तीर्थक्षेत्र
srikshetra-mahur
|| तीर्थक्षेत्र ||
माहूर, मराठवाड्यातील नांदेड जिल्ह्यातील एक पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे. श्री क्षेत्र माहूरगड हे सह्याद्री पर्वतरांगेतील एक रमणीय ठिकाण असून, येथे श्री दत्तात्रेय, रेणुका माता, अनसूया माता यांचे पवित्र वास्तव्य असल्यामुळे हे क्षेत्र विशेष महत्त्वाचे मानले जाते. दत्तभक्तांसाठी माहूर हा नेहमीच आकर्षणाचे केंद्र राहिले आहे. पुराणानुसार, दत्तात्रेय या पर्वतराजीत निद्रास्थित होण्यासाठी येतात अशी मान्यता आहे.
स्कंदपुराणात माहूरचा उल्लेख “अमली” नावाने आढळतो, आणि येथे रेणुका माहात्म्य व कालिकाखंडाच्या आख्यायिका आढळतात. या क्षेत्रास विष्णूंनी एक अद्भुत आकार दिला आहे, ज्यामध्ये हे स्थान सात कोस लांब आणि सात कोस रुंद पसरलेले आहे. या पवित्र भूमीचे चार प्रमुख दरवाजे आहेत, जे या क्षेत्राचे रक्षण करतात.
श्री क्षेत्र माहूर
स्थान: किनवट तालुका, जिल्हा नांदेड (महाराष्ट्र)
प्रसिद्ध सत्पुरूष: संत दासोपंत, साधुमहाराज, विष्णुदास महाराज
विशेष वैशिष्ट्ये: रेणुका माता मंदिर, श्री दत्तात्रेय, अत्रि अनुसया मंदिर, रमणीय दत्ताशिखर व अनसूयाशिखर, श्री दत्तात्रेयांचे निद्रास्थान
- पूर्वेकडील हाटकेश्र्वर, जिथे बंजरा नदीच्या काठावर एक सुंदर धबधबा आहे.
- दक्षिणेस, पैनगंगा नदीच्या काठावर, फुलसावंगी गावाजवळच्या टेकडीवर विमलेश्र्वराचे स्थान आहे.
- पश्र्चिमेकडे इज़नी गावाजवळ दर्दरेश्र्वर मंदिर आहे.
- उत्तरेकडे सिद्धेश्वर आणि कापेश्वर अशी ठिकाणे आहेत.
माहूरगडावर तीन प्रमुख मंदिर आहेत – श्री रेणुका माता मंदिर, श्री दत्तात्रेय मंदिर आणि अनसूया माता मंदिर. पैनगंगा नदी या क्षेत्राच्या तीनही बाजूंनी वाहत असल्याने, या स्थानाचे पौराणिक महत्त्व अधिक वाढले आहे. पुराणात वर्णन केलेल्या एका आख्यायिकेनुसार, लोणार क्षेत्रात लवणासुरास पराभूत करून विष्णूंनी आपले पाय पैनगंगा नदीत धुतले. यामुळे ही नदी पावन झाली, आणि तिला “प्रणिता” किंवा “प्राणहिता” असे पवित्र नाव मिळाले.
विष्णुदास महाराजांनी माहूर क्षेत्राचा महिमा वर्णन करताना या क्षेत्राची तुलना वैकुंठाशी केली आहे. त्यांनी सांगितले की, प्रणिता नदी प्रवाही होऊन जणू वैकुंठाचाच अनुभव देते. विविध युगात या पवित्र भूमीला आमलीग्राम, सिद्धपूर, मातापूर अशी विविध नावे प्राप्त झाली. माहूरच्या आध्यात्मिक महत्त्वामुळे तीर्थयात्री या स्थानाची तुलना काशी क्षेत्राशी करतात, ज्यामध्ये ‘जवा आगळी काशी’ असा उल्लेख आहे.
या क्षेत्राचे क्षेत्रपाल म्हणजे झंपटनाथ, जे माहूरचे संरक्षक मानले जातात. येथे जगदंबा रेणुका, श्री दत्तात्रेय, आणि देवदेवेश्र्वर या प्रमुख दैवतांचे निवासस्थान असल्यामुळे सर्व भक्तांसाठी हे तीर्थक्षेत्र आदराचे स्थान आहे. जमदग्नी ऋषींच्या तपस्या स्थळामुळेही माहूरचे महत्त्व आहे. रेणुका माता येथेच सती गेल्या होत्या, आणि त्यावेळी श्री दत्तात्रेय साक्षीदार होते.
