तीर्थक्षेत्र
srikshetra-rakshasabhuvan-varadasut-dattastha
|| तीर्थक्षेत्र ||
राक्षसभुवन हे मराठवाड्यातील बीड जिल्ह्यात स्थित एक ऐतिहासिक स्थल आहे, जिथे अनेक महत्त्वाच्या घटनांचा घडामोडीला ताण आहे. येथे निजाम व पेशवे यांच्यात घडलेल्या लढाईत साडेतीन शहाण्यांपैकी एक, विठ्ठल सुंदर, मृत्यूमुखी पडला. पौराणिक दृष्टिकोनातून देखील हे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. राक्षसभुवन हे दत्तप्रभूंच्या आदिपीठांपैकी एक मानले जाते. येथील अत्रि ऋषींच्या आश्रमातून प्रभु रामचंद्रांना दत्तात्रयांचे दर्शन झाले होते. ‘रक्षोभुवन माहात्म्य’ या संस्कृत ग्रंथात येथेच्या शनिच्या महत्त्वाचे वर्णन केलेले आहे.
येथे गौतम, अगस्ती, अत्री, दधीची आणि इतर ऋषींचे निवासस्थान होते. अत्रि ऋषींच्या आश्रमाजवळ वरद दत्तमंदिर आहे. जवळच दधीची ऋषींचे दादेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. येथेच दासोपंतांना दत्तात्रयांची कृपा प्राप्त झाली आणि त्यांनी येथे दीर्घकाळ अनुष्ठान केले. वरददत्तमंदिराची रचना आश्रमासमान आहे, परंतु मंदिरावर शिखर नाही. दत्तस्वामींची मूर्ती एकमुखी व षड्भुज असलेली आहे.
‘दत्तलीला गुरुचरित्र’ हा ग्रंथ केशव उर्फ बाबास्वामी यांनी लिहिला आहे, आणि दत्तनाथ उज्जैनीकर यांचा संबंध याच मठाशी आहे. एकनाथ महाराजांपासून आजपर्यंत येथे नाथषष्ठी आणि दत्तजयंती हे उत्सव मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात.
राक्षसभुवन हे महाराष्ट्राच्या बीड जिल्ह्यातील गोदावरीकाठी गेवराई तालुक्यात वसलेले गाव आहे. येथील शनिमंदिर महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहे. १७६३ मध्ये येथे झालेल्या लढाईत थोरल्या माधवराव पेशव्यांनी निजामाचा दारुण पराभव केला. या लढाईला ‘राक्षसभुवनची लढाई’ असे नाव दिले गेले आहे.
गेवराई तालुक्यातील राक्षसभुवन हे गाव दत्तप्रभूंच्या जन्मस्थानामुळे प्रसिद्ध आहे आणि येथे दत्त जन्म सोहळा पारंपरिक पद्धतीने सहा दिवस साजरा होत आहे. दत्त संस्थानामुळेही हे गाव प्रसिद्ध आहे. आत्मतीर्थ, अगस्तीतीर्थ, नृसिंहतीर्थ, विज्ञान गणेशतीर्थ, सोमेश्वरतीर्थ, कालिकातीर्थ अशा विविध तीर्थस्थळांची माहिती येथे आहे.
या पवित्र स्थळावर प्राचीन काळी दंडकारण्य असल्याचा उल्लेख पुराणात आढळतो. या स्थानावर अत्रि ऋषींच्या आश्रमाचे अवशेष आढळतात. येथे प्रभु रामचंद्रांनी सीतामातेसह दत्त दर्शन घेतले असे उल्लेख ‘रामविजय’ ग्रंथात आले आहेत.
येथे वरद दत्तमूर्ती एकमुखी व षड्भुज असलेली आहे, आणि ही मूर्ती अत्यंत दुर्मिळ आहे. या दत्तस्थानात ‘दत्त यंत्र’ असलेले भारतातील एकमेव ठिकाण आहे. बीडच्या राष्ट्रीय महामार्ग २११ पासून फक्त ११ किलोमीटर अंतरावर हे स्थान आहे.
स्थान: राक्षसभुवन, जिल्हा बीड, मराठवाडा
सत्पुरुष: अत्रि ऋषी
विशेष: श्री रामचंद्रांना दत्तगुरुनी येथे दर्शन दिले
आद्य दत्तपीठ: श्रीक्षेत्र राक्षसभुवन
सती अनुसया यांच्या तपस्येची परीक्षा घेण्यासाठी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश पृथ्वीवर आले. त्यांची तपोबलामुळे तीन छोटे बालकांचे रूप धारण केले. त्यातले श्रीविष्णूचे अवतरण श्रीगुरु दत्तात्रेयात झाले. या पवित्र घटनेचा उल्लेख श्रीक्षेत्र राक्षसभुवन येथे आढळतो. बीड जिल्ह्यातील गेवराई तालुक्यात गोदावरी नदीच्या दक्षिण तीरावर वसलेले हे प्राचीन दत्तपीठ आहे.
