srikshetra-mahuragad
|| तीर्थक्षेत्र ||
देवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांमध्ये एक प्रमुख जागृत स्थळ म्हणजे माहूरगड येथील रेणुकामाता मंदिर. रेणुकामाता, जी श्री परशुरामांची माता आहे, महाराष्ट्रातील अनेक परिवारांसाठी कुलदेवता म्हणून पूजा केली जाते.
हा मंदिर १३व्या शतकात देवगिरीच्या यादवकालीन राजाने उभारले असल्याचे मानले जाते. माहूरगडावर श्री दत्तात्रयांचा जन्म झाला असे भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे, आणि त्यामुळे या स्थळाचे धार्मिक महत्त्व आणखी वाढले आहे.
भौगोलिक स्थान – माहूरगड रेणुकामाता
माहूर येथील रेणुकादेवीच्या मंदिराच्या मुखवट्यावर ‘सर्व मंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके। शरण्ये त्र्यंबके गौरी नारायणी नमोऽस्तुते।’ असे स्तोत्र असलेले आहे. माहूरगड किल्ल्याच्या एक बुरूजासमोर देवीचे मंदिर स्थित आहे.
नांदेड जिल्ह्यात स्थित माहूर हे एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे. हिंदू धर्माच्या परंपरेनुसार, धार्मिक महत्त्व असलेल्या स्थळांना ‘श्रीक्षेत्र’ हे आदरपूर्वक उपनाम दिले जाते. नांदेड शहरापासून १३० किलोमीटर अंतरावर असलेले माहूर, चहुबाजूंनी उंच डोंगर आणि घनदाट जंगलांनी वेढलेले आहे. देवीचे मंदिर, तसेच दत्तात्रेय आणि परशुराम यांचे मंदिरे, माहूरगडच्या टेकडीच्या माथ्यावर स्थित आहेत आणि पक्क्या रस्त्याने पायथ्याच्या गावाशी जोडले गेले आहेत.
श्रीक्षेत्र माहूर हे नांदेड जिल्ह्यातील एक अत्यंत प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. येथे श्री रेणुकादेवी मंदिर, अनुसया माता मंदिर, देवदेवेश्वर मंदिर यांसारखी धार्मिक स्थळे आहेत. तसेच, इतिहासप्रेमींसाठी रामगड (माहूर किल्ला), माहूर संग्रहालय, सोनापीर दर्गा, पांडवलेणी आणि राजे उद्धवराव उर्फ उदाराम देशमुख यांचे वाडा यासारख्या ऐतिहासिक वास्तूंची अन्वेषणासाठी विविध पर्याय उपलब्ध आहेत.
दुसरे पीठ – माहूरगड रेणुका माता
देवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक प्रमुख जागृत पीठ म्हणजे माहूरची श्री रेणुकामाता. श्री परशुरामाची माता म्हणून ही देवी प्रसिद्ध आहे. महाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबांची कुलदेवता म्हणून रेणुकामातेला मानले जाते. १३व्या शतकात देवगिरीच्या यादव राजाकडून देवीचे मंदिर बांधले गेले असे मानले जाते. माहूरगडावर श्री दत्तात्रयांचा जन्म झाला अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.
एका प्राचीन कथेनुसार, माता पार्वतीने कुब्ज देशाच्या राजाच्या पोटी जन्म घेतला. तिचे नाव रेणू असे ठेवण्यात आले आणि तिचे लग्न जमदग्नी ऋषीबरोबर झाले. जमदग्नी ऋषींच्या आश्रमात अनेक शिष्य शिक्षण घेत होते आणि कामधेनू गाय त्यांच्या संपत्तीचा मुख्य भाग होती.
राजा सहस्रार्जुनाला या गायचा मोह झाला आणि त्याने कामधेनू मिळवण्यासाठी जमदग्नीकडे मागणी केली. परंतु ऋषीने त्याची मागणी नाकारली, त्यामुळे सहस्रार्जुनाने आश्रमावर हल्ला केला, जमदग्नीला ठार मारले आणि कामधेनू लुटून नेली.
परशुराम, जमदग्नीचा पुत्र, आश्रमावर परतला आणि त्याने या पातकाच्या बदला घेण्याची प्रतिज्ञा केली. त्याने कावडीच्या दोन पारड्यात जमदग्नीचे पार्थिव आणि माता रेणुकेला बसवून रानोमाळ भटकत माहूरगडावर पोहोचला. येथे दत्तात्रेयांनी त्याला कोरी भूमी दाखवली आणि ‘येथेच पित्यावर अग्निसंस्कार कर’ असे सांगितले.
परशुरामाने बाण मारून मातृतीर्थ आणि अन्य तीर्थांची निर्मिती केली, या पाण्याने स्नान करून जमदग्नीवर अंत्यसंस्कार केले. यावेळी माता रेणुका सती गेली. दत्तात्रेयांनी या सर्व विधींचे पौरोहित केले. परशुरामाच्या दु:खाने भरलेला मन शोधत असताना आकाशवाणी झाली की, “तुझी आई जमिनीतून वर येईल, परंतु मागे पाहू नकोस.”
परंतु परशुरामाच्या उत्सुकतेमुळे त्याने मागे वळून पाहिले, आणि रेणुकामातेचे मुखच जमिनीतून वर आले होते. याच मुखाची पूजा आज माहूरमध्ये केली जाते. परशुरामाच्या मातेच्या दर्शनामुळे या स्थळाचे ‘मातापूर’ असे नाव पडले. शेजारच्या आंध्रप्रदेशात ‘ऊर’ म्हणजे गाव, ते ‘माऊर’ आणि पुढे ‘माहूर’ झाले.