तीर्थक्षेत्र

नर्मदा नदीचा उगम मध्यप्रदेशातील अमरकंटक या पवित्र तीर्थक्षेत्रात झाला आहे. ही नदी भारतीय संस्कृतीत अत्यंत प्राचीन मानली जाते, व संशोधनानुसार तिच्या उगमाचे वय सुमारे पाच लाख वर्षांपूर्वीचे आहे. मेकल पर्वतावरून उगम पावणारी नर्मदा नदी दोन मैलांवर कपिलधारा नावाच्या ठिकाणी एक उंच कड्यावरून खाली पडते. या ठिकाणी कपिलमुनींनी तपश्चर्या केली होती व याच ठिकाणी त्यांनी सांख्यशास्त्राची रचना केली होती.

नर्मदा नदीचा प्रवास मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि गुजरात या प्रदेशातून आठशे मैलांचा आहे. शेवटी ती गुजरातमधील भडोच (भृगुकच्छ) शहराजवळ पश्चिम समुद्राला मिळते. नर्मदा हा शब्द “नर्म” म्हणजे आनंद आणि “दा” म्हणजे देणारी या अर्थाने व्युत्पन्न झाला आहे. मैकल पर्वतावर उगम पावल्याने तिला मैकलकन्या, रेवा, अमरजा, रुद्रकन्या अशी अनेक नावे आहेत. नर्मदा भारतातील एकमेव अशी नदी आहे, ज्याची श्रद्धेने प्रदक्षिणा केली जाते, ज्याला “नर्मदा परिक्रमा” म्हणतात.

नर्मदा नदीच्या उगमस्थळावर एक दगडी मंदिर बांधलेले आहे आणि मंदिराच्या सभोवताल दगडी तट आहे. मंदिराच्या आत दोन मुख्य मंदिरे आहेत – एक राम-सीतेचे आणि दुसरे पार्वतीचे. पार्वतीचे मंदिर पश्चिमाभिमुख असून त्यात अडीच फूट उंचीची संगमरवरी पार्वतीची मूर्ती आहे, ज्यावर चांदीचा मुकुट आहे. याच ठिकाणी अमरकंटकेश्वर महादेवाचे लिंगही आहे. समोर काळया पाषाणाची तीन फूट उंचीची नर्मदा मातेची मूर्ती आहे. हे देवीचे ३९वे शक्तीपीठ असून त्याला “चंद्रिकापीठ” म्हटले जाते.

sri-kshetra-amarkantak

मंदिराच्या परिसरात अनेक छोटी मंदिरे आहेत. यापैकी कार्तिकेय मंदिर, रोहिणीमाता मंदिर, सूर्यमंदिर, गोरखनाथ मंदिर, सियाराम मंदिर आणि यज्ञमंडप प्रमुख आहेत. यज्ञमंडपात नियमित होमहवन केले जाते.

संध्याकाळी सात वाजता नर्मदा मातेची आरती होते आणि पाण्यात दिवे सोडले जातात, जे पाहण्यासारखे अत्यंत सुंदर दृश्य असते. परिसरात पाताळेश्वर महादेव, शंकराचार्य मंदिर, राजराजेश्वरी मंदिर, गायत्री मंदिर, आदिनाथ मंदिर, मरतडेय आश्रम आणि माई का बगिचा यांसारखी अनेक तीर्थस्थळे आहेत. माई का बगिचा येथे नर्मदा परिक्रमेची सुरुवात होते.

रामायण काळात हे ठिकाण ऋषभ नावाने ओळखले जायचे. एकदा रावण पुष्पक विमानात बसून या प्रदेशातून जात असताना, त्याला या प्रदेशाचे निसर्ग सौंदर्य खूप भावले आणि त्याने येथे काही दिवस राहून शंकराची आराधना केली. पूर्वी या प्रदेशावर रामाचे पूर्वज रघुवंशी राजे राज्य करत होते.

दहाव्या शतकात हा प्रदेश चेदी शासकांच्या ताब्यात होता, आणि त्या काळातील मंदिरे आणि इतर भग्नावशेष आजही दिसतात. कलचुरी राजाने या प्रदेशात अनेक मंदिरांची निर्मिती केली होती. चंद्रवंशातील पुरुखा राजाने शिवशंकराच्या कठोर तपश्चर्येने प्रसन्न होऊन नर्मदेला पृथ्वीवर आणले, अशीही एक कथा सांगितली जाते. या कुमारी नर्मदेबद्दल एक वेगळीच पौराणिक कथा आहे.

मरकंटक नावाचा एक राजा होता. त्याला नर्मदा नावाची अतिशय सुंदर कन्या होती. तिचा विवाह शोण राजाशी ठरवण्यात आला होता, परंतु या दोघांनी कधी एकमेकांना पाहिले नव्हते. विवाहाच्या दिवशीच त्यांची भेट होणार होती. मात्र, विधीघटना वेगळीच घडली. अमरकंटक राजाने निधनाच्या आधी नर्मदेला राज्याभिषेक करून राज्यकारभार सोपवला, आणि ती आपल्या राज्याची राणी झाली.

त्यानंतर तिने आपल्या नवरदेव शोण राजाकडे प्रेमाची खूण म्हणून आपली अंगठी पाठवली, परंतु ही अंगठी नेणारी दासी, झोला, धूर्त होती. तिने स्वतःला नर्मदा असल्याचे भासवले आणि शोण राजाशी विवाह करून राणीपद मिळवले.

नर्मदेला हे सर्व समजल्यानंतर, तिने राजाकडे गेली, परंतु या विश्वासघातामुळे दुःखी होऊन ती मैकल पर्वतावर समाधीत बसली. तिथेच ती पाण्याच्या रूपात विरघळली आणि एक पवित्र नदी बनली, जी आज नर्मदा म्हणून ओळखली जाते.