sriksetra-karannja
|| तीर्थक्षेत्र ||
स्थान: विदर्भातील वाशीम (माजी अकोला) जिल्ह्यातील प्रसिद्ध लाडाचे कारंजे हे ठिकाण ऐतिहासिक व धार्मिक दृष्ट्या विशेष महत्त्वाचे आहे. करंजा शहर करंज मुनींच्या तपोभूमीमुळे ‘शेषांकीत क्षेत्र’ म्हणून ओळखले जाते. येथे थोर संत श्री नृसिंहसरस्वतींचा जन्म झाला होता, तसेच त्यांचे बालपण आणि मुंजीपर्यंतचे वास्तव्यही याच पवित्र भूमीत झाले. या स्थळाची महती श्री वासुदेवानंद सरस्वती आणि श्री ब्रह्मानंद सरस्वती यांच्या कार्यामुळे अधिक प्रसिद्ध झाली. श्री नृसिंहसरस्वती यांच्या जन्मस्थानावरील काळे वाडा, मंदिरातील नृसिंहसरस्वतींची मूर्ती, तसेच निर्गुण पादुकांचे स्थान या सर्वांचा महिमा दत्तभक्तांमध्ये विशेष आहे.
स्थान माहात्म्य: करंजमुनींच्या परिश्रमाने पुनित झालेल्या या पवित्र भूमीचे विशेष महत्त्व आहे. करंज मुनींनी येथे तलाव खणून पाणी उपलब्ध करून दिल्याची कथा आहे. या तलावाला गंगा व यमुना यांचे वास्तव्य लाभले होते, तसेच येथेच बेंबळा नदीचा उगम झाल्याचे मानले जाते. या क्षेत्रात यक्षमाता देवीचेही वास्तव्य आहे, ज्यामुळे या ठिकाणाला ‘शेषांकीत क्षेत्र’ असेही नाव मिळाले. नागेश्वराच्या पूजनामुळे येथे विषबाधा होत नाही असे मानले जाते.
याच करंजनगरीत, शके १३००च्या सुमारास, श्री नृसिंहसरस्वतींचा जन्म झाला. श्रीगुरुंच्या जन्मस्थानाचा शोध गेल्या काही वर्षांतच लागला. सन १९०५ मध्ये श्री वासुदेवानंद सरस्वती यांनी या नगरीत वास्तव्य केले होते, जेव्हा त्यांना श्री नृसिंहसरस्वतींच्या जन्मस्थानाचा शोध लागला. यावेळी श्री ब्रह्मानंद सरस्वती आणि श्री वासुदेवानंद सरस्वती यांनी या ठिकाणाच्या महतीला उजाळा दिला आणि श्रीगुरुंच्या पादुकांच्या स्थापनाची व्यवस्था केली.
श्री ब्रह्मानंद सरस्वती यांच्या नेतृत्वाखाली सन १९३४ मध्ये श्रीगुरुंच्या मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा करण्यात आली. श्रीगुरुंच्या निर्गुण पादुकांचे विशेष महत्त्व असल्याने त्या पादुका काशी येथून कारंजास आणण्यात आल्या आणि विधीवत त्यांच्या प्रतिष्ठापनेचे कार्य पूर्ण झाले. या पवित्र स्थळी नियमित पूजा-अर्चा, काकड आरती, सत्यदत्त पूजा, पंचोपचार पूजा, पंचपदी यांसारख्या विधी आस्थेने पार पाडले जातात.
या क्षेत्रातील पुजाऱ्यांसाठी खास स्नानगृह असून तेथे स्नान केल्यानंतरच गाभाऱ्यात प्रवेश दिला जातो. ही जागा अत्यंत जागृत मानली जाते आणि भक्तांना वारंवार या ठिकाणी अनुभव मिळतात. श्री ब्रह्मानंद स्वामींनी या क्षेत्राचे पवित्र कार्य केल्यामुळे हे क्षेत्र दत्तभक्तांसाठी अनमोल ठरले आहे.
श्री नृसिंहसरस्वतींच्या जन्मस्थळाचा इतिहास आणि मूर्तीची स्थापना हा एक अत्यंत श्रद्धेचा आणि ऐतिहासिक महत्त्वाचा विषय आहे. शके १८२७ भाद्रपद वद्य ७ रोजी श्रीमत परमहंस परिव्राजकाचार्य वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी कारंजा येथे आले. त्यांनी येथे हनुमान मंदिरात दोन दिवसांचा मुक्काम केला. त्यांच्या वास्तव्यादरम्यान, श्री नृसिंहसरस्वतींनी स्वामींना साक्षात्कार दिला आणि “माझे वास्तव्य येथेच आहे,” असे सांगितले. या अनुभवानंतर, श्री घुडे यांच्या वाड्यातील उजव्या बाजूच्या माडीवर त्यांनी रात्रीचे निवास केले, जिथे भिंतीवर काही छायेसारखी प्रतिमा दिसत होती. पुढे शके १८६३ फाल्गुन वद्य ३ रोजी कै. बापूसाहेब घुडे यांनी त्या भिंतीवर श्रींच्या पादुका स्थापन केल्या.
