srikshetra-shegaon
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्री क्षेत्र शेगाव: प. प. श्री गजानन महाराजांचे दिव्य निवासस्थान
श्री क्षेत्र शेगाव, प. प. श्री गजानन महाराजांचे पावन स्थान, रोज हजारो भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्र बिंदू आहे. भारताच्या विविध कोपऱ्यांतून येणारे भक्त येथे येऊन महाराजांच्या समाधीचे दर्शन घेतात आणि त्यांच्या चरणी नतमस्तक होतात.
१९०८ साली श्री गजानन महाराजांनी आपले अवतार कार्य पूर्ण होत आले असल्याचे जाणवले. त्याच काळात, त्यांच्या भक्त श्री जगू पाटील यांनी शेगाव येथे महाराजांचे भव्य मंदिर बांधण्याची इच्छा व्यक्त केली. पण त्या काळात शेगावातील पाटील व देशमुख घराण्यातील मतभेदामुळे मंदिर बांधण्याचे कार्य अडचणीचे झाले होते. महाराजांनी या मतभेदांना तिलांजली देत, एका सरकारी जागेवर मंदिर बांधण्याचा निर्णय घेतला. यासाठी परमभक्त हरी कुकाजी पाटील यांनी आवश्यक अर्ज दाखल केला आणि तत्कालीन जिल्हा अधिकारी करी साहेबांनी एक एकर जागा मंदिरासाठी मंजूर केली. त्यानंतर, मंदिराच्या विकासासाठी आणखी एक एकर जागा देण्याचे आश्वासन दिले.
मंदिराचे बांधकाम
१९०९ मध्ये मंदिराच्या बांधकामाची सुरुवात झाली. काळया दगडांनी बनवलेल्या या मंदिराची लांबी ४८ फुट आणि रुंदी ४२ फुट आहे, तर शिखराची उंची ५१ फुट आहे. मंदिराच्या बाहेरील दगडी भिंतीवर पौराणिक काळातील व्यक्तिरेखा कोरलेल्या आहेत. शताब्दी सोहळ्याच्या दिवशी, याच भिंतीचा काही भाग आणि दगडी शिखर २००९ मध्ये उतरवण्यात आले, ज्याची पुनर्रचना अडगांवच्या मंदिराच्या जिर्णोध्दारासाठी केली जाईल.
भुयार आणि राम मंदिर
मुख्य मंदिराच्या तळघरात, जिथे हरी पाटलांनी शीला ठेवली होती, तिथे श्री गजानन महाराजांची संगमरवरी मूर्ती आहे. या जागेला ‘भुयार’ म्हटले जाते, आणि येथे प्रवेश केल्यावर महाराजांचे दर्शन प्राप्त होते. भुयारात संगमरवरी लादया बसविण्यात आल्या आहेत.
राम मंदिरातील भक्तांनी भुयारातून दर्शन घेतल्यावर, राम मंदिरात प्रवेश करतात. हा मार्ग संत भक्तांना देवापर्यंत पोहोचण्याचा असतो. राम मंदिरात महाराजांच्या पालखीत ठेवले जाणारे चांदीचे दोन मुखवटे आहेत.
सभामंडप
राम आणि हनुमान मंदिराला जोडणाऱ्या सभामंडपात, महिरपीच्या (कमान) वर महाराजांच्या पोथीतील विविध लीला चित्रित करण्यात आल्या आहेत. या सभामंडपात रेखीव कमानी आहेत, ज्यामुळे मंदिराचे सौंदर्य वाढवले आहे.
समाधीग्रहण स्थळ
मुख्य मंदिराच्या आग्नेयेस, श्री गजानन महाराजांनी ८ सप्टेंबर १९१० रोजी समाधी घेतली. येथे संगमरवरी पादुका आहेत, तर पाठीमागे विठ्ठल-रुक्मिणीचे मंदिर आहे. शयनगृहाच्या शेजारी महाराजांच्या वापरातील पलंग आहे आणि त्यावर श्रींचा फोटो असलेले लोड ठेवलेले आहेत. समाधीग्रहण स्थळाच्या डाव्या बाजूला महाराजांनी जळवलेली धूनी आजही सुरू आहे, आणि अनेक भक्त तूप, राळ, व अन्य साहित्य त्या धूनीत घालतात.
पाठशाळा आणि आसपासचा परिसर
मुख्य मंदिराच्या भोवती पटांगण असून, चार बाजूंनी दगडी पाठशाळेने वेढलेले आहे. या पाठशाळेत विश्वस्त मंडळाची कचेरी, देणगी, अभिषेक काउन्टर, आणि सनई चौघडा वाजविण्याची जागा आहे. समाधीग्रहण स्थळाबाहेर एक विशाल औदुंबर वृक्ष आणि हनुमानाची प्राचीन मूर्ती असलेले छोटे मंदिर आहे. मुख्य प्रवेशद्वाराच्या डाव्या बाजूला नागदेवता मंदिर आणि श्रींचे सेवक श्री बाळाभाऊ महाराज व श्री नारायण महाराज यांची समाध्या आहेत.