श्री राक्षसभुवन येथील स्थानाला ‘आद्य दत्तपीठ’ असे का म्हणतात?
श्री दत्तगुरूंची विविध पिठे, उदा. कारंजा, माणगाव, नृसिंहवाडी इत्यादी स्थाने मानवी देहातील दत्तपिठे म्हणून प्रसिद्ध आहेत. ही पिठे श्री दत्तात्रेयाच्या त्या त्या अवताराच्या नावाने ओळखली जातात. तथापि, राक्षसभुवन येथे प्रत्यक्ष दत्त जन्मला, त्यामुळे हे स्थान तत्त्वस्वरूपात दत्तपीठ आहे. म्हणूनच या स्थळाला ‘आद्य दत्तपीठ’ हे विशेषण प्राप्त झाले आहे. ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांनी माता अनसूयेला वर दिल्यामुळे, हे स्थान ‘वरद दत्तात्रेय मंदिर’ म्हणून देखील ओळखले जाते. हे एक निर्गुण पीठ आहे, त्यामुळे या मंदिराला कळस नसतो.
दत्तमंदिरातील दत्तप्रभूंची विलोभनीय एकमुखी मूर्ती
दत्तमंदिराच्या गर्भगृहात प्रवेश केल्यावर समोर दिसणारी मूळची सुंदर एकमुखी दत्तमूर्ती आहे, जी वालुकाश्मा करून बनवलेली आहे आणि पूर्वाभिमुख आहे. या मूर्तीस नागाच्या फणासह सजवलेले आहे. मूर्तीचे उजवे पाऊल उचललेले आहे. दत्ताच्या वरच्या दोन हातांत शंख आणि चक्र, मधल्या दोन हातांत डमरू आणि त्रिशूल, तसेच खालच्या दोन हातांत दीपमाला आणि कमंडलू आहेत. ही एकमुखी मूर्ती अत्यंत आकर्षक आणि विशिष्ट आहे.
दत्तयंत्र
दत्तमंदिराच्या वरच्या भागात स्थित असलेले दत्तयंत्र निर्गुणाशी संबंधित आहे. या यंत्राद्वारे वातावरणातील निर्गुण दत्ततत्त्व या ठिकाणी आकर्षित केले जाते. हे यंत्र अत्यंत दुर्मिळ आहे. यंत्राची रचना तीन भागांत केलेली आहे: वरच्या भागात ‘दत्तयंत्र’, मधल्या भागात ‘श्री गुरवे नमः’, आणि शेवटच्या भागावर ‘श्री वरद दत्तात्रेय’ असे लिहिले आहे. हे दगडी यंत्र अष्टकमलदलाकृती आहे आणि मध्यभागी तारका असतात. दत्तमूर्तीच्या शिरोभागावर यंत्र असलेले हे स्थान भारतातील एकमेव आहे.
सर्व आयुधांसह असलेली अन्नपूर्णामातेची मूर्ती
दत्तकार्याच्या ठिकाणी अन्नपूर्णामाता असतेच. यासाठी येथे अन्नपूर्णा मूळ रूपात सगुण रूपात स्थित आहे. इतर ठिकाणी अन्नपूर्णेची मूर्ती हातात पळी असलेली असते, पण येथे ती सर्व आयुधांसह आहे, हे विशेष आहे.
मंदिरात होणारी अन्नपूर्णामातेची आराधना
प्रत्येक महिन्याच्या पौर्णिमेला महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती यांचा उल्लेख करून पुरणा-वरणाचा नैवेद्य अर्पित केला जातो. अन्नपूर्णामातेची आराधना केली जाते आणि तिचा जोगवा मागितला जातो. आजही साधक किंवा स्त्रिया सेवेनंतर अन्नपूर्णेचे सगुण रूपात दर्शन मिळवतात.
दत्त महाराजांची फेरी निघाल्यावर साधक आणि भाविक यांना येणार्‍या अनुभूती
दत्त महाराजांची फेरी निघाल्यावर, चमेली आणि गुलाब यांच्या सुवासाने वातावरण सुगंधित होते. साधक आणि भाविकांना स्नान-संध्या करतांना पळी-भांड्याचा मंजुळ ध्वनी ऐकू येतो. हे ठिकाण अत्यंत दिव्य आणि जागृत आहे.