माहूरच्या विविध शिखरांवर अनेक तीर्थस्थाने आहेत, जसे की रेणुकाशिखर, दत्तशिखर, आणि अनसूयाशिखर. रेणुकाशिखराच्या पायथ्याशी मातृतीर्थ नावाचे एक पवित्र सरोवर आहे, जिथे स्नान केल्याने सर्व पापांचा नाश होतो अशी श्रद्धा आहे. दत्तशिखरावर श्री दत्तात्रेयांचे मंदिर आहे, जिथे दत्तपादुका आणि महादेवाची पिंड प्रतिष्ठित आहेत. दत्तशिखराच्या अगदी जवळ अमृतकुंड आहे, जिथे परशुराम व दत्तात्रेय यांची प्रथम भेट झाल्याचे मानले जाते.
अनसूयाशिखरावर अत्रि ऋषींचा आश्रम आणि अनसूया माता यांची मूर्ती आहे. येथे श्री दत्तात्रेयांच्या जीवनातील अनेक प्रसंग घडल्याचे मानले जाते. तसेच, या शिखरावर विठ्ठल-रखुमाई यांच्याही मूर्ती आहेत, ज्या धार्मिक महत्त्वाच्या मानल्या जातात.
श्री क्षेत्र माहूरगड, निसर्गाच्या कुशीत वसलेले, भक्तांच्या अंतःकरणात विशेष स्थान मिळवते. या तीर्थक्षेत्राचा प्रत्येक ठिकाणातून सुंदर नजारा पाहता येतो, आणि येथे येणारे भाविक भक्तीमय वातावरणात हरवून जातात.
माहूरगड हा एक पवित्र आणि ऐतिहासिक स्थळ आहे, जिथे ब्रह्मतीर्थ नावाचा एक प्राचीन जलस्रोत आहे, ज्याला स्थानिक भाषेत विंझाळे असे म्हणतात. याच गडावर महाकाली देवीची सुंदर मूर्तीही पाहावयास मिळते. असे मानले जाते की सहाव्या शतकात जम नावाच्या एका राजपूत राजाने हा किल्ला बांधला. या किल्ल्याच्या स्मरणार्थ ‘जमठाकरी’ नावाचा एक सण आषाढ शुद्ध पंचमीला नागपंचमीसारखा साजरा केला जातो. किल्ल्यात गौतम झरा नावाचा आणखी एक जलस्रोत आहे. माहूरच्या वायव्य दिशेला, डोंगरात कोरलेली पांडवलेणी नावाची प्राचीन वास्तू आहे, जिच्या तीर्थाला पांडवतीर्थ म्हणून ओळखले जाते.
रेणुकामातेच्या शिखरापासून चार मैलांवर कैलासटेकडी आहे, जिथे एक शिवलिंग आहे. रेणुका मंदिरापासून जवळच औदुंबर झरा आहे. माहूरगडावर अत्रिकुंड, चरणतीर्थ, आत्मबोधतीर्थ, कमंडलुतीर्थ, कज्जलतीर्थ, मूलझरी, रामतीर्थ अशा अनेक पवित्र जागा आहेत. जमदग्नीच्या खोरीत सूर्यतीर्थ, चंद्रतीर्थ, पापमोचन केदार, मुद्गलेश्र्वर, ऋणमोचन, काशी, प्रयाग, कपिला, भान, परशू, गदा, रामगया इत्यादी धार्मिक स्थळे आहेत.
माहूरगड हे अनेक संतांच्या साधनेसाठी प्रसिद्ध आहे. याच गडावर दासोपंत, साधुमहाराज, विष्णुदास यांना दत्तप्रभूंचा साक्षात्कार झाला होता. मातृतीर्थाजवळच विष्णूदासांचा मठ आहे, आणि त्यांचे बंधू श्रीगुरुदास महाराज यांची समाधी देखील येथेच आहे. विष्णूदासांनी दत्तप्रभू, अत्री आणि अनुसूया यांच्यावर भक्तिपर स्तोत्रे रचली आहेत, जी अतिशय वात्सल्यपूर्ण आणि भक्तिभावाने ओतप्रोत आहेत. रेणुका आणि दत्तात्रेय यांच्या उपासनेतून त्यांनी वाङ्मयीन पूजा घडवली आहे. माहूरगडावरील शांतता, दाट जंगल आणि एकांत या गोष्टी अनेक भक्तांना आकर्षित करतात.
अलीकडे पैनगंगेवर धनोडे येथे बांधलेल्या पूलामुळे माहूरला येणाऱ्या भक्तांची संख्या वाढली आहे. रेणुकामातेचे दर्शन घेण्यासाठी आणि दत्तप्रभूंच्या भक्तीत तल्लीन होण्यासाठी येथे वर्षभर यात्रांचा ओघ लागलेला असतो. चैत्र पौर्णिमा, नवरात्र, दत्तजयंती अशा विविध प्रसंगी येथे मोठ्या प्रमाणात यात्रेचे आयोजन केले जाते.