प. प. वासुदेवानंद सरस्वतींनी अत्यंत काळजीपूर्वक तपास करून एक विशिष्ट जागा श्रींचे जन्मस्थान म्हणून निश्चित केली. त्यांनी स्थानिक लोकांना ही जागा खरेदी करून तेथे श्रींचे मंदिर बांधण्याचे सुचविले. प्रारंभात काही ग्रामस्थांनी तुळशीवृंदावन उभारून पूजाअर्चा करण्याचे कार्य केले, ज्यामुळे सद्गुरूंची कृपा प्राप्त होईल असे स्वामींनी सांगितले.
१९२४ साली, श्री दीक्षितस्वामी यांनी कारंजा येथे मुक्काम केला आणि त्यांनी श्रींच्या पादुका स्थापन करण्यासाठी लोकांच्या मनाची तयारी केली. पुढे ६ नोव्हेंबर १९३३ रोजी श्री ब्रह्मानंद सरस्वती हे कारंजा येथे आले आणि त्यांनी श्रींच्या जन्मस्थळाच्या सत्यतेबद्दल तपास केला. त्यांनी श्री घुडे यांच्या वाड्याचे दर्शन घेतले आणि त्यानंतर मंदिर बांधण्याचा निर्धार केला. स्थानिक लोकांच्या सहकार्याने त्यांनी ती जागा खरेदी करण्याचे काम सुरु केले.
श्री ब्रह्मानंद सरस्वती यांनी मुंबईतून मंदिरासाठी निधी जमविण्याचे प्रयत्न केले, परंतु मोठ्या प्रमाणात निधी मिळाला नाही. त्यामुळे त्यांनी आपल्या शिष्यांच्या सहाय्याने सामान्य जनतेच्या मदतीने निधी जमविण्याचे ठरविले. लोकांनी उत्साहाने मदत केली, आणि या प्रकारे आवश्यक निधीपेक्षा थोडा जास्त निधी जमला. परंतु अर्चेसाठी आवश्यक रक्कम अद्याप कमी होती. स्वामींनी स्वत:च्या वस्तू विकून ती तूट भरून काढली.
मंदिर बांधण्यापूर्वी नाशिकचे विद्वान ब्राह्मण आणि काशीचे विद्वान यांना पाचारण करून शास्त्रोक्त विधिपूर्वक पायाशुद्धी करण्यात आली. शके १८५५ मार्गशीर्ष महिन्यात मंदिराची कोनशिला ठेवण्यात आली आणि ३ डिसेंबर १९३३ रोजी श्री दत्तजयंतीच्या शुभ मुहूर्तावर मंदिराच्या बांधकामास सुरुवात झाली. श्री. आचरेकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली चार महिन्यातच मंदिराचे काम पूर्ण झाले.
श्री नृसिंहसरस्वतींच्या मूर्तीची स्थापना करण्यासाठी त्यांच्या प्रतिमेचे काम श्री. रा. बा. धुरंधर यांच्याकडे सोपविण्यात आले. त्यांनी श्री गुरुचरित्रातील वर्णनाच्या आधारावर श्रींचे चित्र तयार केले. त्याचबरोबर श्री. सालोमनसाहेब यांनी देखील चित्र तयार केले. विशेष म्हणजे, दोघांनी तयार केलेली चित्रे एकसारखीच होती. श्री धुरंधर यांनी मूर्ती तयार करण्याचा खर्च उचलण्याचे ठरविले.
श्रींची नयनमनोहर संगमरवरी मूर्ती जयपूर येथे तयार करवून आणण्यात आली आणि १ एप्रिल १९३४ रोजी श्रीगुरूंच्या मूर्तीची मंदिरात प्रतिष्ठापना करण्यात आली.
संत नृसिंहसरस्वती स्वामींच्या प्रतिष्ठापनेची कथा भक्तांच्या मनात विशेष स्थान राखून आहे. प्रतिष्ठापना करण्यापूर्वी बालसंन्यासी स्वरूपातील मूर्ती मंदिराजवळील एका भक्ताच्या घरात आणली होती. प्रतिष्ठापनेच्या सोहळ्याकरिता काशी आणि नाशिक येथून आलेल्या विद्वान ब्राह्मणांनी मंत्रोच्चारांसह चार दिवसांचे विधी पार पाडले. प्रतिष्ठापनेच्या दिवशी मंदिराचा कळस आणि मूर्तीच्या आसनावर वेदमंत्रांनी अभिषेक केला, आणि श्रींची मूर्ती पालखीमधून मंदिरात आणून प्राणप्रतिष्ठा केली. त्या दिवशीचे प्रसाद सेवन आणि पूजा भक्तांसाठी अत्यंत पवित्र अनुभव होते.
