तीर्थक्षेत्र
tirthaksetra-pandharpur
|| तीर्थक्षेत्र ||
पंढरपूर-एक तीर्थक्षेत्र
महाराष्ट्रातील सोलापूर शहराच्या पश्चिमेस, भीमा नदीच्या काठावर स्थित पंढरपूर हे एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. हे स्थान दीनदुबळ्यांचा आश्रयदाता, परमेश्वर विठोबा, याच्या पावन वास्तव्यामुळे ओळखले जाते. पांडुरंग याच्या श्रद्धेने या स्थळाला प्राचीन काळापासून ‘पांढरीपूर’, ‘उंदरीतपूर’, ‘पंढरीचे’ आणि संतांची काव्यात ‘वैभव’ असे विविध नावांनी संबोधले गेले आहे.
जगद्गुरु तुकोबाराय म्हणतात की, पंढरपूर म्हणजेच वैकुंठाचे रूप आहे, तर संत बहिणाबाईंच्या शब्दांत, पंढरपूर हे साध्या शब्दांत स्वर्गासारखे नाही.
पंढरपूरमध्ये भक्त पुंडलिकाचे मंदिर, चंद्रभागा, श्री विठोबा रुक्मिणी मंदिर आणि विष्णुपद गोपाळपूर हे प्रमुख दर्शनीय स्थळे आहेत. संपूर्ण महाराष्ट्रातून एसटी बसच्या माध्यमातून पंढरपूरला सहजपणे पोहोचता येते.
पंढरपूरमध्ये आल्यावर, चंद्रभागा नदीच्या किनाऱ्यावर जाऊन तीर्थ स्नान करण्याची इच्छा निर्माण होते. चंद्रभागा नदी भीमाशंकरकडून उगम पावून पंढरपूरच्या दिशेने वळते, आणि येथे ती नदी चंद्रभागा म्हणून प्रसिद्ध आहे.
तुकोबाराय यांनी चंद्रभागेच्या पाण्याचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की, सर्व तीर्थे एक वेळा पाहिली तरी चंद्रभागा पाहावी लागते. या नदीच्या किनाऱ्यावर भक्तांची संख्या मोठी असते, काही लोक तीर्थस्नान करतात, तर काही पाणी भरून घरी नेतात. येथे चंद्रभागेच्या पात्रात भक्त पुंडलिकाचे मंदिर आहे.
एकदा पांडुरंग भक्त पुंडलिकाच्या दर्शनास आला. पुंडलिक आपल्या माता-पित्यांच्या सेवेत मग्न होता आणि त्याने विठोबाला उभे राहण्यासाठी एक विट दिली. आजही पांडुरंग त्या विटेवर उभा आहे. विठोबा पुंडलिकाच्या दर्शनानंतरच भक्तांना दर्शन देतात. मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारास संत चोखामेळा यांची समाधी आहे.
संत नामदेव हे विठोबाचे प्रिय भक्त होते आणि ते विठोबाच्या चरणी सदैव राहण्याची इच्छा करत. ते म्हणतात, “नामा म्हणे, तुझे पायी धावते विठोबा.” मंदिरातील प्रमुख दर्शनासाठी भक्तांनी संत नामदेवांच्या समाधीला भेट देणे आवश्यक आहे.
गणेशाच्या दर्शनानंतर आपण मंदिराच्या सभामंडपात प्रवेश करतो. सभामंडपाची रचना अत्यंत सुरम्य आहे. गरुड खांबाची दर्शन घेऊन, विठोबा यांच्या गाभाऱ्यात प्रवेश करतांना उत्कंठा शिगेला पोहोचते.
गाभाऱ्यात, सावळ्या विठोबाचे दर्शन होते, जे थेट त्या विटेवर उभे आहे. विठोबाच्या मूर्तीला सुंदर मुकुट, चंदनाचा टिळा, मकर कुंडले, कौस्तुभ मणी, श्रीवत्सलांचन, अंगद आणि मनिबंध आहेत. विठोबा आपल्या भक्तांची काळजी घेतो आणि त्यांच्या पायाखाली दगडी विट आहे.
मंदिराच्या रचनामध्ये पूर्वाभिमुख असून आठ दरवाजे आहेत. पूर्वेकडील महाद्वारास नामदेव दरवाजा म्हणतात आणि येथे बारा पायऱ्या आहेत. संत चोखामेळा यांची समाधी पायरीसमोर आहे.
मंदिरात प्रवेश करताच छोटा मुक्तीमंडप आहे, जिथे गणपती आणि हनुमान यांचे मंदिर आहे. अरुंद दगडी मंडपात तीन दरवाजे आहेत. मध्यवर्ती दरवाज्यावर जयविजय द्वारपाल आणि गणेश व सरस्वती यांची मूर्त्या आहेत. छतावर दशावतारांची व कृष्णलीलेची चित्रे आहेत.