या ताज्या आणि विस्तृत माहितीने श्री गजानन महाराजांच्या दिव्य स्थानाचा अनुभव आणि महत्व अधिक खुलला आहे.
पारायण मंडप
पारायण मंडप हे समाघीग्रहण स्थळ आणि शयनगृहाच्या समोर स्थित आहे. येथे भक्तांना महाराजांच्या ग्रंथांचे वाचन करण्याची सुविधा दिली गेली आहे. ग्रंथ वाचनासाठी आवश्यक सर्व वस्तूंची व्यवस्था केली गेली आहे, जसे की आसन, काचेचे कंदिल (निरांजन विझू नये म्हणून) आणि उदबत्तीची घरे. काही वेळा भक्तांमध्ये चष्मा न आणल्याने वाचन करण्यात अडचण येते, ही समस्या लक्षात घेऊन संस्थानाने विविध नंबरच्या चष्म्यांची सोय केली आहे. या मंडपात भक्त जप, ध्यान, चिंतन, मनन आणि पारायण करू शकतात.
प्रवेशद्वार
पाठशाळेला लागून दोन प्रवेशद्वारे आहेत. उत्तरेकडील मुख्य प्रवेशद्वार आहे, ज्याद्वारे मंदिरात प्रवेश करता येतो, तर पश्चिमेला दुसरे प्रवेशद्वार स्थित आहे. भक्तांनी स्वामींच्या प्रासादिक पादुकांचे दर्शन घेण्यासाठी या मठात अवश्य जावे.
शेगावचा इतिहास
प्राचीन काळी श्रृंगमुनींनी वसविल्यामुळे ‘श्रृंगगाव’ हे नाव आले आणि नंतर ‘शेगांव’ या नावाने ओळखले जाऊ लागले. येथे असलेल्या सुप्रसिद्ध शिवमंदिरामुळे गावाला ‘शिवगांव’ असेही म्हणले जाते. शेगांवच्या जन्मकथेबद्दल विविध मते असली तरी, आज हे गाव मुख्यतः परब्रह्म समजले जाते, जो श्री गजानन महाराज यांच्या पावन वास्तव्यामुळे आहे. महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्ह्यातील शेगांव हे श्री गजानन महाराज यांच्या पावन पदस्पर्शाने समृद्धी, भक्ती आणि ज्ञानाने भरलेले आहे.
गजानन महाराज समाधी
गजानन महाराजांच्या अवतार समाप्तीची वेळ येताच, ते हरी पाटलासोबत पंढरीला गेले. त्यांच्या मनाने पंढरीत समाधी घेण्याचा विचार केला होता, परंतु विठ्ठलाच्या आज्ञेने त्यांनी शेगावलाच समाधी घेण्याचे ठरवले. ऋषिपंचमीच्या पुण्यदिनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. समाधी घेण्यापूर्वी, महाराजांनी भक्तांना सांगितले:
“मी गेलो असे मानू नका, भक्तित अंतर करू नका, कदा मजलागी विसरू नका, मी आहे येथेच.”
महाराजांचे भक्तांवरील अपार प्रेम यामुळे लक्षात येते. त्यांच्या समाधीप्रसंगी लाखो भक्त उपस्थित होते. समाधी घेतल्यानंतर, महाराजांचे देह शास्त्रात सांगितल्याप्रमाणे उत्तराभिमुख ठेवले आणि अखेरची आरती ओवाळली. भक्तगणांनी जयजयकार केला:
“जय गजानना | ज्ञानांबरीच्या नारायणा, अविनाशरुपा आनंदघना | परात्परा जगत्पते ||”
समाधीचा सोहळा अवर्णनीय झाला, आणि भक्तांनी समाधीची जागा शिळा लावून बंद केली. महाराजांच्या भव्य प्रेम, बंधुत्व आणि भक्तांच्या संकटातून सुटण्यासाठी केलेले चमत्कार पाहून भक्त धन्य झाले.
शेगाव संस्थान: एक आदर्श व्यवस्थापन केंद्र
शेगावमधील श्री गजानन महाराज संस्थानाचे व्यवस्थापन अत्यंत उत्कृष्ट आहे, आणि याचे प्रमुख श्री शिवशंकरभाऊ पाटील आहेत. बुलढाणा जिल्ह्यातील शेगाव हे एक उत्तम व्यवस्थापन केंद्र आहे. राज्य पत्रकार अधिस्वीकृती समितीच्या बैठकीच्या निमित्ताने भाऊंनी सांगितले की, ते पुरस्कार स्वीकारण्यात रुचि नाही कारण त्यांच्या हातात माऊलींच्या चरणांचे दर्शन आहे. ते म्हणतात:
“अहो! माझा हात माऊलींच्या चरणांवर असतो, पुरस्कार घेतल्यास ते हटतील.”