माहूर हे मातापूर म्हणूनही ओळखले जाते आणि श्रीदेवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक म्हणूनही याला महत्त्व आहे. तसेच, माहूर हे ‘प्राचीन दत्तक्षेत्र’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे असलेल्या दत्तशिखरावर श्रीदत्तात्रेयांचा निवास आहे. माहूर गावापासून चार-पाच किलोमीटर अंतरावर असलेल्या दत्तशिखरावर एकमुखी दत्ताची मूळ मूर्ती आहे, जी अतिशय प्राचीन आहे. महंत मुकुंदभारती यांनी संवत १२९७ मध्ये या मंदिराची बांधणी केली होती. दत्तमंदिराच्या आजूबाजूला भारती परंपरेतील गोसाव्यांचे नित्य वावरण आहे. दत्तस्थानाच्या जवळच सती अनुसयेचे मंदिर आहे, आणि त्याच्या शेजारीच अत्री ऋषींच्या पादुका आणि आश्रम आहेत.
श्रीदत्तात्रेय हे संचारी दैवत मानले जाते. त्यांच्या विहारस्थळांमध्ये माहूर, पांचाळेश्वर आणि कोल्हापूर या जागांचा समावेश होतो. माहूर हे त्यांचे विश्रांतीस्थान मानले जाते, जिथे ते शयनासाठी येतात, अशी श्रद्धा आहे. सती अनुसयेच्या वात्सल्यपूर्ण कुशीत दत्तमहाराज अखेरच्या निवासासाठी येतात, अशी लोकांची भावना आहे.
माहूर (नांदेड) हे पवित्र क्षेत्र महाराष्ट्रातील नांदेड जिल्ह्यात स्थित आहे. या क्षेत्राला दत्तात्रेयांचे अवतारस्थान मानले जाते. येथे महासती अनुसया आणि अत्री ऋषींच्या विनंतीवरून ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांनी संतुष्ट होऊन दत्ताचा अवतार घेतला, अशी कथा सांगितली जाते. माहूरला पोहोचण्यासाठी औरंगाबाद, जालना, मेहकर, वाशीम, पुसद, माहूर असा बससेवा मार्ग उपलब्ध आहे. नांदेड हे मनमाड-हैदराबाद रेल्वे मार्गावरील प्रमुख स्थानक आहे. येथे भक्तांसाठी निवासाची सुविधा उपलब्ध आहे.
माहूर येथील जागृत धुनी:
माहूरच्या प्राचीनतेचा इतिहास सांगतो की, येथे पूर्वी मुनी अत्री आणि महासती अनसूया तिसऱ्या डोंगरावर निवास करत होते. हा स्थान आजही प्राचीन शक्तीच्या प्रतीक म्हणून मानला जातो. याच ठिकाणी श्री दत्तात्रेय, श्री दुर्वास आणि चंद्र यांचा जन्म झाला असे मानले जाते. चंद्रला ब्रह्मा, दुर्वासाला शिव आणि दत्तांना विष्णू रूप मानले जाते. आजही दुर्वास मुनींचा लहानसा आश्रम येथे विद्यमान आहे. दत्तशिखर हा गडाचा अलीकडचा आणि सर्वात उंच भाग आहे, तर त्याआधी माता रेणुका शिखर आहे.
एक काळी, परशुरामांनी मातृशोकामुळे अत्यंत क्रोधित झाले होते आणि सहस्रार्जुनावरचा त्यांचा राग न थांबता राहिला. यावर काही साधूंसंतांनी त्यांना माहूरला जाऊन दत्त मुनींना भेटण्याची सूचन केली. परशुराम पार्थिव घेऊन त्या स्थानी आले आणि दत्त मुनींनी त्यांचे सांत्वन केले. गडाखाली असलेल्या तीर्थस्थळावर संस्कार करण्यात आले, त्यामुळे आजही मातृ संस्कारासाठी अनेक भक्त त्या ठिकाणी जातात. जवळच असलेले शिखर ‘आईच्या नांवावर’ असे मानले जाते, आणि हे तिसरे शिखर म्हणून ओळखले जाते.
माहूरच्या आसपास हिवरा संगम, यवतमाळ येथे पूस आणि पेनगंगा नद्यांचा संगम होतो, ज्यामुळे हे स्थळ पवित्र मानले जाते. येथे उत्तरवाहिनी नदीचा प्रवाह असतो, जो या क्षेत्राची धार्मिक महत्त्वता आणखी वाढवतो.