तीर्थक्
tirthakshetra-tuljapur
|| तीर्थक्षेत्र ||
भारताच्या १०८ प्रमुख शक्तिपीठांपैकी महाराष्ट्रातील तुळजापूर, कोल्हापूर, आणि माहूर हे अत्यंत महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहेत. या ठिकाणांना हिंदू धर्मात अत्यंत आदराने पाहिले जाते आणि महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांची संकल्पना ओंकाराच्या साडेतीन मात्रांवर आधारित असल्याचे मानले जाते. या साडेतीन शक्तिपीठांचा इतिहास, महत्त्व, आणि धार्मिकता आपण पुढील परिच्छेदांमध्ये तपशीलवार पाहणार आहोत.
तुळजापूरचे शक्तिपीठ – श्री तुळजाभवानी माता–
तुळजाभवानी माता महाराष्ट्रातील पहिले पूर्ण शक्तिपीठ असून, उस्मानाबाद जिल्ह्यातील तुळजापूर येथे हे प्राचीन मंदिर आहे. तुळजापूर हे सोलापूरपासून ४४ किमी अंतरावर असून, उस्मानाबादपासून फक्त २२ किमीवर स्थित आहे. हे तीर्थस्थान देवीच्या उपासकांसाठी अत्यंत श्रद्धास्थान आहे आणि विशेषतः नवरात्र महोत्सवाच्या वेळी भाविकांची अपार गर्दी होते. त्या काळात भाविक देवीची ज्योत घेऊन श्रद्धेने येतात आणि भवानीमातेला नतमस्तक होतात.
तुळजापूरचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व–
तुळजापूरचे तुळजाभवानी मंदिर महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांपैकी पूर्ण शक्तिपीठ मानले जाते. देवी भवानी ही भगवतीचे साक्षात रूप आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांची प्रेरणादायी देवी म्हणून भवानीला खास महत्त्व आहे. शिवाजी महाराजांनी आपल्या स्वराज्य स्थापनेत देवीचे आशीर्वाद घेतले होते, त्यामुळे ही देवी मराठा साम्राज्याच्या संजीवनी शक्तीचे प्रतीक मानली जाते.
तुळजाभवानी मंदिर बालाघाट पर्वताच्या उंच कड्यावर वसलेले आहे. मंदिराच्या स्थापत्यशैलीवर हेमाडपंथी प्रभाव आहे आणि त्याचा इतिहास राष्ट्रकूट किंवा यादवकालीन असल्याचे मानले जाते. काही अभ्यासक मंदिराचा उगम १७ व्या किंवा १८ व्या शतकात असल्याचेही मानतात.
पुराण कथांमधील तुळजाभवानीचे वर्णन–
स्कंद पुराणातील सह्याद्री खंडात तुळजाभवानी देवीची अवतार कथा आढळते. कृतयुगात कूकर नावाच्या दैत्याने अनुभूती नावाच्या साध्वीला त्रास दिला असता, साध्वीने भगवतीची आर्त प्रार्थना केली. भगवती प्रकट होऊन त्या दैत्याचा वध करून अनुभूतीचे रक्षण केले. त्यानंतर देवीने या पर्वतावर वास करण्याचे ठरवले, आणि त्या काळापासून देवीला ‘तुळजा भवानी’ या नावाने ओळखले जाते.
देवी भवानीच्या उपासनेची परंपरा–
तुळजाभवानी मातेची उपासना संपूर्ण महाराष्ट्रात कुलदेवता म्हणून केली जाते. कृतयुगात ऋषी-मुनींनी, त्रेतायुगात प्रभू श्रीरामांनी, द्वापारयुगात धर्मराजाने आणि कलियुगात शिवाजी महाराजांनी देवीची उपासना केली आहे. त्यामुळे या देवीचे उपासक विविध जाती-धर्मांतील आहेत.
तुळजापूर मंदिराचा स्थापत्य वैशिष्ट्ये–
तुळजाभवानी मंदिराच्या मुख्य द्वाराला ‘परमार दरवाजा’ म्हणतात. या दरवाजावर जगदेव परमार या भक्ताने सात वेळा आपले मस्तक अर्पण केले, असे कोरलेले आहे. मंदिराच्या गर्भगृहात असलेल्या चांदीच्या सिंहासनावर देवी भवानीची आकर्षक मूर्ती आहे. ही अष्टभुजा महिषासुरमर्दिनी देवी गंडकी शिळेची असून, तिचे स्थळांतर होत असते. वर्षातून तीनवेळा देवीला पलंगावर (मंचकी) विश्रांती दिली जाते, हे वैशिष्ट्य अन्य कोणत्याही शक्तिपीठात आढळत नाही.
चिंतामणी आणि देवीची संपत्ती–
देवी मंदिराच्या मागील बाजूस काळ्या दगडाचा एक मोठा चिंतामणी आहे, जो विशेष मानला जातो. भक्त त्यांच्या मनातील कार्य पूर्ण होईल की नाही, हे जाणण्यासाठी चिंतामणीकडे कौल मागतात. याच चिंतामणीकडे छत्रपती शिवाजी महाराज देखील आपल्या युद्धांपूर्वी कौल मागत असत. मंदिराच्या जवळच देवीचा अलंकार असलेला खजिना आहे, ज्यामध्ये सोन्याच्या माळा, हिर्यांचे दागिने, आणि अन्य मौल्यवान वस्त्राभूषणे आहेत. शिवाजी महाराजांनी अर्पण केलेली सोन्याची माळ देखील या अलंकारात सामील आहे. नवरात्रोत्सवात देवीला पूर्ण अलंकार घालून सजवले जाते.