सुमारे १९२०-२१ मध्ये श्री ब्रह्मानंदसरस्वती स्वामी गाणगापुरात गेले होते, जिथे श्री नृसिंहसरस्वतींच्या मंदिराची स्थापना करण्याची प्रेरणा त्यांना मिळाली. स्वामींनी काशीत परतून पाच दिवस अनुष्ठान सुरू केले, ज्यातून त्यांना निर्गुण पादुका प्राप्त झाल्या. हे अनुष्ठान त्यांनी बारा वर्षे सतत चालू ठेवले. पुढे कारंज्यात मंदिर बांधून मूर्तीची प्रतिष्ठापना झाल्यावर, गाणगापुरात मिळालेल्या आदेशाचा उलगडा झाला आणि त्या निर्गुण पादुका कारंज्यात श्रींच्या सन्निध स्थापित करण्यात आल्या.
श्री नृसिंहसरस्वतींच्या नित्य पूजेची शाश्वत व्यवस्था ठेवण्यासाठी श्री ब्रह्मानंदसरस्वतींनी अभिनव योजना आखली. भक्तांनी १५१ रुपये देऊन पूजेचा एक दिवस निवडावा, आणि त्या दिवसाच्या पूजेसाठी व्याजातून खर्च भागविण्यात यावा, अशी व्यवस्था करण्यात आली. ही योजना यशस्वी होण्यासाठी त्यांनी अविरत परिश्रम घेतले, आणि आजपर्यंत या योजनेतून संस्थानच्या पूजेची व्यवस्था सुचारू आहे.
श्री ब्रह्मानंदसरस्वती स्वामींच्या अथक प्रयत्नांमुळे आणि श्री अन्नपूर्णा मातेच्या कृपेने, कारंजा नगरीत श्री नृसिंहसरस्वतींच्या साक्षात अस्तित्वाचा अनुभव भक्तांना मिळत आहे.
श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज संस्थान, कारंजा हे एक महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे, जे दत्तसंप्रदायातील भक्तांसाठी आदरणीय आहे. या संस्थानात विविध दैनिक आणि वार्षिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज संस्थान, कारंजा, हे एक प्रमुख धार्मिक स्थळ आहे, ज्याचे दैनिक व वार्षिक कार्यक्रम भक्तांसाठी विशेष आकर्षण आहेत.
दैनिक कार्यक्रम:
- सकाळी:
- ५:०० ते ५:३०: काकड आरती
- ८:०० ते ८:३०: निर्गुण पादुकांस गंधलेपन
- ८:३० ते ११:००: पूजा, नैवेद्य व आरती
- १२:३० पर्यंत: प्रसाद भोजन
- सायंकाळी:
- ७:०० ते ९:००: पूजा
- ७:३० ते ८:३०: संगीत गायन
- ९:३०: महाआरती, शंखोदकसिंचन व शेजारती, त्यानंतर मंदिर बंद
यात्रेकरूंना धर्मशाळेत निवासाची व गुरुचरित्र सप्ताहासाठी भोजनाची व्यवस्था केली जाते.
वार्षिक कार्यक्रम व पालखी सोहळे:
प्रत्येक गुरुवारी तसेच विशिष्ट जयंत्यांना पालखी काढली जाते:
- श्रीपाद श्रीवल्लभ जयंती, श्रीपाद श्रीवल्लभ पुण्यतिथी
- वासुदेवानंद सरस्वती जयंती, पुण्यतिथी
- ब्रह्मानंद सरस्वती जयंती, पुण्यतिथी
- अक्कलकोट स्वामी महाराज पुण्यतिथी
- श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज जयंती, निर्याण दिन (शैलगमन यात्रा)
पालखी सोहळ्यादरम्यान भक्तगणांनी मार्गात औक्षण व पूजेची सोय केलेली असते.
श्रीक्षेत्र कारंजाचे महात्म्य:
कारंजा हे श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराजांचे जन्मस्थान आहे. येथे श्रीगुरुमंदिरामध्ये स्वामींच्या निर्गुण पादुकांची स्थापना करण्यात आली आहे. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामींनी या स्थळाचा शोध लावला व १९३४ साली मंदिराची स्थापना केली.
