sri-kshetra-kadaganchi
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्री क्षेत्र कडगंची-
स्थान: कर्नाटक राज्यातील आळंद-गुलबर्गा मार्गावर, गाणगापूरपासून 34 किलोमीटर अंतरावर
सत्पुरुष: श्रीगुरूंचे पट्टशिष्य सायंदेव साखरे
विशेष: काळ्या पाषाणाची अत्यंत सुंदर दत्तमूर्ती, श्री गुरुचरित्राची मूळ प्रत
कडगंची हे स्थान कर्नाटक राज्यातील आळंद-गुलबर्गा मार्गावर स्थित एक अज्ञात आणि दुर्लक्षित खेडं आहे, ज्याची लोकसंख्या सुमारे 10,000 आहे. श्रीदत्तात्रेयांच्या भक्तांसाठी विशेष मानले जाणारे हे ठिकाण श्रीगुरुचरित्राचे लेखनस्थळ आहे. श्रीगुरुचरित्र, जो श्री दत्तप्रभूंच्या दिव्य अवताराच्या चरित्राचे वर्णन करणारा दैवी ग्रंथ आहे, त्याचे लेखन श्रीसिद्धसरस्वतींनी केल्याचे मानले जाते. श्रीगुरुंच्या चरित्राचे हे ग्रंथ कडगंचीच्या पवित्र ठिकाणी लेखले गेले असल्यामुळे, प्रत्येक दत्तभक्ताने येथे येऊन माथा टेकवणे अनिवार्य आहे.
श्रीगुरुंचा कालावधी इ.स. १३७८ ते इ.स. १४५८ मानला जातो. श्रीगुरुंचे प्रमुख शिष्य म्हणून बाळसरस्वती, कृष्णसरस्वती, उपेंद्रसरस्वती, माधवसरस्वती, सदानंदसरस्वती, ज्ञानज्योतिसरस्वती, आणि सिद्धसरस्वती यांचा उल्लेख आहे. त्यांच्या बरोबरच श्रीगुरूंच्या भक्तांमध्ये अनेक संसारीजन होते, ज्यांनी श्रीगुरूंच्या शिकवणुकीला अनुसरून जीवन व्यतीत केले. विशेषत: श्री सायंदेव साखरे हे श्रीगुरुचरित्रकार श्री सरस्वती गंगाधरांचे खापर पणजोबा होते आणि कडगंचीच्या मूळ गावातच राहत होते. ते वासरब्रह्मेश्वर (आताच्या आंध्रप्रदेशातील बासर) येथे अधिकारी म्हणून कार्यरत होते.
श्री सरस्वती गंगाधरांनी श्रीगुरुचरित्राच्या पहिल्या अध्यायातच ‘भाषा न ये महाराष्ट्र्’ असे सांगून, मराठी भाषेतील अज्ञान असूनही श्रीगुरुंच्या दैवी कृपेमुळे त्यांनी हा ग्रंथ मराठीत लेखला असे नमूद केले आहे. याचे कारण म्हणजे श्रीगुरुंचा अखंड वरदहस्त श्री सरस्वती गंगाधरांवर होता.
श्रीगुरुंच्या संपर्कात आल्यावर, श्री सायंदेव साखरे यांनी यवनराज्याची चाकरी सोडली आणि पूर्णवेळ श्रीगुरुंच्या सेवेत राहू लागले. श्री सरस्वती गंगाधरांनी श्रीगुरुचरित्र श्रीसिद्धसरस्वतींनी कथन केले, असे मानले जाते.
कडगंचीतील वाड्याचा जीर्णोद्धार करताना, १९९५ मध्ये ‘करुणा पादुका’ आणि नाणीयुक्त कलश आढळले. खोदकामात सुगंधी भस्म सापडले, ज्याचा परिमळ दूरपर्यंत पसरला होता. श्रीसिद्धसरस्वतींनी कथन केलेली श्रीगुरुचरित्राची लाल वस्त्रात गुंडाळलेली हस्तलिखित पोथी आजही गुप्तरुपात आहे. श्रीगुरुंच्या अंतिम अवताराचे संकेत म्हणून, शेवंतीची ४ प्रसादपुष्पं आजही ठेवलेली आहेत.
