srimad-bhagavad-gita
|| भगवद्गीता ||
भगवद्गीता : अध्यात्मिक महत्त्व आणि तत्त्वज्ञानाचा प्रकाश-
भगवद्गीता हा प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानाचा उत्कृष्ट ग्रंथ असून, तो वेदांच्या अखेरच्या रचनांपैकी एक आहे. या ग्रंथाला ‘गीतोपनिषद’ म्हणूनही ओळखले जाते. भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला दिलेला जीवनाचा मार्गदर्शक उपदेश या ग्रंथात आहे. असे मानले जाते की ५००० वर्षांपूर्वी, २५ डिसेंबर या दिवशी कुरुक्षेत्रावर भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला गीता सांगितली. या ग्रंथात एकूण १८ अध्याय आणि ७०० श्लोक आहेत.
भारतीय परंपरेत गीतेला पवित्र धर्मग्रंथ मानले गेले आहे. त्यामुळे न्यायालयात शपथ घेताना गीतेवर हात ठेवण्याची प्रथा आहे. आचार्य विनोबा भावे यांनी गीतेचे ओवीबद्ध भाषांतर ‘गीताई’ या नावाने मराठीत केले आहे. भगवद्गीता ही भारतीय तत्त्वज्ञानाचा अत्यंत महत्त्वाचा संदर्भग्रंथ मानला जातो. संस्कृत भाषेत काव्यस्वरूपात रचलेली गीता महाभारताच्या महाकाव्यातील ‘भीष्म पर्व’ या विभागाचा एक भाग आहे.
महाभारतात सांगितल्याप्रमाणे, कुरुक्षेत्रावर युद्धाच्या तयारीत असलेल्या अर्जुनाला त्याच्या शंकांचे निरसन करण्यासाठी श्रीकृष्णाने गीता सांगितली. यामध्ये योग आणि वेदान्त यांचे विस्तृत मार्गदर्शन आहे. त्यामुळे गीता हिंदू धर्माचा अत्यंत आदरणीय ग्रंथ ठरतो. गीतेने मानव जीवनासाठी तत्त्वज्ञान, ज्ञान आणि आत्मसुखाचा मार्ग दाखवला आहे, असे मानले जाते.
गीतेतील विश्वरूपदर्शन व संदेश–
गीतेतील कथेनुसार, अर्जुनाला उपदेश करत असताना श्रीकृष्णाने त्याला आपले ‘विश्वरूप’ दाखवले, ज्यामुळे अर्जुनाला श्रीकृष्ण हे परमेश्वर असल्याचे समजले. श्रीकृष्णाने हे विश्वरूप दर्शन पूर्वी बालपणी यशोदा मातेच्या समोर आणि वृद्धापकाळी उत्तंक ऋषींसमोरही दाखवले असल्याचे उल्लेख आहेत.
गीतेमध्ये जीवनाचे तत्त्वज्ञान समजावून सांगितले गेले आहे, जे माणसाला परमोच्च समाधान, आत्मज्ञान आणि मोक्षप्राप्तीचा मार्ग दाखवते. म्हणून गीतेला ‘मोक्षशास्त्र’ असेही संबोधले जाते. गीता म्हणजे उपनिषदांचा सार आहे, म्हणूनच तिला ‘योगोपनिषद’ किंवा ‘उपनिषदांचे उपनिषद’ म्हटले जाते.
गीतेचा ऐतिहासिक संदर्भ–
गीतेचा समावेश महाभारताच्या २५व्या ते ४२व्या अध्यायांमध्ये आहे. संस्कृत भाषेत छंदोबद्ध रचनेत लिहिलेली गीता, महाभारतानंतर लिहिली गेली की आधी याबाबत अभ्यासकांमध्ये मतभेद आहेत. तथापि, ही रचना ख्रिस्तपूर्व काही शतकांपूर्वी तयार झाली असल्याचे मानले जाते. गीता मौखिक परंपरेतून जतन केली गेल्याने तिच्या निर्मितीचा कालावधी निश्चित सांगता येत नाही.
विविध गीता आणि त्यांची महत्ता–
भगवद्गीतेच्या प्रभावामुळे अष्टावक्रगीता, ईश्वरगीता, कपिलगीता, गणेशगीता, रामगीता, शिवगीता, सूर्यगीता, हंसगीता यांसारख्या इतर गीता तयार झाल्या. यातील गणेशगीतेचा उल्लेख गणेशपुराणात आहे, तर ईश्वरगीता कूर्मपुराणात आढळते.
गीतेचा शेवटचा श्लोक म्हणतो:
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज। अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥
“सर्व धर्मांचा त्याग करून माझ्या आश्रयाला ये. मी तुला सर्व पापांपासून मुक्त करीन. दु:खी होऊ नकोस.”
गीतेची अठरा नावे –
गीतेला वेगवेगळी नावे आहेत, जी तिच्या महत्त्वाचे वर्णन करतात:
गीता, गंगा, गायत्री, सीता, सत्या, सरस्वती, ब्रह्मविद्या, ब्रह्मवल्ली, त्रिसंध्या, मुक्तगेहिनी, अर्धमात्रा, चिदानंदा, भवग्नी, भयनाशिनी, वेदत्रयी, परा, अनंता, तत्त्वार्थज्ञानमंजिरी.
गीतेचे कालातीत महत्त्व–
गीता हे केवळ धर्मग्रंथ नसून मानवी जीवनासाठी उपयुक्त असा मार्गदर्शक ग्रंथ आहे. जगभरातील अनेक तत्त्ववेत्त्यांनी गीतेला मानवजातीच्या आत्मिक उन्नतीसाठी दीपस्तंभ मानले आहे. गीतेमधील शिकवण कोणत्याही युगात उपयुक्त ठरते आणि कालाच्या मर्यादेपलीकडे जाऊन प्रेरणा देत राहते.