तुळजापूरच्या अन्य तीर्थस्थळे–
तुळजाभवानी मंदिर परिसरात गोमुख तीर्थ, श्रीकल्लोळ तीर्थ, मंकावती तीर्थ, आणि पापनाशी तीर्थ आहेत. याशिवाय, देवीच्या मंदिराच्या आसपास महंत भारतीबुवा मठ, अरण्य गोवर्धन मठ संस्थान, आणि अन्य पवित्र स्थळेही आहेत, जे भाविकांचे श्रद्धास्थान आहेत.
उपसंहार–
तुळजापूरचे तुळजाभवानी मंदिर फक्त महाराष्ट्रातीलच नाही तर संपूर्ण भारतातील श्रद्धास्थळ आहे. देवी भवानीची उपासना भक्तांच्या जीवनात प्रेरणा, धैर्य, आणि उर्जेचे प्रतीक मानली जाते.
तुळजापूरचा इतिहास आणि मूळ नाव चिंचपूर–
तुळजापूर शहराचे प्राचीन नाव चिंचपूर होते. यमुनाचल प्रदेशातील चिंचपूर भागात तुळजाभवानी देवीचे ठाणं असलेल्या एका दरीत हेमाडपंथी शैलीतील किल्लेवजा मंदिर बांधले गेले आहे. प्राचीन काळात या भागात चिंचेची झाडं मोठ्या प्रमाणात होती, याचा उल्लेख सापडतो, परंतु आज ही झाडं दुर्मीळ झाली आहेत.
निजाम काळातील मंदिर संस्थान–
निजाम काळात तुळजाभवानी मंदिराचा कारभार हाकण्यासाठी संस्थानची निर्मिती करण्यात आली होती, ज्याचे प्रमुख उस्मानाबाद जिल्ह्याचे कलेक्टर होते. मंदिराच्या पूजा आणि इतर धार्मिक सेवा कदम घराण्याच्या १६ घरांमधील भोपे पुजारी करत होते, तर काही पाळीकर पुजारी देवीच्या नवसाची पूर्तता करतात. त्यांच्या सोबत पानेरी मठाचे महंत देखील देवीच्या सेवेसाठी मठात राहत असतात.
तुळजापुरातील पुजारी परंपरा–
तुळजापुरातील पुजारी विशेषत: आपल्याकडे येणाऱ्या भक्तांची लेखी नोंद ठेवतात, ज्यामुळे वंशपरंपरेने त्यांच्या कुलदेवतेचा इतिहास जतन होतो. पुजारी भक्तांची राहण्याखाण्याची व्यवस्था स्वतःच्या घरीच करतात, हे देखील एक वैशिष्ट्य आहे.
देवीच्या सेवेत कार्यरत मठ–
तुळजापुरातील देवीच्या सेवेत पानेरी, मळेकरी, दशावतार आणि भारतीबुवाचे मठ कार्यरत आहेत. मंदिराच्या अनेक पारंपरिक सेवांना हे मठ महत्त्वाची भूमिका निभवतात. याशिवाय, काळभैरव भेंडोळी उत्सव, देवीची दशावतार मठाच्या महंतांकडून सेवा, देवीच्या मंदिराचे देखभालकाम, आणि इतर सेवेत या मठांचा सहभाग आहे.
तुळजापुरातील वैशिष्ट्यपूर्ण उत्सव–
श्री तुळजाभवानी मातेच्या नवरात्रोत्सवात नऊ दिवस विविध धार्मिक कार्यक्रम पार पडतात. छबिना, अलंकार पूजा, घटस्थापना यासारख्या धार्मिक विधींचा समावेश असतो, आणि लाखो भक्त देवीच्या दर्शनासाठी येतात. तसेच, शाकंभरी नवरात्र, दसरा उत्सव, आणि काळभैरव भेंडोळी उत्सव हे देखील तुळजापुरातील महत्त्वाचे सण आहेत, ज्यात देवीच्या पालखीची मिरवणूक काढली जाते, आणि काळभैरवाच्या उत्सवात खास परंपरांनुसार पूजा केली जाते.
काळभैरवाचा भेंडोळी उत्सव–
काळभैरव भेंडोळी उत्सवात एका काठीला पलिते बांधून ज्वालायात्रा काढली जाते. हा भव्य उत्सव देवीच्या मंदिरात येऊन संपतो. काळभैरव, तुळजाभवानीचा कोतवाल मानला जातो, आणि त्याच्या रूपाने देवीच्या मंदिराच्या परिसराचे संरक्षण होते.
तुळजाभवानीच्या सेवेत सर्व जातीधर्मांना स्थान–
तुळजापूर हे एकत्रित धार्मिक स्थळ आहे, जिथे सर्व जातीधर्मांच्या भक्तांना देवीची सेवा करण्याची परवानगी आहे.