somnath-jyotirlinga
|| तीर्थक्षेत्र ||
|| सोमनाथ-ज्योतिर्लिंग ||
सौराष्ट्रातील प्राचीन आणि ऐतिहासिक सोमनाथ मंदिर हे बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक महत्त्वपूर्ण तीर्थक्षेत्र आहे. या पवित्र मंदिराचा उल्लेख स्कंद पुराण, शिव पुराण, श्रीमद्भागवत गीता यांसारख्या पौराणिक ग्रंथांमध्ये आढळतो. वेदांमध्ये, विशेषतः ऋग्वेदामध्ये, सोमेश्वर महादेवाचे महत्त्व आणि त्यांचा महिमा स्पष्टपणे वर्णन केला आहे.
सोमनाथ मंदिराचे ऐतिहासिक महत्त्वसुद्धा अढळ आहे. हे मंदिर पूर्वी अतिशय समृद्ध आणि वैभवशाली होते, परंतु मोहम्मद गझनीने या मंदिरावर अनेकदा आक्रमण करून त्याला लुटले आणि विध्वंस केला. तरीदेखील, काळाच्या ओघात इंदूरच्या महाराणी अहिल्याबाई होळकर यांनी या मंदिराच्या पुनर्बांधणीसाठी मोठे योगदान दिले होते.
आजचे मंदिर भारताचे माजी उपपंतप्रधान व लोहपुरुष सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे उभे आहे. हे मंदिर सातव्यांदा नव्याने बांधण्यात आले असून, कैलास महामेरू प्रसाद या स्थापत्यशैलीत ते साकारले गेले आहे. मंदिरात तीन मुख्य विभाग आहेत: गर्भगृह, सभामंडप, आणि नृत्यमंडप. या मंदिराच्या शिखरावरील कलशाचे वजन तब्बल १० टन आहे, तर मंदिराच्या ध्वजाची उंची २७ फूट आहे.
मंदिराच्या उजव्या बाजूला एक विशेष दृष्टीवेधी स्तंभ आहे, ज्याच्या दिशेने जर पाहिले तर दक्षिणेकडील अंटार्क्टिकापर्यंत कुठेही भूप्रदेश नसल्याचे आढळते. अथांग अरबी समुद्राच्या किनाऱ्यावर वसलेले हे मंदिर भव्यदिव्य दिसते, आणि त्याचा मनमोहक दृश्य अनेक पर्यटकांना आकर्षित करतो.
संध्याकाळी, मंदिरात साऊंड आणि लाइट शो होतो, जो मंदिराच्या इतिहासाची गाथा सांगतो. या शोमध्ये सोमनाथचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व स्पष्ट होते. संध्याकाळच्या आरतीनंतर होणाऱ्या या शोमध्ये मंदिराच्या इतिहासाची कहाणी कथन केली जाते. त्याचप्रमाणे, मंदिरात दिवसातून तीन वेळा दीप आराधनेची आरतीही होते.
सोमनाथच्या मंदिराजवळच एक त्रिवेणी संगम घाट आहे, जिथे हिरण्या, कपिला आणि सरस्वती नद्यांचा पवित्र संगम होतो. याशिवाय, पाच पांडव गुंफा देखील येथे आहेत. असे मानले जाते की अज्ञातवासाच्या काळात पांडवांनी या गुंफांमध्ये काही काळ वास्तव्य केले होते. या परिसरात मूळचे प्राचीन सोमनाथ मंदिर आणि द्वारकाधीश मंदिर देखील आहेत.
तसेच, या भागात असलेल्या गीर अभयारण्यात दोन दिवस सहज घालवता येतात. येथे आशियाई सिंहांना त्यांच्या नैसर्गिक वासस्थानी पाहण्याची संधी मिळते. अभयारण्यात प्रवेशासाठी इंटरनेटद्वारे पास बुक करणे योग्य ठरते, अन्यथा लांबच लांब रांगेत उभे राहावे लागते. गीर जंगलाशेजारी असलेला गिरनार पर्वत पर्यटकांना विशेष आकर्षित करतो. सोमनाथ आणि गीर या ठिकाणांचे चार ते पाच दिवसांत संपूर्ण दर्शन घेता येते.
धार्मिक महत्त्व-
सोमनाथ मंदिराशी संबंधित एक पुराणकथा आहे. या कथेनुसार, चंद्राचे दुसरे नाव सोम असे होते. तो दक्ष प्रजापतीचा जावई होता, परंतु एका प्रसंगी त्याने दक्षाचा अपमान केला. त्यामुळे दक्षाने सोमाला शाप दिला की त्याचा तेज दिवसेंदिवस कमी होत जाईल.
इतर देवतांनी दक्षाला हा शाप माघारी घ्यावा असे विनवले, तेव्हा दक्षाने सांगितले की, जर सोमाने सरस्वती नदीच्या त्रिवेणी संगमाजवळ स्नान केले आणि शिवाची उपासना केली, तर शापाचा परिणाम कमी होईल. सोमाने या ठिकाणी स्नान करून शिवाची कठोर तपश्चर्या केली आणि त्याचा उद्धार झाला. म्हणून हे स्थान सोमनाथ या नावाने ओळखले जाऊ लागले.
कसे पोहोचाल-
- हवाईमार्गाने: सोमनाथपासून ५५ किमी अंतरावर असलेल्या केशोड येथून थेट मुंबईसाठी हवाई सेवा उपलब्ध आहे. केशोड ते सोमनाथ बस व टॅक्सी सेवाही उपलब्ध आहेत.
- रेल्वे मार्गाने: सोमनाथजवळचे सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन वेरावळ आहे, जे सात किलोमीटर अंतरावर आहे. येथून अहमदाबाद आणि इतर प्रमुख शहरांशी जोडलेले रेल्वेमार्ग आहेत.
- रस्तामार्गाने: सोमनाथ वेरावळपासून ७ किमी, अहमदाबादपासून ४०० किमी, तर मुंबईपासून ८८९ किमी अंतरावर आहे. गुजरातमधून सोमनाथला पोहोचण्यासाठी राज्य परिवहन बस सेवाही उपलब्ध आहे.
राहण्याची सोय–
सोमनाथ परिसरात अनेक गेस्ट हाऊस आणि धर्मशाळा आहेत. वेरावळमध्ये उत्तम रहाण्याची व्यवस्था उपलब्ध आहे, त्यामुळे पर्यटकांची सोय उत्तम प्रकारे केली जाते.
या सर्व गोष्टींमुळे सोमनाथ मंदिर हे धार्मिक आणि पर्यटनाच्या दृष्टिकोनातून अतिशय महत्त्वाचे स्थळ आहे.