तीर्थक्षेत्र
srikshetra-mangaon
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्री क्षेत्र माणगांव हे सिंधुदूर्ग जिल्ह्यातील एक अत्यंत महत्वाचे धार्मिक स्थळ आहे. हे स्थान कुडाळपासून १४ किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. या पवित्र स्थळावर श्री दत्तात्रेयांचे प्रात:स्मरणीय चतुर्थावतार, श्री वासुदेवानंद सरस्वती टेंबे स्वामी यांचे जन्मस्थान आहे. या पवित्र भूमीने श्री टेंबे स्वामी महाराज आणि त्यांच्या बंधू सिताराम स्वामी यांचे योगदान दिले आहे.
माणगांव एक छोटस गाव असले तरी ते एक पवित्र स्थळ आहे. याठिकाणी वेदशास्त्रज्ञ हरिभट्टांचे पुत्र गणेशभट्ट आणि त्यांच्या पत्नी रमाबाई यांनी जीवन घालवले. गणेशभट्ट आपल्या दत्तात्रेयांच्या सेवेत १२ वर्षे गाणगापुरात घालवून नंतर माणगांवला परतले. त्यांना दत्तात्रेयांचा साक्षात्कार झाला आणि दत्तात्रेयांनी वचन दिले की ते त्यांच्या घरात पुत्र रूपाने जन्म घेतील. त्या दिवशी गणेशभट्ट यांना वासुदेव नामक पुत्र लाभला.
वासुदेव भटजींनी लहानपणापासून धार्मिक शिक्षण घेऊन आपली कारकीर्द प्रारंभ केली. त्यांनी माणगाव येथे एक दत्तमंदिर स्थापित केले आणि गावकऱ्यांच्या सहाय्याने या मंदिराचे बांधकाम पूर्ण केले. या मंदिराच्या परिसरात श्री वासुदेवानंद सरस्वतींची मूळ मूर्ती असून यक्षीणीच्या प्राचीन मंदिराचे अस्तित्वही येथे आहे.
मंदिराच्या प्रदक्षणेच्या मार्गावर दोन्ही बाजूस लाकडी खांब आहेत, ज्यांच्या स्पर्शाने सर्व प्रकारच्या शारीरिक आणि मानसिक अडचणी दूर होतात. आजच्या काळातही श्री वासुदेवानंद सरस्वतींच्या मूळ मूर्तीची पूजा अर्चा येथे होत आहे.
या मंदिराच्या समोरच्या यक्षीणी मंदिराची अत्यंत जागृत स्थान मानली जाते. श्री वासुदेवानंद सरस्वतींचे जन्मस्थान हे अत्यंत पवित्र आणि भव्य आहे. अहिल्यादेवी होळकर यांनी स्वामींच्या पायाच्या मापाची पादूका येथे स्थापीत केली आहे.
स्वामींच्या जन्मस्थळाची वास्तु अत्यंत प्रासादिक आहे आणि या स्थळी आपल्याला एक दिव्य अनुभूती प्राप्त होते.
ध्यान गुहा
श्री क्षेत्र माणगावच्या दत्तमंदीरापासून १५-२० मिनिटांच्या अंतरावर, एक अवघड पायवाट पार करून आणि झाडे झुडपे ओलांडून एक अत्यंत पवित्र ध्यान गुहा आहे. या गुहेच्या आत श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामींनी ध्यान धारणा केली आणि दत्तमहाराजांच्या कृपेने परमात्मा प्राप्त केला.
ही गुहा नैसर्गिक रूपात दोन दगडांमधील पोकळी आहे, ज्याचे माप साधारणतः १५x१५ फूट आहे. गुहेत एक छोटीशी श्री वासुदेवानंद सरस्वतींची मूर्ती आहे. या ठिकाणी २४ तास एक दिव्य पणती तेवत असते, ज्यामुळे साधकांना गहन अनुभव प्राप्त होतो. येथे ध्यान आणि जप करणे अत्यंत लाभकारी मानले जाते. महापौर्णिमेला येथे सत्य दत्ताची पूजा आयोजित केली जाते, ज्यात हजारो भक्त सहभागी होतात.
