shriram
|| श्रीराम ||
रामनवमी: श्रीरामाचा जन्मोत्सव
रामनवमीचा उत्सव आणि पूजा
हिंदू पंचांगानुसार चैत्र महिन्यातील शुक्ल पक्षातील नवमी ही भगवान विष्णूंच्या सातव्या अवताराचे, श्रीरामाचे, जन्मदिन म्हणून साजरी केली जाते. या दिवसाला ‘रामनवमी’ असे संबोधले जाते. या शुभदिनी दुपारी १२ वाजता, सूर्य मध्यान्ही असताना, रामजन्माचा सोहळा उत्साहात पार पडतो. श्रीरामाच्या मूर्तीला किंवा चित्राला फुलांचे हार घालण्याबरोबरच गाठीपणाचा हार अर्पण करण्याची प्रथा आहे.
पूजेच्या वेळी श्रीरामाला अनामिकेने (करंगळीजवळच्या बोटाने) गंध लावले जाते. हळद आणि कुंकू वाहताना प्रथम हळद आणि नंतर कुंकू, उजव्या हाताच्या अंगठा आणि अनामिकेच्या चिमटीत घेऊन त्यांच्या चरणांवर अर्पण केले जाते. केवडा, चंपा, चमेली आणि जाई ही फुले श्रीरामाला प्रिय असल्याने ती त्यांना वाहिली जातात. पूजा पूर्ण झाल्यावर आरती गायली जाते आणि प्रसादाचे वाटप केले जाते. या दिवशी ‘रामजन्माचा पाळणा’ गायला जाणे हा एक अविभाज्य भाग मानला जातो.
रामनवमीला मठ आणि मंदिरांमध्ये भजन, कीर्तन, प्रवचन आणि पूजन यांसारख्या धार्मिक कार्यक्रमांनी उत्सव साजरा केला जातो. काही ठिकाणी गुढीपाडवापासून रामनवमीपर्यंत रामायणाचे वाचन, रामकथेचे कथन आणि गीत रामायणाचे गायन यांसारखे विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात. श्रीराम हे लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वांचे लाडके दैवत असल्याने हा उत्सव सर्व वयोगटातील लोक उत्साहाने साजरे करतात.
श्रीराम: रामायणाचे नायक
श्रीराम हे वाल्मीकी रचित ‘रामायण’ या महाकाव्याचे केंद्रीय पात्र आहेत. ते भगवान विष्णूंचा सातवा अवतार मानले जातात. अयोध्येचे सूर्यवंशी राजा दशरथ आणि त्यांची ज्येष्ठ राणी कौसल्या यांचा हा पुत्र चैत्र शुक्ल नवमीला जन्मला. श्रीरामाच्या जन्माने अयोध्येत आनंदाचे वातावरण पसरले आणि त्यांचे जीवन एक आदर्श व्यक्तिमत्त्व म्हणून आजही लोकांना प्रेरणा देते.
श्रीरामाच्या नावांचा अर्थ
श्रीरामाच्या नावांमध्ये खोल अर्थ दडले आहेत:
- राम: याचा अर्थ ‘स्वतः आनंदात रमणारा आणि इतरांना आनंद देणारा’. हे नाव त्यांच्या सौम्य आणि कल्याणकारी स्वभावाला सूचित करते.
- रामचंद्र: सूर्यवंशी असूनही त्यांचे नाव सूर्याशी जोडले गेले नाही. दुपारी १२ वाजता जन्म झाल्यावरही त्यांना ‘रामभानु’ असे नाव न पडता, पुढे एका प्रसंगात चंद्राचा हट्ट धरल्याने त्यांना ‘रामचंद्र’ हे नाव मिळाले असावे, अशी आख्यायिका आहे.
- श्रीराम: रावणाचा वध करून आणि लंकेतून सीतेसह अयोध्येत परतल्यानंतर त्यांनी आपले दैवी स्वरूप प्रकट केले. तेव्हापासून अयोध्यावासीयांनी त्यांना ‘श्रीराम’ म्हणून संबोधायला सुरुवात केली, जे त्यांच्या वैभवाचे आणि पावित्र्याचे प्रतीक आहे.