भाऊंनी संस्थानमधील प्रत्येक खर्च पारदर्शक ठेवला आहे. आज ११ हजार सेवेकरी संस्थानात काम करतात, कोणत्याही मानधनाशिवाय. त्यांच्या सेवा कार्यात एकही पैसा न घेता काम करतात आणि यातील प्रत्येकाने त्यांना दिलेल्या कार्यात दक्षतेने काम केले आहे. भाऊंचे कर्मयोग आणि सामाजिक दायित्वाचे उदाहरण पाहून त्यांच्या नेतृत्वाखालील शेगाव संस्थानाने सेवाकार्याची एक अद्वितीय संकल्पना राबविली आहे.
त्यानुसार, संस्थानमार्फत गावोगाव मोफत आरोग्य सेवा दिली जाते, आणि ‘आनंदसागर’ नावाचा अनोखा पार्क देखील सुरू करण्यात आला आहे, जो आनंद आणि अध्यात्मिक शिकवणी प्रदान करतो. शेगाव संस्थानाच्या व्यवस्थापनाचे आदर्श म्हणून इतर संस्थांनाही मार्गदर्शन मिळावे अशी अपेक्षा आहे.
शेगावला गजानन महाराजांच्या दर्शनासाठी जातांना प्रमुख मंदिरासोबतच अन्य काही ठिकाणांचीही भेट घ्या. या ठिकाणांचा उल्लेख बहुतेक वेळा पोथीत किंवा गोष्टींमध्ये आढळतो, पण त्यांची महत्त्वता अनादि आहे. येथे काही अनोखे स्थळे आहेत ज्यांनी तुमच्या दर्शनानुभवाला एक खास छटा देईल:
मोटेंचं शिव मंदिर
शेगावच्या प्रमुख मंदिराच्या जवळच असलेले हे मंदिर शंकर आणि विष्णू यांना समर्पित आहे. याचे जीर्णोद्धार संस्थानाने केले असून हे मंदिर आता एक सुंदर स्थापत्याने परिपूर्ण आहे. याच्या परिसरात गजानन महाराजांचा मूळ फोटो आणि पादुका आढळतात. मंदिरात शिवपिंडी आणि विष्णू मूर्ती आहे. शेगावचे पूर्वीचे नाव ‘शिवगाव’ या शिवमंदिरावरून पडले होते.
महाराजांचे प्रगट स्थळ
हे स्थळ त्या जागी आहे जिथे गजानन महाराजांचे प्रथम दर्शन बंकटलालास झाले होते. मोटेंच्या शिवमंदिरापासून समोर जाऊन उजवीकडे वळून थोडे अंतरावर हा स्थळ येतो. येथे एक भला मोठा वटवृक्ष आहे आणि एक हॉल आहे जिथे गजानन महाराजांच्या चरित्राचा चित्ररूप मांडलेला आहे. संस्थानाने याचे बांधकाम व्यवस्थित केले आहे.
बंकटलालचा वाडा
प्रगट स्थळाच्या जवळच असलेले हे ठिकाण बंकटलालच्या वडिलांची पादुका आणि फोटो असलेले एक सभागृह आहे. जुना वाडा पाडून नवीन सभागृह बांधले गेले आहे.
हनुमान, शीतला माता मंदिर
हे मंदिर एक महत्त्वाचे स्थान आहे जिथे गजानन महाराजांनी पाटील बंधूंना उस पिळून मुलांना रस पाजला होता. या मंदिराच्या मागच्या भागातही एक पवित्र स्थळ आहे.
एक जुने सुंदर शिवमंदिर
मुख्य मंदिराजवळील महाप्रसाद गृहाकडे जातांना एक जुने शिव मंदिर आहे. हेमाडपंथी नसलेले, पण मोठ्या खांबांचे आणि प्राचीन स्थापत्याचे असलेले हे मंदिर शांतता आणि शांतीने परिपूर्ण आहे.
शेगावला पोहोचण्याचे मार्ग
- रेल्वे स्टेशन: शेगाव (मध्य रेल्वे)
- बस डेपो: शेगाव बस डेपो
- रिक्षा: रेल्वे स्टेशन बाहेर रिक्षा तळ आहे. प्रति व्यक्ती १० रुपये.
- फ्री बस सेवा: संस्थेच्या फ्री बस दर १५ ते ३० मिनिटांनी उपलब्ध आहेत.
भक्त निवास
- भक्त निवास क्रमांक ५: स्वच्छ, सुंदर रूम.
- रूम किमत: १५० ते ९०० रुपये पर्यंत (स्वच्छता आणि सुविधा अनुसार).
संपर्क
- श्री मंदिर परिसर संकुल: 07265-252699, 252018 / 9423840852
- भक्त निवास संकुल: 9850850891 / 9422064318 / 9423144709
- आनंद विहार संकुल: 07265-252019 / 9657449496
- आनंद सागर विसावा संकुल: 07265-253018 / 9657449495
- पर्यायी निवास व्यवस्था: 9763743734 / 9881055023
या सर्व स्थळांवर जाऊन, गजानन महाराजांच्या जीवनाच्या विविध अंगांशी परिचित व्हा आणि त्यांच्या भव्यतेचा अनुभव घ्या.