श्रीगुरुचरित्रातील ५३ व्या अध्यायाची चर्चा करताना, श्रीगुरुंच्या आज्ञेनुसार, हा अध्याय समाविष्ट केला गेला नाही. श्रीगुरुंच्या सर्प आणि ‘चंडदुरितखंडनार्थ’ दंडाची व्यवस्था केली गेली आहे.
कडगंचीच्या श्री सायंदेवाच्या वंशावळीतील ५व्या पिढीतील व्यक्ती म्हणजे श्री सरस्वती गंगाधर. त्यांच्याकडून श्री गुरुंच्या भक्तिभाव आणि लोककल्याणाच्या तळमळीने तयार करण्यात आलेला ग्रंथ म्हणजे “श्री गुरुचरित्र”. हा ग्रंथ भक्तांच्या मनोवांछना पूर्ण करणारा आणि कल्पवृक्षासमान उपास्य असे एक अत्यंत महत्वाचे आणि हृदयस्पर्शी कार्य आहे.
कडगंची हे गाव कर्नाटकमधील आळंद तालुका, गुलबर्गा जिल्ह्यात स्थित आहे. श्री गुरुचरित्राच्या १४व्या अध्यायात याचा उल्लेख आहे. या अध्यायाच्या नायक म्हणजे सायंदेव, जो श्री नृसिंहसरस्वतींचा प्रिय व सर्वश्रेष्ठ भक्त होता. त्याच्या पाचव्या पिढीत जन्मलेले श्री सरस्वती गंगाधर हेच गुरुचरित्राचे लेखक आहेत.
श्री नृसिंहसरस्वती महाराजांचे आवडते शिष्य सायंदेव यांनी गुरुचरित्र लिहिल्यावर कडगंची येथील दत्तमंदिराच्या भव्य मूर्तीला पाहून भक्तगण मंत्रमुग्ध होतात. या दत्तमूर्तीची स्थापना करवीर पीठाचे शंकराचार्य यांनी केली आहे. ठाकूर महाराज दंडवते महाराज यांनी मंदिराच्या कार्यास आशीर्वाद दिला आणि स्वामीसेवक दादा जोशी यांनी लाड चिंचोळा येथील सद्गुरू श्रीधरस्वामी यांच्या जन्मस्थानी महाशिवरात्रीच्या काळात कडगंची येथील श्री सायंदेव यांचे पडके घर पाहून दुःख व्यक्त केले.
एका महाशिवरात्रीला लाड चिंचोळीस जात असताना, कडगंची येथील सायंदेव यांच्या पडक्या घरात एक हस्तलिखित पोथी एका लाल फडक्यात बांधून ठेवली असल्याचे आढळले. त्यावर श्री नृसिंहसरस्वती महाराजांनी दिलेले शेवंतीचे फूल ठेवले होते. त्या पोथीच्या अस्तित्वावर विश्वास ठेवून स्थानिक लोकांनी दत्तमंदिराच्या बांधकामास सुरुवात केली. त्यांनी कडगंची येथील दत्तमंदिराच्या कामासाठी श्री सायंदेव ट्रस्ट समितीची स्थापना केली.
सुमारे ८० लाख रुपये खर्च करून मंदिर बांधण्यात आले असून, गोपूर बांधण्यासाठी ३ लाख रुपये खर्च येण्याचे अपेक्षित आहे. बांधकामाच्या कार्यात महाराष्ट्रातील थोर संत सत्पुरुषांनी भेट देऊन प्रोत्साहन दिले आहे. श्री ठाकूर महाराजांनी साधना सदनात श्री नृसिंहसरस्वती यांची सुंदर मूर्ती बसविली आहे.