गुहेपर्यंत जाण्यासाठी मुंबईचे एक सिद्ध पुरुष श्री सदानंद ताटके उर्फ आनंदस्वामी यांनी पायऱ्या तयार केल्या आहेत. या पायऱ्यांद्वारे गुहेपर्यंत सहज पोहोचता येते. गुहेतील वातावरण अत्यंत शांत आणि दिव्य आहे, ज्यामुळे येथे ध्यानधारणा करण्याची एक अनोखी अनुभूती मिळते.
माणगाव दत्तमंदिर – पालखी परंपरा
श्री क्षेत्र माणगावच्या दत्तमंदीराचे महत्व दररोजच्या कर्मकांडांमुळे अधिकाधिक वाढले आहे. श्री वासुदेव शास्त्री यांची आध्यात्मिक कीर्ती पसरली असल्यामुळे, दत्तमंदीराच्या स्थापनेनंतर भाविकांची संख्या वाढली. काकड आरती, पूजा, नैवेद्य, धुप आणि शेजारती यासारखे कर्मकांड नियमितपणे सुरु झाले.
भक्तांनी एक भव्य लाकडी पालखी तयार करून मंदिराला अर्पण केली. पालखी सजवण्यासाठी मखमली कापड, गादी, तक्या, पितळी छत्र आणि रेशमी कापड यांचा वापर करण्यात आला. दर शनिवारी या पालखीचे निघणे एक मोठा उत्सव असतो. पालखीच्या सोहळ्यात गावातील लोक मोठ्या उत्साहाने सहभागी होतात.
पालखीच्या सोहळ्याची सुरुवात एका भक्ताच्या विनंतीने झाली. त्याने शनिवारी पालखी निघावी अशी भक्तांची इच्छा व्यक्त केली, ज्याला बुवांनी मान्यता दिली. त्यानंतर, प्रत्येक शनिवारी पालखी निघू लागली.
आरती संपल्यानंतर उत्सवमूर्ती पालखीत ठेवली जाते आणि देवळाभोवती तीन प्रदक्षणा घालण्याची प्रथा असते. या पालखीच्या सोहळ्यादरम्यान ग्रामदेवता श्रीयक्षिणीची पालखी प्रथम निघते, आणि त्यानंतर श्री दत्तमहाराजांची पालखी निघते.
पालखी सोहळ्याचे उत्साह दिवसेंदिवस वाढतच आहे. भक्तगण विविध प्रकारच्या पदार्थांचा अपार साठा देवाच्या समोर ठेवतात, जो त्यानंतर प्रसाद म्हणून वाटला जातो. श्रीदेवांचे वैभव वाढतच आहे, पण बुवा अत्यंत निःस्वार्थपणे कार्यरत असतात. त्यांनी कधीच भव्यपणा किंवा वैभवाची अभिलाषा दाखवली नाही.
श्री दत्तात्रेयांच्या मार्गदर्शनाखाली माणगाव येथे अर्चन आणि पूजा अत्यंत व्यवस्थितपणे केली जाते. बुवांनी येणाऱ्या भक्तांना योग्य उपासना आणि उपाय सांगून त्यांच्या अडचणी दूर करण्याचा आश्वासन दिला आहे. श्री दत्तात्रेयांनी देवस्थानच्या सुरक्षेसाठी गण ठेवले आहेत, ज्यामुळे कोणत्याही प्रकारच्या गुन्ह्याची त्वरित उकल होते.
यक्षिणी देवी मंदिर, माणगाव
श्री दत्त महाराजांच्या इच्छेनुसार श्री प. प. नृसिंह सरस्वती महाराजांचा पुढील अवतार माणगांवमध्ये झाला. या अवतारात, श्री गणेशभट्ट व सौ. रमाबाई यांच्या पुत्ररूपाने श्री प. प. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांचा जन्म झाला (श्रावण कृष्ण पंचमी, इ.स. १८५४)!
श्री प. प. नृसिंह सरस्वतींच्या सेवेत असणाऱ्या प्रमुख योगिनींपैकी यक्षिणी देवी एक महत्वाची देवता होती. त्यांनी पुढील अवताराच्या तयारीत यक्षिणी देवीला माणगांवची ग्रामदेवता बनवण्याचे निर्देश दिले. माणगांवमध्ये श्री देवी यक्षिणी देवीचे एकमेव मंदिर आहे, जे संपूर्ण भारतात अद्वितीय आहे. श्री प. प. टेंब्ये स्वामी व श्री प. पू. ब्र. सीताराम महाराज यांचे जन्मस्थान व यक्षिणी मंदिर यांची जवळीक या स्थानाला विशेष मान देते.
