sri-kshetra-purushottampuri
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी इतिहास-
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी हे गाव राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२ वर माजलगाव-गेवराई दरम्यानच्या सावरगावपासून १० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे.
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी – ऐतिहासिक पार्श्वभूमी-
भारतात भगवान पुरुषोत्तमांचे एकमेव मंदिर माजलगाव तालुक्यातील श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी येथे स्थित आहे. हे मंदिर इसवी सन १३१० मध्ये रामचंद्र देव यादवांच्या मंत्रिमंडळातील मंत्री पुरुषोत्तम याने उभारले. यामुळेच या गावाला ‘पुरुषोत्तमपुरी’ हे नाव प्राप्त झाले. मंदिरातील प्रमुख देवतेला देखील याच नावाने ओळखले जाते.
इतिहासाच्या दृष्टीने पुरुषोत्तमपुरीला महत्त्वाचे स्थान आहे. येथे रामचंद्र देव यादवांचा शेवटचा ज्ञात ताम्रपट सापडला आहे. हा ताम्रपट इतर ताम्रपटांच्या तुलनेत आकाराने आणि वजनाने मोठा मानला जातो. या ताम्रपटात रामचंद्र देव यादवाने मंदिराच्या उभारणीसाठी आणि देखरेखीसाठी पंचक्रोशीतील वृंदानाशेजारील गावांना दान दिल्याचा उल्लेख आहे.

पुरुषोत्तमपुरीचे मंदिर महाराष्ट्राच्या धार्मिक जीवनात अत्यंत महत्वाचे आहे, विशेषत: अधिक महिन्यात. प्रत्येक तिसऱ्या वर्षी, अधिक मासाच्या काळात, माजलगाव तालुक्यातील श्रद्धाळू लोक मोठ्या संख्येने येथे पुरुषोत्तमाच्या दर्शनासाठी येतात.
गोदाकाठी राक्षसभूवन, पुरूषोत्तमपुरी, मंजरथ, गंगामसला या ठिकाणी प्राचीन मंदिरे आहेत, परंतु त्यात पुरुषोत्तमपुरीचे मंदिर अत्यंत उल्लेखनीय ठरते.
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी वास्तुशास्त्र-
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी स्थित मंदिर पवित्र पापनाशिनी गोदावरी नदीच्या काठावर उभारलेले आहे. हे मंदिर हेमाडपंथी शैलीत बांधलेले असून त्याचे स्थापत्य सुमारे १५०० वर्षांपूर्वीच्या काळाचे असल्याचे शिलालेखावर नमूद केलेले आहे.
या मंदिराची वास्तुकला केदारनाथ मंदिराच्या (उत्तराखंड) स्थापत्यशास्त्राशी सुसंगत आहे, विशेषतः मंदिराच्या कळस व बांधणीच्या दृष्टिकोनातून.
मंदिराच्या परिसरात वरदविनायक, सहलक्षेश्वर महादेव आणि पार्वती पादुका या प्राचीन मंदिरे आहेत. या दोन मंदीरांच्या स्थापत्यशास्त्रात पारंपारिक व प्राचीन स्वरूपाचे संकेत दिसून येतात. विशेषत: वरदविनायक मंदिराची रचना वृंदावनातील कृष्ण मंदिराच्या प्रतिकृतीसारखी आहे.
मंदिराच्या आर्किटेक्चरल एलिमेंट्समध्ये स्तंभाच्या शीर्षक, स्तंभाच्या तळाशी, मंदिराच्या कोरीव दगडांचा समावेश आहे. मंदिराच्या तळाशी विविध घडीव शिळांचा देखील समावेश आहे. विशेषतः, एका सतीची शिळा सापडली आहे, जी साडेतीन फूट उंच आणि दीड फूट रुंद आहे, जी याच्या प्राचीन स्थापत्यशास्त्राची आणि ऐतिहासिक महत्त्वाची साक्ष देते.
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरी मूळ-
श्री क्षेत्र पुरुषोत्तमपुरीमधील मुख्य पुरूषोत्तम मंदीरातील मूळ पुरूषोत्तमाची मूर्ती गंडळी शिळेची आहे आणि ती स्वयंभू मानली जाते. या मूर्तीला चार हात आहेत, ज्यात शंख, चक्र, गदा आणि पद्म यांचा समावेश आहे. मूर्तीची रचना अत्यंत आकर्षक असून ती भक्तांच्या मनाला छळणारी आहे.
उत्सव-
पुरुषोत्तम मास हा भारतीय संस्कृतीत एक विशेष महत्त्व असलेला मास आहे. ह्या महिन्यात “धोंड्याच्या महिन्याला” अनन्यसाधारण महत्त्व दिले जाते. पुरूषोत्तम मास, ज्याला तेराव्या महिन्याचे स्वामी मानले जाते, हा प्रत्येक तेराव्या महिन्याचा प्रमुख उत्सव असतो.
या काळात पुरूषोत्तमाला सोन्याचे, चांदीचे, पुरणाचे, आणि पेठ्याचे धोंडे अर्पण करण्याची प्रथा आहे. दर तीन वर्षांनी येणाऱ्या या अधिक मासाच्या संदर्भात ‘धोंडे महाल’ या ग्रंथात उल्लेख केलेले आहे.
ग्रंथानुसार, बारा महिन्यांचे बारा स्वामी असतात, परंतु उरी-सुरीच्या तेराव्या महिन्याच्या स्वामीपदाची निवड झाल्यामुळे पुरूषोत्तम मासाला ‘पुरूषोत्तम मास’ हे विशेष नाव प्राप्त झाले.
विशेष-
पुरुषोत्तमपुरी मंदिराच्या स्थापत्य कलेतील एक अद्वितीय विशेषता म्हणजे मंदिराच्या बांधकामात वापरलेले विटा पाण्यावर तरंगतात.
अधिकमासात सौभाग्यवती स्त्रिया गोदावरी नदीत स्नान करून, पतीच्या समृद्धी आणि दीर्घायुष्यासाठी पुरूषोत्तमाला ३३ धोंडे अर्पण करतात. त्यामुळे या महिन्यात राज्यभरातून लाखो महिला यात्रा करण्यासाठी येथे येतात.