कारंजामध्ये अंबाभवानी व माधव या दाम्पत्याच्या पोटी जन्मलेल्या नरहरी यांच्याच रूपात श्रीदत्तात्रेयांच्या द्वितीय अवताराचे मानले जाते. येथे असलेल्या धार्मिक स्थळांची पावित्र्य भावना भक्तांमध्ये प्रबळ आहे.
. पू. श्री ब्रह्मानंद सरस्वती स्वामी महाराज आणि श्रीक्षेत्र कारंजा कारंजाची ही पवित्र नगरी, ऋषींच्या तपोभूमीने पावन झाली आहे, जे भगवान दत्तात्रेयांच्या दुसऱ्या अवतार श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराजांच्या जन्मस्थळाचे महत्त्व प्राप्त झाले आहे. हे स्थान, जे पूर्वी कारंजातील लोकांना अज्ञात होते, प. पू. थोरले स्वामी श्री वासुदेवानंद सरस्वती यांनी प्रथमकारंजावासीयांसमोर उघड केले. स्वामीजींनी स्पष्ट केले की, हेच स्थान श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराजांचे जन्मस्थान आहे, आणि त्यांनी याची माहिती प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती स्वामी महाराजांना दिली.
प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती स्वामी महाराज, पूर्वाश्रमीचे लीलावत, यांची श्री नृसिंह स्वामी महाराजांची मूर्ती तयार करून ती मंदिरात स्थापण्याची प्रबळ इच्छा होती. त्यांनी या कार्यासाठी गाणगापूरचे स्थान निवडण्याचे विचार केले होते. मात्र असे सांगितले जाते की, प्रत्यक्ष श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराजांनी प. पू. ब्रह्मानंद स्वामींना दृष्टांत दिला आणि गाणगापूरची विद्यमान व्यवस्था जशी आहे तशीच ठेवण्याचा सल्ला दिला. त्याचवेळी, महाराजांनी त्यांना सांगितले की, कारंजा हे त्यांचे खरे जन्मस्थान आहे आणि तेथे त्यांना त्यांच्या इच्छित कार्याची पूर्तता करावी.
प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती महाराज आणि प. पू. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराज यांची पुढील भेट झाली, ज्यामध्ये प. पू. वासुदेवानंद स्वामींनी प. पू. ब्रह्मानंद स्वामींना श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराजांचे जन्मस्थान कारंजालाच असल्याची खात्री दिली. त्यामुळे प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती महाराजांनी कारंजामध्येच श्रींच्या संगमरवरी मूर्तीचे निर्माण करवून घेतले.
ही मूर्ती एप्रिल महिन्यात कारंजात आणण्यात आली आणि तेथे आधीच तयार असलेल्या मंदिरात प्रतिष्ठापीत करण्यात आली. २१ एप्रिल १९३४ रोजी, चैत्र वद्य द्वितीयेला, प. पू. वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांच्या हस्ते या मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा विधीपूर्वक पार पडली.
श्री दत्त संप्रदायात निर्गुण पादुकांचे विशेष महत्त्व आहे, आणि या पादुका प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी काशी क्षेत्रातून आणून श्रींच्या मंदिराच्या गर्भगृहात प्राणप्रतिष्ठा केली. सकाळी या पादुकांचे विधीपूर्वक गंधलेपन करण्यात येते आणि दुपारी आरती झाल्यानंतर त्यांना देव्हाऱ्यात स्थापन केले जाते. पादुकांचे गंधलेपन अत्तर आणि केशराने नियमीत केले जाते.
प. पू. ब्रह्मानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी या संस्थेचा दिनक्रम ठरवून दिला आहे, ज्यामध्ये सकाळी साडेपाच वाजता काकड आरती, लघुरुद्र, पंचोपचार पूजा, सत्यदत्त पूजा आणि सायंकाळी पंचपदी, अष्टके इत्यादी कार्यक्रमांचा समावेश आहे. रात्री शेजारती झाल्यानंतर मंदिराची कपाटे बंद केली जातात, जी फक्त दुसऱ्या दिवशीच्या काकड आरतीला उघडली जातात.
मंदिरात सेवा करणाऱ्या पुजाऱ्यांना त्रिकाल स्नान करूनच गाभाऱ्यात प्रवेश मिळतो, आणि त्यासाठी त्यांच्यासाठी स्वतंत्र स्नानगृहाची व्यवस्था आहे. हे ठिकाण अत्यंत जागृत मानले जाते, आणि त्याच्या जागृततेचा अनुभव अनेक भक्तांना आला आहे.
संपर्क: श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराज संस्थान, श्री क्षेत्र कारंजा, जिल्हा वाशीम – ४४४१०५. गुरुमंदिर कारंजा: फोन-(०७२५६) २२४७५५, २२२४५५, २२३३५५