श्री. नितीन उपाख्य योगीराज महाराज डोळे यांच्या कुळातील दत्तभक्तांची माहिती
दत्तमूर्तीच्या चरणांपाशी सद्गुरु भाऊ महाराज डोळे यांची समाधी आहे. ते अयोनी संभवातून जन्माला आले होते. त्यांच्या ऐहिक माता-पिता गऊबाई आणि गोपालस्वामी होते. ते अजानुबाहू होते, ज्यांचे कानांच्या पाळ्या खांद्यापर्यंत होत्या. सात पिढ्यांपर्यंत अजानबाहू परंपरा कायम होती. आता माझे दोन भाऊ आहेत आणि वंशवृक्ष वाढवला जात आहे. पिठावरील महाराजांनी अन्नदान, गुरुमंत्र, शिष्य संप्रदाय, कुलधर्म यांसारख्या साधना केल्या, त्यामुळे जागेचे पावित्र्य वाढले.
भारतातील नंदी नसलेले एकमेव शिवमंदिर
प.पू. बाबास्वामी डोळे यांच्या समाधी मंदिराकडे नेणार्‍या घुमटीच्या बाजूला सोमेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. अत्रिऋषींच्या पत्नी अनसूया सती जाण्याच्या वेळी भगवान शिव नंदीविना येथे आले होते. त्यामुळे हे मंदिर भारतातील नंदी नसलेले एकमेव शिवमंदिर आहे.
दत्तभक्त श्री. नितीन उपाख्य योगीराज महाराज डोळे यांचे आध्यात्मिक कार्य
९ अ. वैद्यकीय व्यवसायाचा निरोप घेऊन आध्यात्मिक क्षेत्रात कार्य करणे: माझ्या पिता आणि सद्गुरु एकच होते. त्यांनी मला २००८ मध्ये सांगितले, ‘‘अजून किती काळ वैद्यकीय सेवा करणार?’’ १६ वर्षे वैद्यकीय सेवा केल्यानंतर, मी हळूहळू व्यवसाय कमी केला आणि आध्यात्मिक क्षेत्रात काम सुरु केले. त्यानंतर, एका वर्षात माझे पिता निधन झाले, आणि त्यांच्या सूचना का दिल्या ते मला समजले.
९ आ. आद्यपिठाचे महत्त्व जाणण्यासाठी अभ्यास करणे: २००९ पासून संस्थानाचे पूर्ण दायित्व माझ्या कडे आले. मी विज्ञानाचा विद्यार्थी असल्यामुळे, आद्यपिठ म्हणजे काय हे समजून घेण्यासाठी वाचन, लेखन आणि अभ्यास सुरु केला. भारतभर विविध दत्तस्थानांची भेट घेऊन, दत्तमंदिरांच्या पिठांचा अभ्यास केला.
९ इ. ‘महान विभूतींमुळे एखाद्या स्थानाला महत्त्व प्राप्त होते’ हे लक्षात येणे: मी भारतभर आणि नेपाळपासून कन्याकुमारीपर्यंत प्रवास केला. पिठापूर, कारंजा, गाणगापूर इत्यादी स्थाने पाहिली आणि दत्तस्वामींच्या विविध स्थानांचे महत्त्व समजून घेतले. पिठापूर हे श्रीपाद श्रीवल्लभांचे जन्मस्थान असल्याचे प. प. टेंब्येस्वामींनी जाहीर केले आणि प्रचार केला.
१०. दत्तास्वामी यांनी राक्षसभुवन क्षेत्रातील दत्तस्थानाचा शोध लावणे, तेथे साधना करणे, आणि दत्तजन्माचा उत्सव चालू करणे: शके १६०० मध्ये दत्तास्वामी यांनी राक्षसभुवन क्षेत्रातील दत्तस्थानाचा शोध लावला, तेथे साधना केली, आणि दत्तजन्माचा उत्सव सुरू केला, जो आजही न थांबता चालू आहे. हे सर्व दत्तप्रभूंच्या इच्छेने होत आहे.
श्रीक्षेत्र राक्षसभुवन येथील श्री पांचाळेश्‍वर मंदिराचा इतिहास आणि माहात्म्य
श्रीक्षेत्र राक्षसभुवन, महाराष्ट्रातील बीड जिल्ह्यातील गेवराई तालुक्यात स्थित आहे, आणि येथे गोदावरी नदीच्या पात्रात श्री पांचाळेश्‍वर मंदिर उभे आहे. श्री नृसिंह सरस्वतींच्या गुरुचरित्रात या पवित्र स्थळाचा उल्लेख आलेला आहे. मान्यता अशी आहे की येथे श्री दत्तगुरू प्रतिदिन दुपारी भोजनासाठी सूक्ष्म रूपात येतात. या स्थळावर चक्रधर स्वामींच्या तपश्चर्येमुळे हे ठिकाण महानुभव पंथाचे आदरणीय स्थळ मानले जाते.
