तीर्थक्षेत्र
srikshetra-kardlivan
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्री क्षेत्र कर्दळीवन हा दत्तसंप्रदायाच्या महत्त्वपूर्ण स्थळांपैकी एक आहे. आंध्रप्रदेशातील श्रीशैल्याम-पाताळगंगा- कर्दळीवन येथे स्थित असलेल्या या दिव्य स्थळाचा संदर्भ दत्तसंप्रदायाच्या सर्व आध्यात्मिक मार्गांशी जोडला जातो. श्री दत्तात्रेयांनी आपल्या भक्तांना सत्याच्या मार्गावर चालण्याचे निर्देश दिले असून, त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली कोणत्याही जात-धर्मातील व्यक्ती यशस्वीपणे भक्तिमार्ग अनुसरू शकते. श्री दत्तात्रेय हे सर्वश्रेष्ठ मायावी असून ते ब्रह्मा, विष्णू आणि रुद्र यांचे स्वरूप आहेत. त्यांचे अस्तित्व ब्रह्मा, विष्णू आणि इंद्र यांचा समावेश करतो, तसेच धरती आणि आकाश यांच्या महत्त्वाच्या तत्त्वांचे प्रतीक आहे.
श्री गोरेक्षनाथांनी ‘सिद्धसिद्धार्थ’ ग्रंथात ‘अवधूत’ शब्दाची व्याख्या दिली आहे. “सर्वान् प्रकृति विकारान् अवधूनितो इति अवधूत:” म्हणजेच, ज्यांनी प्रकृतिसंस्कारांचा त्याग केला आहे, ते अवधूत म्हणून ओळखले जातात. अवधूत हे आनंदी, योगी, वासनाशून्य आणि शुद्धचित्त असतात, तसेच बालकांसारखे खेळण्याची आणि पाण्यातून चालण्याची क्षमता ठेवतात.

कर्दळीवनाचे स्थान दत्तसंप्रदायात अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. या क्षेत्राची परिक्रमा सहजगत्या किंवा कमी प्रयत्नांनी करता येत नाही. कर्दळीवनाबद्दलची माहिती सहज उपलब्ध नसल्यामुळे येथे कथा आणि गूढ वाढले आहे. यामुळे, अनेकदा सांगितलेल्या कथा आणि समज-अपसमजांमुळे सत्यापासून दूर जावे लागते. तथापि, जिद्द आणि तपश्चर्या करून शोध घेणारे काही लोक या गूढांचा खुलासा करण्याचा प्रयत्न करतात, परंतु ते कमी असतात. यामुळे, ह्या स्थळाच्या अस्तित्वाची वास्तविकता आणि महत्व समजून घेणे आवश्यक आहे.
श्री क्षेत्र कर्दळीवन: आंध्रप्रदेश, श्रीशैल्याम-पाताळगंगा-कर्दळीवन
सत्पुरुष: श्री नरसिंह सरस्वती, अक्कलकोट स्वामी समर्थ
विशेष: अक्कम्मा गुहा, श्री स्वामी प्रकटस्थान, श्री नरसिंह सरस्वती महाराज पादुका, तपस्थान
कर्दळीवन स्थान महात्म्य
कर्दळीवन हे श्री दत्तगुरूंचे गुप्त आणि श्रीस्वामी समर्थांचे प्रकटस्थान मानले जाते. या स्थानाचे महत्त्व श्रीपादश्रीवल्लभ आणि श्रीनृसिंहसरस्वती स्वामी यांच्या अवतार कार्यात विशेष आहे. अक्कलकोट स्वामींच्या दत्तावतारास कर्दळीवनाच्या संदर्भाने पुष्टी मिळाली आहे, कारण स्वामी समर्थांनी स्वतः कर्दळीवनातून आले असल्याचे सांगितले आहे. कर्दळीवन हे ऐतिहासिक, पौराणिक, धार्मिक आणि आध्यात्मिक संदर्भांनी परिपूर्ण असलेले एक प्रमुख स्थान आहे, तरीही येथे जाणाऱ्यांची संख्या अत्यंत कमी आहे. याचे कारण म्हणजे स्थानाची दुर्गमता, सुविधा नसणे, आणि तेथे जाण्याची भीती. श्रीदत्तगुरूंच्या इच्छेनुसारच भाविक येथे प्रवेश मिळवतात, असा विश्वास भाविकांमध्ये आहे. यामुळे, कर्दळीवनात जाणा-यांची संख्या केवळ अलीकडच्या काळातच वाढली आहे.