उत्सवांचे साजरेकरण: १) चैत्र शुद्ध १ ते १० – रामनवमी २) आश्विन शुद्ध १ ते १० – विजयादशमी ३) कार्तिक शुद्ध ५ ते १२ – सप्ताह ४) त्रिपुरी पोर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी – जत्रा ५) माघ वद्य ८ – वर्धापन दिन
श्रीक्षेत्र माणगावचे विशेषते: श्रीदत्त संप्रदायात श्रीमत परमहंस परिव्राजक वासुदेवानंद सरस्वती टेंब्ये स्वामींचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांनी श्रीदत्तात्रेयांच्या पहिले अवतार मानले जाणारे श्रीपाद श्रीवल्लभ यांचे जन्मस्थान पीठापूर (आंध्र प्रदेश) आणि कर्मभूमी कुरवपूर यांचे स्थान भक्तांसाठी खुल्या केले. तसेच, श्रीदत्तात्रेयांच्या दुसऱ्या अवतार असलेल्या श्रीनृसिंह सरस्वती यांचे जन्मस्थान कारंजा यांचे स्थान शोधून दिले. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी ‘दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा’ हा मंत्र विश्वभर प्रसारित केला. माणगांव हे त्यांचे जन्मगाव असून, त्यांचे जीवन हे अद्वितीय अवतारी पुरुषाचे आदर्शपूर्ण चरित्र आहे.
स्वामी महाराजांनी आपल्या जीवनात संपूर्ण भारतभर, अनवाणी पायाने फक्त श्रीदत्तात्रेयांच्या आदेशानुसार यात्रा केली. त्यांच्या भ्रमणात देवतांची व तीर्थस्थानांची अनुभूती प्राप्त झाली. ध्यान, तपश्चर्या, लेखन आणि प्रवचन हे त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचे भाग होते. त्यांनी अनेक ग्रंथांची, स्तोत्रांची व लेखनाची निर्मिती केली, ज्यात भारतीय तत्त्वज्ञान व अध्यात्माचे प्रतिनिधित्व करणारी विपुल ग्रंथसंपदा आहे.
स्वामी महाराजांनी ‘द्विसाहस्त्री गुरुचरित्र’, ‘सप्तशती गुरुचरित्र’, ‘त्रिशती गुरुकाव्य’, ‘श्रीदत्तपुराण’, ‘श्रीदत्त माहात्म्य’, ‘श्रीदत्तचंपू’, ‘शिक्षात्रयम’ (कुमारशिक्षा, युवाशिक्षा, वृद्धाशिक्षा), ‘पंचपाक्षिक’ (ज्योतिषशास्त्रविषयक संस्कृत ग्रंथ) आणि विविध मराठी ग्रंथांची निर्मिती केली. त्यांना श्रीदत्त महाराजांच्या कृपेमुळे ज्ञान मिळाले आणि त्यांनी ज्ञानाचा प्रसार केला.
श्रीस्वामींच्या स्थायिकतेमुळे माणगांव क्षेत्र पवित्र व पावन झाले आहे. हे क्षेत्र सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात कुडाळ आणि सावंतवाडीच्या जवळ आहे. येथे भव्य दत्तमंदिर असून, मंदिरामागे ध्यान गुहा आहे. भक्त निवास आणि भोजनाची व्यवस्था येथे उपलब्ध आहे.
माणगाव (सिंधुदुर्ग, कोकण महाराष्ट्र)
माणगाव, जो सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात कोकणातील सावंतवाडीच्या जवळ स्थित आहे, येथे योगीराज प. पु. वासुदेवानंद सरस्वती (टेंबे स्वामी) यांचा जन्म झाला. ब्राह्मण दांपत्य श्री गणेश शास्त्री आणि सौ. रमाबाई यांच्या पोटी श्रावण कृष्ण पंचमी शके १७७६ (१३ ऑगस्ट १८५४) रोजी माणगावी स्वामींचा जन्म झाला. दत्तप्राप्तीच्या सिध्दतेचा आदर्श म्हणून गणेश शास्त्रींना गाणगापूरीच्या सद्गुरू दत्तात्रेयांनी त्यांच्या कुळात जन्म घेण्याचा आशीर्वाद दिला होता. श्री टेंबे स्वामींचे जीवन हे दत्तात्रेयांच्या कृपेने उजळलेले आणि सर्वांमध्ये आध्यात्मिक प्रकाश पसरवणारे होते. स्वामींनी अनवाणी पायाने भारतभर भटकंती करून दत्त संप्रदायाचा प्रसार केला. त्यांचे कार्य दत्त संप्रदायात अद्वितीय मानले जाते.
