तीर्थक्षेत्र

तीर्थक्षेत्र जेजुरीहे पुणे जिल्ह्यातील खंडोबाचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणून खंडोबा सर्वश्रुत आहे, आणि जेजुरीतील खंडोबा मंदिर या नावाने ते विशेष प्रसिद्ध आहे. पूर्वी खंडोबाचे जुने स्थान जेजुरीच्या कडेपठार नावाच्या उंच डोंगरावर होते. मात्र, नंतर या ठिकाणी नवीन मंदिर बांधण्यात आले, जे सुमारे तीन शतकांपूर्वी, म्हणजेच इ.स. १७१२ मध्ये उभारण्यात आलेले आहे.

इतिहासात मोगल सैन्याने या मंदिरावर हल्ला करून त्याची तोडफोड केल्याचा उल्लेख आढळतो. औरंगजेबाने मंदिरातील उधळलेल्या माशा शांत करण्यासाठी खंडोबाला १,२५,००० चांदीच्या मोहरा अर्पण केल्याची कथा ऐकायला मिळते. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ दगडी दीपमाळा आहेत, आणि सुमारे २०० पायऱ्या चढून वर गेल्यावर मल्हारी मार्तंड म्हणजेच खंडोबाचे दर्शन होते. या डोंगराला ‘नवलाख पायरीचा डोंगर’ असेही म्हणतात.

मंदिराच्या सभामंडपात खंडोबाची मूर्ती विराजमान आहे, सोबतच म्हाळसा आणि मणिमाला यांचीही सुंदर मूर्ती येथे आहे. या मंदिरात तलवार, डमरू, परळ या पुरातन वस्तू जतन केल्या आहेत. दरवर्षी येथे एक अनोखा खेळ खेळला जातो – जड तलवार उचलण्याचा. जो भक्त ही तलवार जास्तीत जास्त वेळ उचलून धरतो, त्याला बक्षिस दिले जाते. दसर्‍याच्या दिवशी येथे मोठी यात्रा भरते, तसेच सोमवती अमावास्येला भाविक मोठ्या संख्येने दर्शनासाठी येथे येतात.

जेजुरी मंदिर हे महाराष्ट्राच्या मंदिर वास्तुकलेच्या परंपरेचे एक महत्त्वपूर्ण उदाहरण आहे. जेजुरी, पुण्याजवळच्या सुमारे तीस मैलांच्या अंतरावर वसलेले खंडोबाचे हे देवस्थान आहे, जे जागृत मानले जाते. इ.स. १६०८ मध्ये या मंदिराचे पहिले बांधकाम झाले होते, तर इ.स. १६३७ मध्ये राघो मंबाजी या मराठा सरदाराने सभामंडप आणि इतर बांधकाम केले. इ.स. १७४२ मध्ये होळकरांनी दगडी खांब उभारले, आणि इ.स. १७७० मध्ये तटबंदी व तलावाचे काम पूर्ण झाले.

Tirthakshetra-Jejuri

निसर्गाच्या सान्निध्यात असलेले जेजुरीचे खंडोबा मंदिर हे मंदिर वास्तुकलेचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. खंडोबा हे शिव, भैरव आणि सूर्य यांचे त्र्यंबक स्वरूप आहे, म्हणूनच खंडोबाची उपासना रविवारी करावी, असा प्रघात आहे. कडेपठाराच्या सुमारे ३०० मीटर उंच डोंगरावर मुख्य मंदिर आहे, तर त्याच डोंगराच्या पायथ्याशी किल्लाकोटा नावाचे एक महत्त्वाचे स्थान आहे.

शेकडो वर्षांत धनगर आणि इतर जमातींच्या भक्तांनी येथे दगडी पायऱ्या, दीपमाळा, आणि कमानी बांधल्या आहेत. या सर्व बांधकामात मराठी वास्तुकला आणि निसर्गाची समरसता पाहायला मिळते. मंदिरातील दीपमाळा, भित्तिचित्रे आणि नक्षीकाम पाहून जेजुरीच्या पूर्वीच्या वैभवाची कल्पना येते.

जेजुरीच्या देवळाचे शिखर आणि मोठ्या दगडी कमानी यांचे प्रमाण आणि समतोल मराठी वास्तुकलेचा आदर्श मानले जाते. दुर्दैवाने, शिखराचे नवीन बांधकाम दाक्षिणात्य शैलीचे आहे, ज्यामुळे मूळ मराठी वास्तुकलेचा सौंदर्याभास काहीसा कमी झाला आहे.

