांचे प्रतिनिधित्व करतात. हे लिंग स्वयंभू असून, पवित्र गंगा त्यांना अभिषेक करताना दिसते.
पंचमुखी आराध्य दैवत म्हणून, याचे पूजन दिवसातून तीन वेळा करण्यात येते. मुघलांकडून प्राप्त झालेला पाचू-हिरे जडित मुकूट, भाऊसाहेब पेशव्यांनी श्रींच्या चरणी अर्पण केला आहे. हा मुकूट मुघलांनी म्हैसूरच्या राजाकडून बळकावला होता. रुद्र, रुद्री, लघुरुद्र, महारुद्र किंवा अतिरुद्र यांचे पठण करून त्र्यंबकेश्वराचे पूजन केले जाते. रुद्राक्षाचे धार्मिक महत्व असून, भगवान शिवाच्या गळ्यात रुद्राक्षांची माला असते. रुद्राक्ष हे फळ असून, याची झाडे त्र्यंबकेश्वर येथे आढळतात.
त्र्यंबकेश्वर येथील धार्मिक उत्सव-
श्री त्र्यंबकेश्वराच्या त्रिकाल पूजेची परंपरा सुमारे 350 वर्षांपासून चालू आहे. त्रिकाल पूजा – अर्चना तांत्रिक पद्धतीनुसार अखंडितपणे चालू आहे, आणि यासारखी पूजा भारतात अन्यत्र कुठेही होत नाही. ह्या पूजा कौल संप्रदायानुसार प्राचीन काश्मिरी शैवागम शास्त्रानुसार केली जाते. या पद्धतीचा उगम काश्मीरमध्ये झाला आहे, आणि इ.स. पूर्व सुमारे 2000 वर्षांपासून कौल संप्रदाय अस्तित्वात आहे. ह्या उपासना पद्धतीचा मुख्य उद्देश म्हणजे शिव आणि शक्तीचा संयुक्त अभ्यास करून परमेश्वर प्राप्ती साधणे.
वसुगुप्त नावाच्या शिवभक्ताला हिमालयातील एका शीलेवर ज्ञान मिळाले, जे आज स्पंद कारिका म्हणून प्रसिद्ध आहे. ह्या ज्ञानाचा अभ्यास जिज्ञासूंना करणे आवश्यक आहे. पेशव्यांच्या काळापासून त्रिकाल पूजा सुरू आहे आणि इंग्रजी सरकार व भारत स्वतंत्र झाल्यावरही ह्या पूजा परंपरेने अखंडितपणे चालू ठेवली आहे.
पेशव्यानंतर, इंग्रजी सरकारच्या काळात आणि भारतीय स्वतंत्रतेनंतर, ह्या त्रिकाल पूजेची परंपरा आजही कायम आहे. प्रात:काळची पूजा दशपुत्रे घराणे, माध्यान्ह पूजेची पूजा शुक्ल घराणे, आणि संध्याकाळची पूजा तेलंग घराणे यांच्याकडे वंशपरंपरेने चालत आली आहे. विविध पर्ववेळी विशेष पूजांचा आयोजन केला जातो, जसे की ग्रहण, महाशिवरात्री, वैकुंठ चतुर्दशी इत्यादी.
कुंभमेळा-
भारतामध्ये कुंभपर्व चार प्रमुख ठिकाणी साजरे केले जाते: हरिद्वार, अलाहाबाद, उज्जैन आणि त्र्यंबकेश्वर (नाशिक). या कथा अनुसार, देव आणि दानवांनी समुद्र मंथन केले आणि अमृत कलश प्राप्त झाला. दानवांनी अमृत कलश घेण्यासाठी इंद्राच्या मुलाला पाठलाग केला आणि अमृत कलश पृथ्वीवर चार ठिकाणी ठेवला. हेच ठिकाण कुंभमेळ्याचे ठिकाण झाले. याविषयी स्कंदपुराण, ब्रह्मपुराण आणि पद्मपुराणांमध्ये माहिती दिली आहे. त्र्यंबकेश्वर येथे कुंभमेळा विशेष आहे कारण यावेळी गुरु, सूर्य आणि चंद्र तीन ग्रह सिंह राशीत असतात, ज्यामुळे यास सिंहस्थ कुंभमेळा असे म्हणतात.
सिंहस्थ पर्वकाळात गोदावरीत स्नान करणे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते. एक स्नानाने गंगेतील साठ हजार वर्षांचे पुण्य मिळवते. गोदावरीच्या स्नानाने तप, दान आणि मरणाचे पुण्य मिळवते. लोक कुंभमेळ्याच्या काळात गोदावरीत स्नान करून त्र्यंबकेश्वराचे दर्शन करतात.
त्र्यंबकेश्वरला कसे पोहोचावे-
हवाईमार्ग: नाशिक विमानतळ (39 किमी)
रेल्वेमार्ग: नाशिकरोड रेल्वे स्थानक (40 किमी)
बसमार्ग: मुंबई-त्र्यंबकेश्वर (180 किमी), पुणे-त्र्यंबकेश्वर (200 किमी), नाशिक-त्र्यंबकेश्वर (29 किमी)
नाशिक बसस्थानकापासून त्र्यंबकेश्वरकडे एस. टी. महामंडळाच्या गाड्या दर अर्ध्या तासाने उपलब्ध आहेत. तसेच, नाशिकरोड रेल्वे स्टेशनपासून त्र्यंबकेश्वरसाठी बस व टॅक्सी सेवाही उपलब्ध आहेत. त्र्यंबकेश्वर येथे धार्मिक सोयीसाठी धर्मशाळा आणि क्षेत्रोपाध्याय सेवा उपलब्ध आहेत.