तीर्थक्षेत्र
tirthakshetra-gangapur
|| तीर्थक्षेत्र ||
स्थान: सोलापूर-गुलबर्गा स्टेशनपासून २० किलोमीटर अंतरावर स्थित गाणगापूर रेल्वे स्टेशन आहे. येथून भीमा-अमरजा संगमकाठी साधारणतः २० किमी दूर आहे.
सत्पुरुष: श्री नृसिंह सरस्वती
विशेषता: गाणगापूर हे जागृत तीर्थस्थान असून, येथे अनेक भक्तांच्या व्याधींचे व उपचारांचे निराकरण होत आहे. भक्तांना येथे प्रत्यक्ष दत्त दर्शन मिळवता येते, आणि हे स्थान श्रीगुरुंच्या अनुष्ठान व लीलांची भूमी आहे. पादुका: निर्गुण पादुका
गाणगापूरचे महात्म्य श्री गुरुचरित्रात असे वर्णन केले आहे–
“श्री गुरुनृसिंह सरस्वती, त्रिमूर्तीचे अवतार. गाणगाग्रामी हे ख्यातनाम स्थान असून, येथील भक्तांची मनोकामना तत्काळ पूर्ण होते. तेथे प्रत्यक्ष देवतेची उपासना आहे.”
गाणगापूरहे श्री दत्तगुरूचे पवित्र स्थान असून, येथे अनेक भक्तांची श्रद्धा व विश्वास आहे. श्री गुरुचरित्र ग्रंथात श्री नृसिंह सरस्वतींनी स्वतः गाणगापूरचे महात्म्य सांगितले आहे. या स्थानाचे महात्म्य हजारो वर्षांपासून कमी झालेले नाही, उलट ते दिवसेंदिवस वाढत आहे. भक्तांचे जीवन सुखी करण्यासाठी श्री नृसिंह सरस्वती महाराज गुप्त रूपात दर्शन देऊन आशीर्वाद देतात.
वासाच्या दिवशी गाणगापूरच्या भक्तांची तळमळ वाढते, विशेषत: भीमा-अमरजा संगमावर स्नान करून ते निर्गुण मठात गुप्त रूपाने उपस्थित असतात. भक्तांना हे गुप्त रूप लक्षात येत नाही कारण ते अज्ञानामुळे असते. भक्तांच्या विश्वास व नामस्मरणामुळे देवतेची उपासना फळते.
गाणगापूर म्हणजे प्रत्यक्ष देवतेचे निवासस्थान आहे, असे मानले जाते. येथे आलेले भक्त संकटातून तारले जातात आणि त्यांच्या श्रद्धेचा अनुभव प्राप्त करतात. श्री गुरुचरित्रातील ४९ व्या अध्यायात गाणगापूरच्या अष्टतीर्थांचे महात्म्य वर्णन केलेले आहे.
भीमा-अमरजा संगमस्थान – गाणगापूर
भीमा व अमरजा या दोन पवित्र नद्यांचा संगम गाणगापूर येथे झाला आहे. या संगमस्थळी श्री नृसिंह सरस्वती रोज स्नान करत असत. संगमाच्या आसपास अष्टतीर्थांचा वास आहे, ज्यात स्नान केल्याने भक्तांचे पापे धुतली जातात आणि दिव्य अनुभव प्राप्त होतो. संगमावर पौर्णिमा स्नान विशेष मानले जाते.
गाणगापूर परिसरात अष्टतीर्थे आहेत-
- षट्कुल तीर्थ
- नृसिंह तीर्थ
- भागीरथी तीर्थ
- पापविनाशी तीर्थ
- कोटी तीर्थ
- रुद्रपाद तीर्थ
- चक्रेश्र्वर तीर्थ
- मन्मथ तीर्थ
भस्माचा डोंगर – गाणगापूर
भस्माचा डोंगर हा एक विशेष धार्मिक महत्वाचा स्थळ आहे. येथे अनेक ऋषी-मुनींनी तपस्वी साधना केली होती आणि तेथील भस्म ही भक्तांची मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी वापरली जाते.
निर्गुण पादुका – गाणगापूर
निर्गुण पादुका म्हणजे दत्त महाराजांचे अद्वितीय निवासस्थान आहे. अवतार समाप्तीच्या वेळी श्री नृसिंह सरस्वतींनी भक्तांसाठी पादुकांचा असा दिव्य प्रसाद दिला. या पादुकांना कोणत्याही प्रकारच्या पाण्याचा संपर्क नसतो, केवळ अष्टगंध व केशर लावले जाते.