श्रीरामाचे आदर्श व्यक्तिमत्त्व
श्रीराम हे एक आदर्श पुत्र होते, ज्यांनी आई-वडिलांच्या प्रत्येक आज्ञेचे पालन केले. त्यांचे बंधुप्रेम इतके प्रेरणादायी आहे की आजही ‘राम-लक्ष्मण’ ही जोडी बंधुत्वाची उपमा म्हणून वापरली जाते. श्रीराम एकनिष्ठ पती आणि राजधर्माला प्राधान्य देणारा राजा होता. जेव्हा प्रजेत सीतेबद्दल संशय निर्माण झाला, तेव्हा त्यांनी वैयक्तिक सुखापेक्षा राजधर्माला महत्त्व देत सीतेचा त्याग केला. शत्रूसोबतही त्यांचे वर्तन आदर्श होते.
रावणाच्या मृत्यूनंतर जेव्हा बिभीषणाने त्याचा अंत्यसंस्कार करण्यास नकार दिला, तेव्हा श्रीराम म्हणाले, “मृत्यूनंतर वैर संपते. जर तू त्याचा अग्निसंस्कार करणार नसशील, तर मी करेन, कारण तो माझाही भाऊ आहे.” या उदारतेमुळे त्यांना ‘मर्यादापुरुषोत्तम’ असे संबोधले जाते, जे धर्माच्या सर्व मर्यादा पाळणारा पुरुषोत्तम दर्शवते.
‘श्री’ चा भेद आणि अर्थ
सामान्य व्यक्तींच्या नावापुढे ‘श्री.’ लिहिताना पूर्णविराम वापरला जातो, कारण ते ‘श्रीयुत’ या शब्दाचे संक्षिप्त रूप आहे, ज्याचा अर्थ ‘श्रीने युक्त’ असा होतो. याचा अर्थ आपल्यात ईश्वराचा अंश आहे. परंतु श्रीराम आणि श्रीकृष्ण यांच्या नावापुढील ‘श्री’ नंतर पूर्णविराम नसते, कारण ते साक्षात् भगवंत आहेत, ज्यांच्यात संपूर्ण दैवी शक्ती सामावलेली आहे.
रामपरिवार आणि अवतार
जेव्हा विष्णू अवतार घेतात, तेव्हा इतर देवही अवताररूपात प्रकट होतात. श्रीरामाच्या अवतारात लक्ष्मण (शेषनाग), सीता (लक्ष्मी), हनुमान (शिव), भरत आणि शत्रुघ्न (शंख आणि चक्र) असे त्यांचे सहकारी अवतरले. या सर्वांनी मिळून रामायणाची कथा पूर्णत्वाला नेली.
रामायणाचे प्रतीकात्मक सार
रामायणाचे गूढ अर्थ असून अयोध्या ही आपला देह मानली जाते. पाच ज्ञानेंद्रिये आणि पाच कर्मेंद्रियांचा राजा आहे, आणि कौसल्या ही बुद्धी आहे. ही इंद्रिये बाह्य सुखांकडे धावतात, परंतु कौशल्याने त्यांना अंतर्मुख केले जाते. जेव्हा आत्म्याचा प्रकाश म्हणजे श्रीराम प्रकट होतो, तेव्हाच हे शक्य होते. मन (सीता) जेव्हा अहंकाराने (रावणाने) हरले जाते, तेव्हा सजगता (लक्ष्मण) आणि प्राणशक्ती (हनुमान) यांच्या साहाय्याने श्रीराम त्याला परत आणतात. हे रामायण आपल्या शरीरात सतत घडत असते.
रामराज्याचा अर्थ
संतांच्या मते, पंचज्ञानेंद्रिये, पंचकर्मेंद्रिये, मन, चित्त, बुद्धी आणि अहंकार यांच्यावर हृदयातील आत्मारामाचे राज्य असणे, म्हणजेच खरे रामराज्य होय. श्रीरामाचा जन्म नवमीला झाला, यामागील महत्त्व वेगळ्या संधीवर समजावून सांगता येईल. रामनवमी हा केवळ उत्सव नाही, तर आपल्या जीवनात रामाचे आदर्श जागविण्याचा संकल्प आहे.
