तीर्थक्षेत्र








विदर्भ आणि तेलंगणा यांच्या सीमेवर वसलेले यवतमाळ जिल्ह्यातील केळापूर हे एक ऐतिहासिक गाव आहे, जेथे आई जगदंबेचे प्रसिद्ध मंदिर आहे. या ठिकाणाला धार्मिक, पौराणिक तसेच ऐतिहासिक दृष्ट्या विशेष महत्त्व प्राप्त आहे. वर्षभर येथे जगदंबा देवीची उपासना आणि भक्तीभाव चालू असतो, ज्यामुळे या क्षेत्राला विशेष प्रतिष्ठा मिळाली आहे.

केळापूर गाव पांढरकवडा पासून फक्त ४ किमी अंतरावर आहे. या गावात, निसर्गसंपन्न खुनी नदीच्या किनारी, वनराईने भरलेल्या परिसरात, हेमाडपंथी शैलीतील प्राचीन मंदिर आहे, जिथे आई जगदंबेची मूर्ती आहे. या मंदिरात देवीचा उल्लेख “कुंतलापुरची भवानी” म्हणूनही पुराणात आहे.

डॉ. या. मा. काळे यांनी लिहिलेल्या “व-हाड इतिहास” या पुस्तकात कुंतलापुर म्हणजे आजचे यवतमाळ जिल्ह्यातील केळापूर असल्याचा उल्लेख सापडतो. जेमिनी अश्वमेध या ग्रंथात कुंतलापुर भवानी आणि राजा चंद्रहास यांची कथा आढळते. या आख्यायिकेनुसार, चंद्रहास राजाच्या नगरात देवीने प्रसन्न होऊन आपला कायमचा निवास स्थापन केला होता.

sri-jagadamba-sansthana-kelapura-yavatamal

सुप्रसिद्ध शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या लेखनात असा उल्लेख आहे की १८१८ साली दुसरे बाजीराव पेशवे अज्ञातवासात असताना केळापूर येथे आश्रय घेतला होता. तसेच, इतिहासात केळापूरला गोंड राजाची राजधानी म्हणूनही मान्यता आहे. आजही नदीकाठी जीर्ण झालेल्या पुरातन किल्याचे काही अवशेष आढळतात, जे या इतिहासाची साक्ष देतात.

मंदिराच्या गाभाऱ्यात आई जगदंबेची एक अप्रतिम आणि लोभस मूर्ती आहे, जी स्वयंभू प्रगटलेली मानली जाते. मूर्तीच्या जागी दोन बाण असल्याचे मानले जाते, ज्यामुळे तिचे पुरातन महत्व अधोरेखित होते. जीर्णोद्धाराच्या काळात मिळालेली मूर्ती भग्न अवस्थेत होती, ज्यात देवी चतुर्भुज असून तिच्या मांडीखाली राक्षस दर्शविला आहे.

आईच्या एका हातात त्रिशूल आहे आणि ती राक्षसाचा वध करत असल्याचे दर्शविले आहे. औरंगाबादमधील एका भक्ताने देवीला एक किलो सोने अर्पण केले, ज्याचा वापर करून देवीचा सोनेरी मुखवटा तयार करण्यात आला आहे.

केळापूरच्या जगदंबेच्या प्रति आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणातील भक्तांचीही प्रचंड श्रद्धा आहे. दरवर्षी नवरात्रोत्सवाच्या काळात लाखो भक्त अनवाणी चालत देवीच्या दर्शनासाठी येतात.

या काळात मंदिरात अखंड मनोकामना ज्योत प्रज्वलित केली जाते. १९८१ पर्यंत या मंदिराची देखभाल पारवेकर घराण्यांकडून करण्यात येत असे. त्यानंतर, पांढरकवडातील काही तरुणांनी एकत्र येऊन एकता मंडळ जीर्णोद्धार समितीची स्थापना केली आणि मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला.

केळापूर गावात आणखी एक विशेष आकर्षण म्हणजे प्राचीन चतुर्मुखी गणपतीचे मंदिर आहे. या गणपतीची मूर्ती अत्यंत अद्वितीय असून, त्याचे चारही मुख चार दिशांकडे आहेत. असे मानले जाते की गोंड राजांच्या काळात या चतुर्मुखी गणपतीची स्थापना करण्यात आली होती.

केळापूर हे गाव बारा हनुमान मंदिरांसाठीही प्रसिद्ध आहे. गावाच्या मध्यभागी आणि वेशीवर हनुमान मंदिर आहे. बाजीराव पेशव्यांच्या युद्धानंतर या परिसरातील काही मूर्ती आजूबाजूच्या गावांत स्थापित करण्यात आल्या आहेत.

ही जागा धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची आहे, ज्यामुळे केळापूरच्या जगदंबेचे मंदिर भाविकांच्या मनात विशेष स्थान निर्माण करते.