स्वामींच्या विद्या आणि क्षमतांचे वर्णन करताना, ते एक कुशल वैद्य, मंत्रसिद्ध, यंत्र-तंत्रज्ञ, उत्कृष्ट ज्योतिषी, मराठी आणि संस्कृत साहित्याचे सर्जक, परतत्त्वस्पर्शी सिद्धकवी, प्रभावी वक्ता, हठयोगी, आणि उत्कट दत्तभक्त होते. मात्र, त्यांच्या जीवनातील दुःखद प्रसंग म्हणजे संसार सुखाचा अभाव. जन्माच्या वेळी मुलाचा मृत्यू आणि पत्नीच्या निधनाचा शोक त्यांनी स्वीकारला, जे त्यांचे प्रारब्ध होते. स्वामीजींनी गरुडेश्वर येथे १९१४ मध्ये समाधी घेतली.
माणगाव हे क्षेत्र सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात सावंतवाडीच्या जवळ स्थित आहे. सावंतवाडी ते कुडाळ या बस मार्गावर माणगाव फाटा लागतो, आणि तिथे उतरून बसने ७ किमी अंतरावर माणगावला जाता येते. सावंतवाडीसाठी कोल्हापूरवरून नियमित बससेवा उपलब्ध आहे. येथे भक्तनिवासाची व्यवस्था आहे आणि दुपारी १२ वाजता महाप्रसादाचा पुरवठा असतो.
स्थान: जिल्हा सिंधुदूर्ग – कुडाळपासून १४ किमी
सत्पुरुष: श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी
स्थळ विशेष: प. पू. टेंबे स्वामींचे जन्मस्थान, महाराजांनी स्थापीत केलेली दत्तमूर्ती, टेंबे स्वामींची मूर्ती व पादूका, ध्यान गुहा
श्री दत्तमंदीर, माणगाव पोस्ट: माणगांव, व्हाया सावंतवाडी, ता. कुडाळ, जि. सिंधुदुर्ग, महाराष्ट्र ४१६५१९.
श्री दत्तक्षेत्र माणगावातील भूपाळी
महाराष्ट्रात देवाला पहाटे जागे करण्यासाठी भूपाळी गाण्याची सांस्कृतिक परंपरा आहे. भूपाळ्या सामान्यतः भूप रागात बांधलेल्या असतात आणि त्याच्या माध्यमातून देवाला झोपेतून उठवण्यासाठी प्रार्थना केली जाते. याचे उद्दिष्ट देवतेस उठवून, व्यक्तीच्या अंतःकरणातील देवत्व जागृत करणे हा असतो, ज्यामुळे दिवसभर सात्विक भावनांचा अनुभव मिळवता येतो.
माणगांव येथील दत्त मंदिरात “उठी उठी बा मुनिनंदना” ही भूपाळी प्रातःसमयी गाईली जाते. याची शब्दरचना अशी आहे:
उठी उठी बा मुनिनंदना उठी उठी बा मुनिनंदना ।
भक्त पातले दर्शना । त्यांची पुरवी तू कामना । पाही नयन उघडूनी ॥ध्रु.॥
उघडुनिया करुणादृष्टी । दासा धरी आपुले पोटी ।
नको येऊ देऊ हिंपुटी । घाली कंठी मिठी हर्षें ॥१॥
हर्षे तुझे पदी रंगले । दारागारा विसरले ।
निजदेहा न भुलले । विनटले निजभावे ॥२॥
निजभावे येता शरण । लपविसी का बा चरण ?
जेणे तरती दुष्टाचरण । मग मरणभय कैचे ? ॥३॥
नको करु निष्ठुर मन । शीघ्र देई आश्वासन ।
तू अससी करुणाघन । तापशमन करि शीघ्र ॥४॥
उठी उठी बा सद्गुरुराया । उठी उठी करुणालया ।
उठी उठी वा चिन्मया । निजमाया आवरी ॥५॥