tirthaksetra-giranar-gurushikhar
|| तीर्थक्षेत्र ||
तीर्थक्षेत्र गिरनार गुरुशिखर
गिरनार हा भारताच्या गुजरात राज्यातील सौराष्ट्र विभागातील सर्वात उंच पर्वत आहे, ज्याची उंची १,११७ मीटर आहे. जुनागढ जिल्ह्यात स्थित असलेला हा डोंगर सौराष्ट्राच्या ट्रॅप खडकाच्या मध्यवर्ती पठाराच्या नैर्ऋत्य भागात स्थित आहे. भादर नदीच्या उपनदीच्या शिरस्त्राणामुळे हा डोंगर गीर पर्वतरांगेपासून वेगळा झाला आहे. गिरनारचे ऐतिहासिक नाव गिरीनारायण होते, जे अपभ्रष्ट होऊन गिरनार असे झाले.
भूरचना – गिरनार गुरुशिखर
गिरनार पर्वताची उंची १,११७ मीटर आहे. हा पर्वत सौराष्ट्राच्या ट्रॅप खडकाच्या मध्यवर्ती पठाराच्या नैर्ऋत्य कोपऱ्यात आहे आणि भादर उपनदीच्या शिरस्त्राणामुळे दक्षिणेकडील गीर पर्वतरांगेपासून विभक्त झाला आहे. याचा घुमटाकृती मध्यभाग डायोराइट व माँझोनाइट यांचे बनलेले आहे.
ऐतिहासिक संदर्भ – गिरनार गुरुशिखर
गिरनारच्या प्राचीन नावांमध्ये उर्ज्जयंत, रैवतक, प्रभास, आणि वस्त्रापथ क्षेत्रांचा समावेश होतो. येथे सुभद्राहरणाची घटना घडली होती. श्रीकृष्णकालीन रैवतक महायात्रा कार्तिक शुद्ध एकादशीपासून पौर्णिमेपर्यंत येथे उत्साहपूर्वक साजरी केली जाते.
अशोकाच्या काळापूर्वीही गिरनारचा उल्लेख आढळतो. जैन धर्माच्या पहिल्या तीर्थंकर ऋषभदेव यांनीही या स्थळाचा उल्लेख केला आहे. इ.स.पूर्व २५० सालच्या अशोककालीन शिलालेखामध्ये या स्थळाचा उल्लेख आहे. इ.स. १५० च्या शिलालेखात रुद्रदामन राजाने दख्खनच्या राजाचा पराभव केला आणि सुदर्शन तळ्याची दुरुस्ती केली, असा उल्लेख आहे. चंद्रगुप्त मौर्याने बांधलेल्या तळ्याची पुन्हा दुरुस्ती स्कंदगुप्त कालखंडात झाली, असे ४५५ च्या शिलालेखात सांगितले आहे. ‘रा’ खेंगार व चुडासमा राजपुतांचे भग्नावशेष येथे आढळतात. त्यामुळे, गिरनार हे एक ऐतिहासिक व तीर्थक्षेत्र आहे.
धार्मिक महत्त्व – तीर्थक्षेत्र गिरनार गुरुशिखर
सौराष्ट्रातील जुनागढजवळील गिरनार पर्वत एक प्राचीन दत्तोपासना केंद्र मानले जाते. नाथ संप्रदायाच्या प्रभावामुळे गिरनारवर दत्तोपासना विशेष महत्त्वाची ठरली आहे. गिरनार पर्वताच्या शिखरावर स्थित असलेले हे दत्तमंदिर विविध धार्मिक व सांस्कृतिक परंपरांचा संगम दर्शवते. हिंदू, बौद्ध, जैन आणि इस्लाम या विविध धर्मांच्या प्रभावामुळे गिरनारचे धार्मिक महत्त्व अधिकच वाढते.
गिरनार पर्वताच्या विविध शिखरांपैकी अंबामाता, गोरखनाथ, नेमिनाथ, गुरुदत्तात्रेय आणि कालिका शिखर विशेष प्रसिद्ध आहेत. गोरखनाथ शिखर हे सर्वांत उंच आहे, तर अन्य शिखरांवर असलेल्या पवित्र कुंडांमध्ये गोमुखी, हनुमानधारा आणि कमंडलू यांचा समावेश आहे. दामोदर कुंडाच्या पायथ्याजवळ हाडे विरघळण्याची समज आहे, ज्यामुळे काही लोक त्यात मृतात्मा विसर्जित करतात.
गिरनार एक अत्यंत पवित्र क्षेत्र मानले जाते, विशेषत: शाक्त, दत्त आणि जैन पंथीयांसाठी. अंबामाता शिखरावरील अंबेचे देवालय शक्तिपीठ म्हणून आदरले जाते, आणि नवपरिणीत दांपत्यांसाठी देवीच्या पायांवर घालण्यासाठी येथे आणण्याची प्रथा आहे. गोरखशिखर गोरखनाथाचा तपोभूमी आहे, तर गुरुशिखर दत्तात्रेयाच्या तपोभूमी म्हणून ओळखले जाते.
जैन धर्माच्या बाविसाव्या तीर्थंकर नेमिनाथाचे निर्वाण गिरनारवर झाले. नेमिनाथ शिखरावर भव्य आणि समृद्ध देवालय आहे. पालिताण्याजवळील शत्रुंजयच्या यात्रेपूर्वी गिरनार चढून जाण्याची परंपरा आहे, ज्यामुळे जैन भक्तांची संख्या येथे अधिक असते. कालिका शिखरावर अघोरी पंथीयांचे ठिकाण आहे. भैरवजप खडक हे गिरनारवरील एक प्रमुख वैशिष्ट्य असून पुनर्जन्म चांगला मिळवण्यासाठी त्यावरून खालच्या खोल दरीत उडी मारण्याची परंपरा होती, परंतु आता याला कायद्यातून बंदी आहे.
जुनागढपासून आठ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या गिरनार पर्वतावर जाण्यासाठी वाहने आणि चढण्यासाठी डोल्या उपलब्ध आहेत. हा पर्वत उंच असून, सर्वोच्च शिखरावर गुरु गोरखनाथाचे मंदिर आहे, तर या शिखराच्या खालोखाल असलेल्या शिखरावर पायऱ्या आहेत. दत्तस्थानापर्यंत पोहोचण्यासाठी सुमारे दहा हजार पायऱ्यांची चढण करावी लागते.