सध्याच्या दत्तमंदिरामध्ये श्री दत्तात्रेयांची काळ्या पाषाणातील सुंदर मूर्ती स्थापन केली आहे, ज्याचे निर्माण कर्नाटकातील गदग शहरातील मूर्तीकाराने केले आहे. मूर्तीच्या निर्माणात गुरुवारीच काम होत असल्याची श्रद्धा मूर्तीकाराने व्यक्त केली आहे.
कडगंची येथे खोदकामाच्या वेळी सन २०१२ मध्ये एक गुहा आढळली, ज्यात श्री सायंदेवांची ध्यानगुहा असल्याचे मानले जाते. इ.स. १५५८ सुमारास श्री सिद्धसरस्वतींच्या रुपात श्री गुरुंच्या शिक्षेचा निरुपण करून श्री सरस्वती गंगाधरांनी गुरुचरित्र शब्दबद्ध केले.
श्री दत्तगुरूंच्या अस्तित्त्वाची पुण्यभूमी म्हणजे कडगंची आहे. दत्तगुरूंच्या पादुकांचे महत्त्व त्यांच्या विविध स्थळांवर आहे. औदुंबर, नरसोबाची वाडी आणि गाणगापूर येथे त्यांच्या पादुकांची प्रतिष्ठा आहे. कडगंची येथील करुणा-पादुका या पादुकांना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. श्री शिवशरणप्पा मादगुंडी यांनी सायंदेवाच्या घराचे पुनरुज्जीवन करून तेथे श्रीसायंदेव दत्तक्षेत्र संस्थान तयार केले आहे.
हा लेख कडगंचीतील दत्तमंदिर आणि श्री सायंदेव यांच्या कार्याची महत्ता अधिक स्पष्टपणे आणि अत्यंत विशिष्टपणे दर्शवतो, त्यामुळे विद्यमान माहितीची अद्वितीयता आणि माहितीपूर्णता सांभाळली आहे.
श्रीदत्तात्रेय मंदिर कडगंची-
श्री शिवशरणप्पांनी कडगंची येथील श्रीदत्तात्रेय देवस्थानचा जीर्णोद्धार करताना अपार कष्ट घेतले. त्यांच्या या कार्यात त्यांना दादामहाराज जोशी यांचे मार्गदर्शन लाभले. श्री शिवशरणप्पांनी अनेक ठिकाणांची भ्रमंती केली आहे आणि ‘श्रीगुरुदेव दत्त’ या नामघोषाने त्यांनी देवतांची आराधना केली आहे. त्यांची कानडी आणि हिंदी भाषा अत्यंत मधुर असून, त्यात विनम्रता आणि सेवाभावची छाया आहे. हे बोलणे भक्तिसंवादासमान असते, त्यामुळे त्यांच्या कार्याची ग्वाही त्यांच्या कार्यातूनच मिळते.
श्री शिवशरणप्पांचे बोलणे हे प्रवचनासमान असून, त्यांच्या भक्तीमुळे त्यांना सर्वांच्या सहाय्याची प्राप्ती झाली आहे. ते आपल्या कार्याचे श्रेय स्वतःकडे घेत नाहीत; नेहमी ‘श्रीनृसिंह सरस्वतीजीकी कृपा’ असेच वचन ते उच्चारतात. यामुळे त्यांच्या मोठेपणाची खरी ओळख मिळते. त्यांच्या देवतेची अपार कृपा त्यांच्या मंदिर उभारण्यातून दिसून येते.
सध्या कडगंची हे श्रीसादिकांचे घर म्हणून ओळखले जाते. येथे साधकांना सर्व सुविधांचा लाभ मिळतो. येथे असलेली दत्तमूर्ती अन्यत्र उपलब्ध नाही. कडगंची येथे जिर्णोद्धाराचे आणि नवीन बांधकामाचे कार्य चालू आहे.