मंदिराच्या उत्तरेकडील दरवाजाजवळ देवाचा नगारखाना आहे. प्रवेशद्वारासमोर मोठे, पितळी पत्र्याने मढवलेले कासव आहे, ज्यावर भंडारा आणि खोबरे उधळण्याचा नवस भक्तांकडून केला जातो. “चांगभले खंडोबाचा येळकोट” या जयघोषात भंडाऱ्याची उधळण केली जाते. तळी भरणे हा एक महत्त्वाचा विधी असतो, ज्यामध्ये भक्त खोबरे आणि भंडारा ताटात ठेवून त्रिवार डोक्यावर तळी घेतात आणि मग खोबऱ्याची उधळण करतात.

खंडोबा ही सकाम देवता मानली जाते. नाना फडणवीस यांनी खंडोबाला नवसाप्रीत्यर्थ एक लाख रुपये अर्पण केले होते. त्यांनी पंचवीस हजार रुपयांची मूर्ती तयार केली, दगडी मंडपाला रुपेरी मढवण केली, आणि उरलेल्या रकमेतून सोन्याचे मुखवटे अर्पण केले. देवळात चांदी आणि पितळेच्या तीन मूर्त्यांच्या जोड्या आहेत; एक सोन्याचा जोड इ.स. १९४२ मध्ये चोरीला गेला.

जेजुरीचे ऐतिहासिक महत्त्वही मोठे आहे. सह्याद्रीच्या घनदाट जंगलात लवमुनींची तपोभूमी असलेली ही जागा मणि आणि मल्ल राक्षसांच्या छळांपासून ऋषींना मुक्त करण्यासाठी शंकरांनी मार्तंड भैरवाचे रूप धारण केले. मणि आणि मल्ल यांचा वध करून या भूमीला पवित्र केले.

याच ठिकाणी खंडोबाच्या राजधानीची स्थापना झाली, आणि कालांतराने हे क्षेत्र ‘जयाद्री’ नावाने प्रसिद्ध झाले. मंदिराच्या व्यवस्थेसाठी दाने इनामे देण्यात आली, आणि भक्तांच्या श्रद्धेतून या जागेचे वैभव वाढत गेले. अजूनही अनाम भक्तांनी या मंदिराच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली, आणि कालांतराने हे भव्य मंदिर उभे राहिले.

जेजुरीच्या जुनी वस्तीच्या कमानीवर ईस १५११ चा शिलालेख आढळतो, आणि ईस. १६५३ मध्ये शिवाजी महाराजांनी मंदिराच्या व्यवस्थेचे निवाडे केले होते.

‘सदानंदाचा येळकोट’, ‘येळकोट, येळकोट जय मल्हार’, ‘खंडोबाच्या नावानं चांगभलं’ अशी आरोळी आणि भंडार-खोबरं उधळले जाणारे दृश्य म्हणजे खंडोबा, मल्हारी आणि म्हाळसाकांताची आराधना सुरू झाल्याचे संकेत आहे. जेजुरीचा खंडोबा, पंढरपूरचा विठोबा, आणि कोल्हापूरचा जोतिबा, या देवतांचा लोकमानसात ठळक स्थान आहे. पण जेजुरीच्या मागील उंच डोंगरावर असलेले कडेपठार हे खंडोबाचे आद्यस्थान आहे, ज्याबद्दल माहिती खूपच कमी असते.

जेजुरीला जाताना “कडेपठारचं मूळ स्थान पाहिलं का?” असे विचारले की, बहुतेक लोकांना नवीन माहिती वाटते. त्यामुळे, जेजुरीला जाऊन खंडोबाचे मूळ ठिकाण म्हणजे कडेपठार पाहणे आवश्यक आहे. जेजुरीपेक्षा थोडं अवघड असलं तरी, कडेपठाराचे दर्शन भक्तांना निश्चितच सुखदायी ठरेल.

कडेपठाराच्या डोंगराच्या पायथ्याला वाहनतळ आहे. तेथे पोहोचल्यावर, पायऱ्यांची चढण पार करून आपण कडेपठारातील मंदिराच्या मूळ प्रांगणात पोहोचतो. जेजुरीच्या तुलनेत हे मंदिर लहान असले तरी आकर्षक आहे. पूर्वाभिमुख असलेल्या या मंदिराच्या बाहेर मेघडंबरीत नंदी आणि पुढे कासव आहे. जेजुरीप्रमाणेच, येथेही मंदिराचे तीन भाग आहेत – सभामंडप, गाभारा आणि सोपा.

