तीर्थक्षेत्र
tirthaksetra-chintamani-kalamb
|| तीर्थक्षेत्र ||
तीर्थक्षेत्र चिंतामणी कळंब-
विदर्भातील अष्टविनायकांपैकी एक महत्त्वाचे गणपती मंदिर यवतमाळ शहराच्या दक्षिणेकडे २३ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या कळंब गावात स्थित आहे. या मंदिराचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे ते गावाच्या सामान्य भूपातळीपेक्षा सुमारे ३५ फूट खोल आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर समोरच एक पवित्र कुंड दिसते, ज्याला गणेशकुंड म्हणतात. या कुंडात दर १२ वर्षांनी नैसर्गिकरित्या पाणी वर येते, आणि याचे उत्पत्ती गणपतीच्या अंकुश प्रहाराने झाल्याचे मानले जाते. या मंदिराची स्थापना इंद्रदेवाने केली असल्याची लोककथा प्रसिद्ध आहे.
लोककथा आणि इतिहास–
पुराणकथेप्रमाणे, ब्रह्मदेवाने अहल्या नावाची एक सुंदर स्त्री निर्माण केली होती, ज्याच्या सौंदर्याने सर्वच देव, मानव आणि यक्ष मोहित झाले होते. तिच्या विवाहासाठी ब्रह्मदेवाने एक स्पर्धा ठेवली होती, ज्यात जो पृथ्वीची प्रथम प्रदक्षिणा करेल, त्याला अहल्येशी विवाह करण्याचा अधिकार मिळणार होता. मात्र, महर्षी गौतमांनी आपल्या आश्रमातील गायीच्या प्रदक्षिणा करून ही स्पर्धा जिंकली आणि अहल्येशी विवाह केला.
परंतु, देवराज इंद्र अहल्येच्या सौंदर्याने प्रभावित झाले होते आणि त्यांनी महर्षी गौतमांचा वेश धारण करून तिच्याशी दुराचार केला. महर्षी गौतमांनी हे पाहिल्यानंतर इंद्राला महारोगी होण्याचा शाप दिला. इंद्राने गणेश षडाक्षर मंत्राच्या उपदेशानुसार, कळंब येथे चिंतामणी गणपतीची तपश्चर्या केली. गणपतीच्या प्रसन्नतेने इंद्राचा महारोग नाहीसा झाला. त्या घटनेच्या स्मरणार्थ, इंद्राने येथे गणेशाची स्थापना केली.
गणेश कुंड आणि १२ वर्षांचा चमत्कार–
गणेशाने इंद्रासाठी आपल्या अंकुशाने गणेशकुंड तयार केले, ज्यात दर १२ वर्षांनी गंगा नदी स्वर्गातून येऊन पवित्र पाण्याने गणेशाच्या चरणांना स्पर्श करते आणि निघून जाते. या अद्भुत घटनेचे साक्षीदार होण्यासाठी लाखो भाविक गणपतीच्या दर्शनासाठी येथे येतात. मागील शतकात १९१८, १९३३, १९४८, १९५८, १९७०, १९८३, आणि १९९५ या वर्षी गंगा कुंडातून अवतरली होती.
मंदिराची वास्तू आणि वैशिष्ट्ये–
चिंतामणी गणपतीची दक्षिणाभिमुख मूर्ती जगातील एकमेव अशी मानली जाते. मंदिराच्या समोर असलेल्या विशाल सभामंडपाची निर्मिती प्रसिद्ध नाटककार बालगंधर्व यांनी केली होती. त्यांनी यवतमाळ येथे झालेल्या एका कार्यक्रमाच्या मिळकतीतून या सभामंडपासाठी निधी दिला होता. गणेश भक्तांसाठी हे मंदिर अत्यंत पवित्र तीर्थक्षेत्र मानले जाते आणि येथे नित्यनियमाने पूजा, अर्चा आणि उत्सव साजरे केले जातात.
उत्सव आणि यात्रा–
चिंतामणी गणपती मंदिरात दरवर्षी गणेशोत्सव मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो. याशिवाय, दर १२ वर्षांनी होणारा गंगा अवतरण चमत्कार लाखो भक्तांसाठी एक अद्वितीय सोहळा असतो. या सोहळ्याचे आकर्षण असल्यामुळे कळंब तीर्थक्षेत्र विदर्भातील एक प्रमुख धार्मिक स्थळ बनले आहे.