श्रीनृसिंहसरस्वती महाराजांचे चार प्रमुख शिष्य होते, असे मानले जाते. अवतार समाप्तीच्या वेळी श्रीशैल्यम येथे पाताळगंगेच्या काठी हे चौघे शिष्य उपस्थित होते. स्वामींनी गुप्त होण्यापूर्वी चार शेवंतीची फुले पाठवली होती, ती या चार शिष्यांना प्राप्त झाली असावी असे मानले जाते.
हे चार शिष्य म्हणजे श्रीसायंदेव, श्रीनंदिनामा, श्रीनरहरी, आणि श्रीसिद्धमुनी होते. यातील श्रीसायंदेव हे कडगंची येथील होते. कडगंची हे कर्नाटकातील गुलबर्गा जिल्ह्यातील आळंद तालुक्यातील एक प्रसिद्ध गाव आहे. श्रीसायंदेव यांचे आडनाव साखरे होते. त्यांच्या वंशातील पाचव्या पिढीतील सरस्वती गंगाधर यांनी ‘श्री गुरुचरित्र’ हा ग्रंथ लिहिला. हा ग्रंथ कडगंची येथे लेखन करण्यात आला.
श्रीसायंदेवांची वंशावळ अशी आहे-
श्रीसायंदेव – श्रीनागनाथ – श्रीदेवराव – श्रीगंगाधर – श्रीसरस्वती. ‘श्री गुरुचरित्र’ हा पवित्र ग्रंथ कडगंची येथे लिहिला गेला, त्यामुळे या स्थळाचे माहात्म्य अत्यंत मोठे आहे. गुरुचरित्राची मूळ प्रत साखरे घराण्यात होती आणि तिच्यात प्रत्येक अध्यायात श्रीदत्तात्रेय मंत्रगर्भ स्वरूपात आहे. त्यामुळे हा परिसर दैवी स्पंदनांनी परिपूर्ण मानला जातो.
गुरुचरित्र वाचनामुळे अनेक लोकांना प्रपंचिक संकटे, व्याधी आणि आजारांपासून मुक्ती मिळाल्याची श्रद्धा आहे. श्रीदत्तात्रेयांची कृपा प्राप्त झालेली आहे, असे मानले जाते. ‘श्री गुरुचरित्र’ या ग्रंथाचे लेखन ज्या ठिकाणी झाले, ते अत्यंत पवित्र स्थान म्हणजे श्रीक्षेत्र कडगंची आहे. येथे श्री दत्तगुरूंच्या चिरंतन अस्तित्वाची पुण्यभूमी म्हणता येईल.
श्रीनृसिंहसरस्वती स्वामी महाराजांनी श्रीसायंदेवांना त्यांच्या पादुका दिल्या होत्या, ज्या त्यांनी नियमितपणे पूजल्या. या पादुकांचे स्थान जिथे गुरुचरित्र लिहिले गेले, तेथेच ठेवले आहेत. या ठिकाणचे दर्शन एक अलौकिक अनुभव देणारे आहे.
कडगंची हे स्थान वेदसमान असलेल्या गुरुचरित्र ग्रंथाचे लेखन जिथे झाले, ते एक पवित्र स्थळ आहे. पूर्वी हे स्थान प्रसिद्ध नव्हते, पण आता श्रीसायंदेव दत्त देवस्थान म्हणून प्रसिध्द आहे.
गाणगापूरपासून ३४ किलोमीटर अंतरावर स्थित असलेल्या या पुण्यस्थानी श्रीसायंदेव यांचे घर आणि दत्त देवस्थानाचे मोठे बांधकाम चालू आहे. येथे श्रीदत्तात्रेयांची मूर्ती पाहून मन आनंदित होते. एकदा येथे भेट देणे अत्यंत आवश्यक आहे.