कर्दळीवन हे स्थान प्राचीन काळापासून सिद्ध, योगी, मुनी आणि ऋषी यांचे प्रमुख तपस्थळ मानले जाते. येथे प्रवेश केल्याबरोबरच, दिव्य अनुभवाची अनुभूती तत्काळ होते. या स्थळी दिव्य दैवी स्पंदने पसरलेली आहेत, ज्यामुळे भव्य आनंद आणि आध्यात्मिक जाणीव जागृत होते. आपले अंतर्मन चैतन्याने ओतप्रोत भरते, आणि एक अद्वितीय जाणीव आपल्या अंतरंगात प्रकट होते. श्रीदत्तप्रभूंचा वास येथे असल्यामुळे, कर्दळीवनाचे महत्त्व अपार आहे.
कर्दळीवन या शब्दाच्या उत्पत्तीबद्दलची माहिती अस्पष्ट आहे. महाराष्ट्रात कर्दळीवन हा नाव रूढ असला तरी आंध्र कर्नाटकमध्ये याला कदलीवन किंवा काडलीवन असे म्हटले जाते. कर्दळीवनात कर्दळीच्या झाडांच्या अस्तित्वाचा संदर्भ देणारा विचार चुकीचा आहे, कारण येथे चिखल आणि दलदल असली तरी कर्दळीच्या झाडांचा त्याशी काहीच संबंध नाही. श्रीनृसिंह सरस्वतींच्या पायांखाली असलेल्या बुट्टीवर कर्दळीच्या पानांची गुंडाळणी करून, त्यावर फुले पसरवून त्यांचे आसन तयार करण्यात आले होते, अशी कथा आहे.
कर्दळीवन परिक्रमा मार्ग
कर्दळीवनपर्यंत पोहोचण्यासाठी दोन प्रमुख मार्ग आहेत. पहिला मार्ग म्हणजे श्रीशैल्य येथून होडी किंवा यांत्रिक बोटीने २४ किलोमीटरचा समुद्रमार्ग पार करून व्यंकटेश किनारी पोहोचणे आणि तिथून कर्दळीवनात प्रवेश करणे. दुसरा मार्ग म्हणजे हैद्राबाद येथून श्रीशैल्यकडे जाताना श्रीशैल्यमच्या अलीकडे, साधारणतः १० ते १२ किलोमीटरवर, असलेल्या अक्कमहादेवी गुहेच्या मार्गाने प्रवेश करणे. हा मार्ग सामान्यतः प्रचलित नाही.
व्यंकटेश किनाऱ्यावर एक साधू महाराजांनी झोपडी बांधली आहे, जिथे कोळी समाजाच्या १० ते १२ कुटुंबांची कच्ची घरे आहेत. कर्दळीवनात जाणाऱ्या यात्रेकरूंना येथे विविध प्रकारचे सहाय्य उपलब्ध आहे. गरज भासल्यास सामान वाहण्यासाठी सेवेकरी उपलब्ध आहेत, ज्यांना प्रति दिवस ५०० रुपये मानधन द्यावे लागते. मार्गदर्शकांची सुविधा देखील आहे, परंतु त्यांची भाषा मुख्यतः तेलगू असते. काहीजण हिंदी आणि इंग्रजी समजतात. येथे आधी सूचित केल्यास चहा, नाष्टा आणि निवासाची व्यवस्था करता येऊ शकते, मात्र तात्काळ सुविधा जसे की संडास, बाथरूम आणि गरम पाणी उपलब्ध नाही. संपर्क साधून पूर्वसूचना देणे उत्तम ठरते.
श्रीअक्कमहादेवी गुहेपासून पश्चिमेकडे कर्दळीवनातील श्रीदत्तप्रभू आणि श्रीस्वामी समर्थांच्या मूळ स्थानाकडे जाणारा मार्ग आहे. हा दुसर्या टप्प्यातील मार्ग ६ किलोमीटर अंतराचा आहे. रस्त्याच्या कडेला थोडाफार चढ-उतार आहे, परंतु हा मार्ग सरळसोट असतो. या रस्त्यावर घनदाट आणि निबिड अरण्य आहे, ज्यामुळे दिवसाच्या प्रकाशातही सूर्यकिरणे जमिनीपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत. अक्कमहादेवीच्या गुहेजवळच्या प्रारंभात एक विस्तीर्ण पठार आहे, जिथे एक प्राचीन वडाचे झाड आहे. या वृक्षाचे वय ५००० वर्षांपेक्षा अधिक असावे असा अंदाज आहे.