गाणगापूरच्या क्षेत्राला ‘दत्तभक्तांचे पंढरपूर’ असे म्हटले जाते. येथे भक्त दररोज येऊन दर्शन घेतात. येथील पुजारी भक्तांच्या धार्मिक कृत्यांची उत्तम प्रकारे व्यवस्था करतात. श्री नृसिंह सरस्वतींच्या दिव्य लीलांचा अनुभव घेण्यासाठी आणि भक्तांच्या संकटे नष्ट करण्यासाठी हे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
गाणगापूर क्षेत्रातील प्रमुख उत्सव – गाणगापूर
आषाढ शुद्ध पौर्णिमेला, ज्याला श्रीगुरुपौर्णिमा म्हणून ओळखले जाते, श्रीव्यासपूजेला विशेष महत्त्व दिले जाते. संपूर्ण श्रावण महिनाभर भक्तगण श्रीगुरुचरित्राचे पारायण करतात. मठात दररोज शिवलिंगावर रुद्राभिषेक करण्यात येतो. भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीच्या दिवशी, म्हणजे गणेश चतुर्थीला, श्रीपाद श्रीवल्लभ स्वामींचा जन्मोत्सव साजरा करण्यात येतो. दसऱ्याच्या दिवशी, श्रींची पालखी भक्तांसोबत सायंकाळी श्रीकल्लेश्वरी मंदिरात जाते आणि रात्री आठ वाजता मठात परत येते.
श्रीपाद श्रीवल्लभ स्वामींच्या अवतारसमाप्तीचा उत्सव आश्विन वद्य द्वादशीला, म्हणजे गुरुद्वादशीला, अत्यंत धूमधडाक्यात साजरा केला जातो. या दिवशी महाप्रसादाचे वितरण करण्यात येते.
नरक चतुर्दशीच्या दिवशी, सर्व भाविक भक्त अष्ट तीर्थ स्नानासाठी जातात. कार्तिक पौर्णिमेला, श्रीदत्तप्रभूंची पालखी संगमावर जाते आणि रात्री भजन व नामस्मरणाच्या गजरात ती मठात परत येते. मार्गशीर्ष शुद्ध चतुर्दशीच्या दिवशी, श्रीदत्तजयंतीसाठी मोठ्या प्रमाणात उत्सव आयोजित केला जातो.
दुपारी बारा वाजता दत्तजन्म साजरा करण्यात येतो. या उत्सवाला विविध ठिकाणाहून मोठ्या संख्येने लोक येतात. पौष शुद्ध द्वितीयेच्या दिवशी, श्रीनृसिंह सरस्वती स्वामी महाराजांचा जन्मोत्सव धुमधडाक्यात साजरा केला जातो.
माघ वद्य प्रतिपदा हा श्रीक्षेत्र गाणगापूरमध्ये साजरा होणारा सर्वात मोठा उत्सव मानला जातो. प्रतिपदेपासून चतुर्थीपर्यंत येथे मोठी यात्रा भरते. या दिवशी श्रीमहाराज श्रीशैल्यगमनासाठी निघतात. चतुर्थीच्या दिवशी, श्रीदत्तप्रभूंची पालखी रुद्रपाद तीर्थांहून मठात परत येण्यासाठी निघते. हा सोहळा अत्यंत आनंददायक आणि मनाला स्फूर्ती देणारा असतो.
भक्तांच्या निवासाची व्यवस्था विविध धर्मशाळांत अत्यंत माफक दरात उपलब्ध असते. या धर्मशाळा देवस्थान कमिटीच्या मालकीच्या आहेत. श्रीवासुदेवानंद सरस्वती धर्मशाळा अलीकडेच उभारण्यात आली आहे, ज्याचे पूजन प.पू. श्रीदत्तात्रेयशास्त्री कवीश्र्वरांनी केले आहे. श्रीविश्र्वेश्वरी मठ, श्रीदंडवते स्वामीमहाराजांचा मठ, श्रीशंकरगिरी महाराज मठ इत्यादी ठिकाणांवरून देखील भक्तांच्या राहण्याची व्यवस्था करता येते.
श्रीगुरुचरित्र ग्रंथात गाणगापुरातील अनेक लीला वर्णन केलेल्या आहेत. पूर्वजन्मी भेटलेल्या रजकाच्या मांडीचा फोड बरा करून, शेतकऱ्यावर कृपा करून अमाप धान्य प्राप्त करून दिले. दीपावलीच्या दिवशी, एकाच वेळी आठ ठिकाणी गेले.
नरहरी कवीश्र्वराला परमेश्वराचे दर्शन घडवले, विणकरास श्रीशैल मल्लिकार्जुनाचे दर्शन एका क्षणात केले, औदुंबराच्या शुष्क काष्ठास पालवी आणली, वांझेस साठ वर्षांच्या व्यक्तीस पुत्रप्राप्ती करून दिली आणि गरीब भास्कराच्या पाच जणांना पुरेल एवढ्या सिद्धान्नात हजारो लोकांना भोजन दिले. गाणगापुरातील अशा अनेक लीला सांगता येतील.
गाणगापूर हे मुंबई-चेन्नई रेल्वे मार्गावर एक स्टेशन आहे. पुणे-रायचूर मार्गावर, गुलबर्गा स्टेशनपूर्वी गाणगापूर स्टेशन आहे. पुण्यापासून या स्टेशनचे अंतर ३२७ किमी आहे. तेथून पुढे २१ किमी अंतरावर श्रीक्षेत्र गाणगापूर आहे. कर्नाटक राज्याच्या एस.टी. गाड्यांची नियमित सेवा येथे उपलब्ध असते. मणीगिरी किंवा मणिचलच्या पायथ्याशी हे पवित्र तीर्थक्षेत्र वसलेले आहे.