गाभाऱ्यात, पश्चिम भिंतीतल्या देवळीत खंडोबाची आसनस्थ मूर्ती आहे. मूर्तीच्या हातात खड्ग, त्रिशूळ, डमरू आणि परळ यांसारखी आयुधे आहेत. मूर्तीच्या दोन्ही बाजूला मणि आणि मल्ल यांची मुंडकी आहेत. देवळाच्या समोर दोन स्वयंभू लिंगे आहेत, आणि खंडोबा, म्हाळसा व बाणाईच्या उभ्या मूर्तीही आहेत.

पंढरपूरचा विठोबा आणि जेजुरीचा खंडोबा महाराष्ट्राच्या लोकदेवतेत महत्त्वाचे स्थान घेतात. संतांनी विठोबाच्या स्तुतीतून या देवतेचा आदर व्यक्त केला आहे. “नऊ लाख पायरी” याची कल्पना भिन्न प्रकारे समजली जाते. काहींच्या मते, जेजुरी गड पूर्वी मोठा होता आणि त्यात नऊ लाख पायऱ्या होत्या. तर काहींच्या मते, नऊ लाख दगड असलेल्या पायऱ्या म्हणजेच ‘नऊ लाख पायरी’ ही कल्पना आहे. संत एकनाथ महाराजांच्या भारुडात या संकल्पनेची थोडक्यात स्पष्टता मिळते.

रविवार हा खंडोबाचा दिवस मानला जातो. सोमवती अमावस्या, चैत्री, श्रावणी आणि माघी पौर्णिमा, चंपाषष्ठी आणि महाशिवरात्र या विशेष दिवशी खंडोबाच्या उपासना केली जाते. मल्हारी-मार्तंड हा शिवाचा भैरव अवतार मानला जातो, म्हणून रविवारला त्याचे महत्व आहे. चैत्री पौर्णिमा हा मार्तंड-भैरवाचा जन्मदिन आहे. श्रावणी पौर्णिमेला मल्हारी आणि बानूबाईचा विवाह झाला असे मानले जाते. माघी पौर्णिमा हा म्हाळसेचा जन्मदिवस असून, चंपाषष्ठीला खंडोबा आणि म्हाळसाची पूजा केली जाते.

खंडोबाच्या उपासनेत भंडारा (हळदीची पूड) महत्त्वाची भूमिका बजावतो. चंपाषष्ठीच्या दिवशी ठोम्बरा, कणकेचा रोडगा, वांग्याचे भरीत आणि इतर पदार्थ नैवेद्यात असतात. देवाच्या नैवेद्यापूर्वी तळी भरण्याचा विधी असतो. तळी भरणे म्हणजे विशेष द्रव्ये, सुपारी, भंडारा व खोबरे देवास अर्पण करून, गजरात आरती करणे.

खंडोबाच्या विविध प्रतीकांमध्ये लिंग, तांदळा, मुखवटे, मूर्ती, आणि टाक यांचा समावेश होतो. लिंग हे स्वयंभू, अचल किंवा घडीव असते. तांदळा हा एक प्रकारचा चल शिळा असतो. मुखवटे कापडी किंवा पिटलीचे असतात. मूर्ती विविध स्वरूपांत आढळतात – उभ्या, बैठ्या, घोड्यावर, किंवा धातूच्या व दगडाच्या असू शकतात.

जेजुरीत दरवर्षी पारंपारिक मर्दानी दसऱ्याचे आयोजन करण्यात येते, ज्यात 15 तासांपेक्षा जास्त काळ हा सोहळा चालतो. 42 किलोंची तलवार एका हातात तोलून धरण्याची आणि दातात उचलून मर्दानी खेळ दाखवण्याची स्पर्धा रंगते. या उत्सवादरम्यान, जेजुरी हळदीने न्हालेला असतो आणि यळकोट यळकोट जय मल्हारच्या गजरात गड दुमदुमून जातो.

  • अणदूर (नळदुर्ग) (उस्मानाबाद)
  • जेजुरी (पुणे)
  • देवरगुड्डा (राणीबेन्नूर)
  • निमगाव धावडी (पुणे)
  • पाली (सातारा)
  • मंगसुळी (बेळगाव)
  • माळेगाव (नांदेड)
  • आदि मैलार (बिदर)
  • मेलारपूर (यादगीर) (गुलबर्गा)
  • मेलार लिंगप्पा (खानापूर) (बेल्लारी)
  • शेगुड (अहमदनगर)
  • सातारे (औरंगाबाद)