कर्दळीवन परिक्रमेसंबंधी नियम आणि सूचना
कर्दळीवनपरिक्रमा करताना काही नियम आणि सूचनांचे पालन करणे अत्यंत आवश्यक आहे:
- मास्टर गाइडसोबत यात्रा: कर्दळीवनपर्यंत पोहोचण्यासाठी अनुभवी आणि जाणकार व्यक्तीच्या मार्गदर्शनाखालीच जावे.
- ग्रुप साइज: किमान १०-१२ जणांचा एक ग्रुप असावा. एकट्या किंवा छोट्या गटात जाऊ नये.
- सामान: फक्त आवश्यक वस्तूच बरोबर घेणे आवश्यक आहे. अंथरूण-पांघरूण, पाण्याच्या बाटल्या, सुका फराळ, चिवडा, लाडू वगैरे खाद्यपदार्थ घेणे उचित आहे.
- काठी आणि टोपी: डोंगर चढताना हातात काठी असावी आणि डोक्यावर टोपी किंवा पंचा घालावा.
- आवश्यक वस्तू: आपल्याला लागणारी औषधे, आवश्यक कपडे, पूजासाहित्य, आणि फोटो यांचे व्यवस्थित व्यवस्थापन करा.
- सामूहिक वर्तन: गटाने एकत्रच रहावे. एकट्या जाणे किंवा मागे राहणे टाळा. गटाच्या दुसऱ्या सदस्यांना हाकेच्या अंतरावर ठेवा.
- प्राकृतिक संरक्षण: वाटेत दिसणाऱ्या वारुळांना, वृक्षांना काठी मारू नये आणि जंगलातील पशू, पक्षी यांना त्रास देऊ नये.
- चर्चा आणि वाद: परिक्रमे दरम्यान राजकीय, भौतिक किंवा घरगुती चर्चा टाळा आणि वाद घालणे टाळा.
- रात्रीची काळजी: रात्रीच्या मुक्कामात एकटा बाहेर जाऊ नका. दोन किंवा तीन जणांसोबत जावे आणि सोबत उजेडाची बॅटरी असावी.
- ग्रंथ वाचन: कर्दळीवन परिक्रमेच्या दरम्यान श्रीगुरुचरित्र, श्रीपादश्रीवल्लभ चरित्र, आणि आवडत्या ग्रंथाचे वाचन करा.
- आवश्यक अन्नधान्य: ज्या दिवशी जावे, त्या दिवसांच्या आवश्यकतेसाठी तांदूळ, रवा, पोहे, बटाटे, चहा-साखर आणि इतर आवश्यक वस्तू सोबत असाव्यात.
- प्लास्टिकचा वापर: कर्दळीवनात प्लास्टिकच्या वस्तूंचा वापर पूर्णपणे बंदी आहे. काही अपरिहार्य कारणामुळे प्लास्टिकची वस्तू घेणे भाग पडल्यास ती परत आणा आणि कर्दळीवनात टाका नका.
- व्यसनांचा वापर: कर्दळीवनात तंबाखू, सिगारेट, विडी, गुटखा, पानमसाला, सुपारी, दारू आणि इतर अमली पदार्थांचा वापर पूर्णपणे बंदी आहे. व्यसन करताना आढळल्यास दंड आणि तुरुंगवास अशी शिक्षा होऊ शकते.
- स्वच्छता: श्रीअक्कमहादेवी गुहा आणि श्रीस्वामी-समर्थांच्या मूळ स्थानांवर स्नान करताना साबण, शॅम्पू, तेल यांच्या वापरास मनाई आहे. रसायनांचा वापर टाळा, त्यामुळे पवित्रता कायम राहील.
कर्दळीवन हे एक अत्यंत पवित्र आणि दिव्य जागा आहे, जिथे साधना, तपश्चर्या आणि ध्यान करण्याची अनोखी शक्ती आहे. कर्दळीवनाची यात्रा म्हणजे आध्यात्मिक अनुभवाचा एक अनमोल भाग आहे, जो प्रत्येक भक्ताने एकदा तरी अनुभवायला पाहिजे. श्रीस्वामी समर्थांचे मूळ स्थान असलेल्या कर्दळीवनात जाऊन त्या दैवी स्पंदनांचा अनुभव घेणे हे प्रत्येक भक्तासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
कर्दळीवनाबद्दल एक वेगळा दृष्टिकोन
आज जे कर्दळीवन दर्शवले जाते, ते श्रीगुरुचरित्रातील कर्दळीवनाशी संबंधित नसल्याचे अनेक तज्ञांचे मत आहे. श्रीदत्तसंप्रदायातील एका प्रमुख तत्त्वज्ञ, प. पू. श्री. शिरीषदादा कवडे यांनी त्यांच्या श्रीवामनराज त्रैमासिकाच्या कार्तिक शके १९३५ च्या अंकात ‘कृष्णातिरीच्या वसणा-या’ या प्रवचनात याबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती दिली आहे. जिज्ञासूंनी हे प्रवचन काळजीपूर्वक वाचावे. त्यांनी स्पष्ट केले आहे की, “मूळ कर्दळीवन म्हणजे एक दिव्य तपोभूमी आहे जी श्रीदत्तलोकात स्थित आहे. श्रीदत्तलोकातील कर्दळीवनात जाण्याचा मार्ग श्रीशैल्य मल्लिकार्जुनाच्या लिंगामधून सुरू होतो. त्या लिंगात योगबलाने प्रवेश केल्यास थेट श्रीदत्तलोकातील कर्दळीवनात पोहोचता येते. श्रीदत्तसंप्रदायाच्या सांकेतिक भाषेत, ‘कर्दळीवन’ म्हणजे श्रीमल्लिकार्जुन लिंग आणि त्याच्या परिघातील साडेतीन कोसांचा परिसर.”