सगुण रूपातील श्री अन्नपूर्णामाता
मंदिरातील एकमुखी श्री दत्तमूर्ती अत्यंत आकर्षक आहे. ही मूर्ती वालुकाश्मापासून बनवलेली असून पूर्वाभिमुख आहे. मूर्तीवर नागाचा फणा आहे. दत्तप्रभूंच्या दोन वरच्या हातांत शंख आणि चक्र, मधल्या दोन हातांत डमरू आणि त्रिशूळ, आणि खालच्या दोन हातांत दीपमाला व कमंडलू आहेत. ही एकमुखी मूर्ती श्री दत्तगुरूंची सगुण रूपातली विलोभनीय प्रतिमा आहे.
दत्त पादुका आणि दत्तयंत्र
मंदिरात दत्त पादुका आणि अत्यंत दुर्मिळ दत्तयंत्र असलेले आहे. दत्तयंत्र निर्गुण दत्ततत्त्वाच्या आकर्षणासाठी तयार केले आहे. हे यंत्र अष्टकमलदलाकृती असून, वरच्या भागात ‘दत्तयंत्र’, मधल्या भागात ‘श्री गुरवे नमः’, आणि खाली ‘श्री वरद दत्तात्रेय’ असे लिहिलेले आहे. दत्तमूर्तीच्या शिरोभागावर यंत्र असलेले असे विशेष दत्तयंत्र भारतात अन्यत्र कुठेही सापडत नाही.
पांचाळेश्‍वर – दत्तात्रेयांच्या भोजनाचे स्थान
पांचाळेश्‍वर मंदिर दत्तात्रेयांच्या दुपारच्या भोजनस्थळाचे प्रतीक आहे. दत्तात्रेय काशीमध्ये स्नान करतात, कोल्हापूरला भिक्षा मागतात आणि पांचाळेश्‍वर येथे भोजन करतात. या ठिकाणाच्या महत्त्वामुळेच या स्थळाला ‘श्रीक्षेत्र पांचाळेश्‍वर’ हे नाव पडले आहे.
दत्तात्रेय, गोविंदप्रभु आणि चक्रधरस्वामींची भेट
गोविंदप्रभु महाराज पंचलिंगीहून संन्यास घेऊन येथे आले, आणि चक्रधरस्वामींनी या स्थळावर दत्तात्रेयांची भेट घेतली. दत्तात्रेय, गोविंदप्रभु आणि चक्रधरस्वामी यांनी येथे विविध धार्मिक कार्ये केली.
आध्यात्मिक महत्त्व
दत्तात्रेयांच्या कृपेने भूतबाधा, करणी, आणि मानसिक व्याधी यांनी ग्रस्त व्यक्तीने या स्थळावर एकनिष्ठेने सेवा केली, तर ती व्यक्ती एका महिन्यात बरी होऊ शकते. येथे आलेले लोक सेवा करून समाधानी होतात.
उत्सव आणि धार्मिक कार्ये
चैत्र कृष्ण पक्ष सप्तमीला येथे मोठी यात्रा भरते, तसेच छबीना आणि पालखी निघते. दत्तजयंती, श्रीकृष्ण जयंती आणि सर्वज्ञ चक्रधरप्रभु जयंती यासारखे धार्मिक उत्सव येथे साजरे केले जातात. दत्तजयंतीला ७ दिवस आधी सप्ताह सुरू होतो आणि पौर्णिमेला यात्रा उत्सव संपतो.
दत्तगुरूंचे वामकुक्षी घेण्याचे ठिकाण
श्री पांचाळेश्‍वर मंदिराच्या उजव्या बाजूला दत्तगुरूंचे वामकुक्षी घेण्याचे स्थळ आहे. येथे एक सुंदर मंदिर बांधलेले आहे आणि आसपास घनदाट वृक्ष आहेत. मंदिराच्या समोर भव्य प्रवेशद्वार आहे.
भारतातील नंदी नसलेले एकमेव शिवमंदिर
पांचाळेश्‍वर मंदिराच्या जवळच सोमेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. या मंदिरात नंदी नसल्याने हे भारतातील एकमेव नंदी नसलेले शिवमंदिर मानले जाते.
श्री पांचाळेश्‍वरचे महत्त्व
श्री पांचाळेश्‍वर हे दत्तस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. औरंगाबाद, बीड, आणि सोलापूर यांना जोडणाऱ्या राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २११ वर आणि राक्षसभुवन फाट्याच्या काही अंतरावर स्थित असलेले हे क्षेत्र दत्तजयंती उत्सव मोठ्या प्रमाणावर साजरे केले जाते.