भगवान श्रीनृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज यांनी या पध्दतीने श्रीदत्तलोकातील कर्दळीवनात प्रवेश केला आणि लौकिक दृष्ट्या ते पृथ्वीवरून अदृश्य झाले. मात्र, अनेक लोक अज्ञानामुळे पाताळगंगेच्या परिक्रमेशी संबंधित कर्दळीवनाची यात्रा करत आहेत. या यात्रा सध्या मोठ्या प्रमाणावर प्रचारित होत आहेत आणि त्यामुळे अनेक दंतकथा आणि अघोरी उपासना त्यात जोडल्या जात आहेत.
आजच्या काळात, कर्दळीवन यात्रा एक व्यवसाय बनला आहे. विविध कंपन्या आणि धूर्त व्यक्ती यासाठी खास यात्रा कंपन्या स्थापन केल्या आहेत. भाविकांना भावनिक आधारावर फसवून त्यांना यात सहभागी होण्यासाठी प्रवृत्त केले जात आहे. याचबरोबर, कर्दळीवनाच्या विकासाच्या नावावर संघ, संस्था, आणि गोशाळा स्थापन करून देश-विदेशातून मोठी रक्कम जमवली जात आहे. हे सर्व एक मोठी फसवणूक आहे आणि भाविकांनी अशा भूलथापांना बळी पडू नये.
गेल्या काही वर्षांत, कर्दळीवनाचे खोटे माहात्म्य सांगणारे अनेक ग्रंथ बाजारात आले आहेत. या ग्रंथांचे मार्केटिंग करून लोकांच्या भावनांवर खेळले जात आहे, आणि असंभाविक अनुभव दर्शवले जात आहेत. या ग्रंथातील अनुभव वास्तविक नसून फक्त कल्पनाविलास आहेत. अनेक वेळा या प्रकारच्या गोष्टींना वाचनामुळे लोकांना सत्यता वाटू लागते, पण ही पद्धत खोटी आहे. सध्याच्या काळात कर्दळीवन यात्रांचा व्यवसाय खूप तेजीत आहे, पण हे सर्व खोट्या नाट्यांचा भाग आहे.
कर्दळीवन हे ‘पवित्र ठिकाण’ म्हणून दर्शवले जाते, पण येथे श्रीनृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज कधीच गेलेले नाहीत. त्यामुळे श्रीस्वामी समर्थ पुन्हा तिथून प्रकटले अशी दावे खोटी आहेत. या स्थानाचे शास्त्रीय मान्यता नसलेले आहे. जंगलात निसर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी इतर अनेक जंगले उपलब्ध आहेत, तर कर्दळीवनच्या प्रवासाला का जायचे?
प. पू. श्री. शिरीषदादा कवडे यांच्या प्रवचनातून या दंतकथांचा खुलासा करण्यात आलेला आहे आणि त्या माहितीचे मूल्य खूप मोठे आहे. भाविकांनी त्या माहितीचा अभ्यास करावा आणि अशा भ्रामक यात्रांमध्ये अडकून आपली आर्थिक, मानसिक, आणि भावनिक फसवणूक करू नये. श्रीदत्तसंप्रदायाच्या शास्त्रांचा अभ्यास करणे आणि तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखालीच सत्य शोधणे हेच योग्य आहे.
अशा कोणत्याही गोष्टींचा विश्वास ठेवण्याआधी, आपल्या विवेकाच्या आधारावर आणि तत्त्वज्ञांच्या सल्ल्याने तपासणी करणे आवश्यक आहे. हेच आपल्यासाठी सर्वोत्तम असेल.