shri-ram-mandir-ramtek
|| तीर्थक्षेत्र ||
रामटेक: एक निसर्गरम्य आणि ऐतिहासिक स्थान–
रामटेक, नागपूर जिल्ह्यातील एक अत्यंत पवित्र आणि निसर्गरम्य ठिकाण आहे. हे नागपूरच्या ईशान्येला ५५ किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. राष्ट्रीय महामार्ग ४३ वर मनसर येथून येथे पोहोचता येते, तसेच नागपूरशी हे लोहमार्गाद्वारेही जोडलेले आहे. रामटेक अंबागड टेकड्यांच्या पायथ्याशी वसलेले आहे.
रामटेक टेकडी १५२ मीटर उंच असून येथे चौदाव्या शतकाची अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत. या टेकडीच्या दक्षिण आणि पश्चिम बाजू नैसर्गिक संरक्षित आहेत, तर उत्तरेस दुहेरी भिंत बांधून तटबंदी केली आहे. बाहेरील भिंत पूर्वीच्या गवळी राजांनी बांधली असावी, तर इतर बांधकामे नंतरची आहेत. पश्चिमेकडील सर्वात उंच भागात अंबाला तलावाच्या पश्चिम टोकातून टेकडीवर चढण्याची पायवाट आहे. वर पोहोचल्यावर एक प्राचीन दगडी तळे आणि नरसिंहाची मोठी मूर्ती असलेले देऊळ दिसते. या टेकडीला चार दरवाजे आहेत: अनुकरो, वराह, भैरव, आणि गोकुळ.
रामटेकच्या तटबंदीचे काम नागपूरच्या राजा रजी पहिल्यांच्या काळात झाले. मुख दरवाजा वराह दरवाजात विशिष्ट रूपातील विष्णूच्या अवताराची मोठी मूर्ती आहे. अन्य तीन दरवाजे आहेत: सिंधपूर दरवाजा, भैरव दरवाजा, आणि आतल्या शेवटच्या तटबंदीत प्रवेश मिळवण्यासाठी असलेला दरवाजा. मंदिराच्या परिसरात राजा दशरथ आणि वसिष्ठ गुनी यांची देवळे आहेत, लक्ष्मणाचे मंदिर समोर आहे आणि राम-सीतेच्या मूर्तीसह मोठे देऊळ देखील आहे. मुख्य वास्तूच्या सभोवती अनेक अन्य देवतांची मंदिरे आहेत.
रामटेकच्या वास्तूतील बारकाईने तयार केलेली भिंती, शिखरे, उपशिखरे, कलश आणि खांब अत्यंत लक्षवेधी आहेत. छोट्या छत्र्या, कमलकळीची नक्षी, जाळीदार खिडक्या आणि देवळ्यांचे उथळ स्वरूप मंदिरावर प्रकाश आणि सावल्यांचे आकर्षक खेळ दर्शवतात. शिखरे भूमिज पद्धतीने बांधलेली आहेत.
हे मंदिर सुमारे ७०० वर्षे जुने असून भक्तगण धूवर महादेवाचे दर्शन घेऊन श्रीराम मंदिरात जातात. राम-सीतेच्या काळ्या दगडातील वनवासी मूर्त्या दुधाळे तलावात सापडल्याचे मानले जाते. लक्ष्मणाचे मंदिर, गोकुळ दरवाजा आणि लक्ष्मण मंदिरावर असलेले कोरीव काम विशेष महत्वाचे आहे. अन्य काही मंदिरे आणि सीतेच्या न्हाण्याचे कुंडही परिसरात आहेत. टेकडीच्या पायथ्याशी कल्की अवताराचे प्राचीन मंदिर आणि जैन मंदिरे आहेत.
राम मंदिर परिसरात एक विशाल नंदी आणि श्रीगणेशाचे पुरातन मंदिर आहे. येथे श्रीरामाचे वानर संचाराचे प्रमाण देखील आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या खास शस्त्रांचा संग्रह या मंदिरात ठेवलेला आहे.
रामटेक: ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि निसर्गदृष्टीने समृद्ध ठिकाण–
रामटेक, नागपूर जिल्ह्यातील एक पवित्र आणि निसर्गरम्य क्षेत्र आहे, जे नागपूरच्या ईशान्येस ५५ किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. येथे प्राचीन भारतीय संस्कृतीचे विविध अंग समृद्धपणे जपले जातात. हे क्षेत्र नागपूर-जबलपूर राष्ट्रीय महामार्गावरून मनसरच्या ठिकाणाहून सहज पोहोचता येते, तसेच लोहमार्गानेही नागपूरशी जोडलेले आहे. अंबागड टेकड्यांच्या पायथ्याशी वसलेल्या रामटेकमध्ये अनेक ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळे आहेत.
प्रमुख आकर्षण:
रामटेकमध्ये माणिकवाल आणि मथुरासागर अशा दोन बागा असून २७ तलाव आहेत. यातील अंबाला तलाव हा सर्वांत मोठा आहे. या तलावाच्या काठावर आधुनिक शैलीत बांधलेली अनेक देवालये आहेत. सकाळच्या सूर्यकिरणांमध्ये ही देवालये चमकून दिसतात, त्यामुळे तलाव व देवालयांचे दृश्य अत्यंत मनोहारी बनते. अंबाला तलावावर आठ घाट आहेत, ज्यांना अष्टतीर्थांची नावे देण्यात आली आहेत. येथे नरसिंहाने हिरण्यकश्यपाचे वध केले, याचा संदर्भ सांगणारी प्रथाही आहे.
सण आणि उत्सव:
रामटेक श्रीराम मंदिरात विशेषतः रामनवमी आणि त्रिपुरारी पौर्णिमा या सणांमध्ये मोठ्या जत्रा भरतात. त्रिपुरारी पौर्णिमा यात्रेच्या रात्री १२ वाजता उंच कळसावर त्रिपुरः प्रज्वलित केला जातो. रामनवमीची जत्रा १२ व्या शतकातही भरली गेली, असे ‘लीळा चरित्र’ ग्रंथात उल्लेख आहे. या जत्रेत विविध भांडी, खाद्यपदार्थ आणि शोभेच्या वस्तू विक्रीस असतात.
सितामाता रसोई घर:
रामटेक येथील सितामाता रसोई घर गडमंदिरात मंदिर संस्थानामार्फत दर शनिवारी आणि रविवारी, उन्हाळ्यात सकाळी ९:३० ते १२:३० पर्यंत आणि इतर ऋतूंमध्ये सकाळी ११ ते दुपारी ३ वाजेपर्यंत निशुल्क भोजन देण्यात येते.
वास्तुकला आणि धार्मिक प्रभाव:
रामटेकच्या मंदिरांची वास्तुकला हवापाणी, डोंगरदऱ्या आणि धार्मिक वापराच्या आधारे तयार केली गेली आहे. विशेषतः वारकरी सांप्रदायाचा प्रभाव या वास्तुकलेवर स्पष्टपणे दिसून येतो. भक्तिमार्गामुळे अनेक नाव यात्रा आणि प्रथा आजतागायत उभ्या महाराष्ट्रात प्रचलित आहेत.
रामटेक नावाचा इतिहास:
रामटेक या नावाचे कारण रामाने बनवासाच्या काळात या टेकडीवर विश्रांती घेतल्याने त्याला ‘रामटेक’ हे नाव देण्यात आले, असे मानले जाते. याशिवाय, विष्णूने हिरण्यकश्यपाचा वध केल्यामुळे या टेकडीचे रक्ताने ‘सिंदुरगिरी’ असे नाव पडले. अन्य उल्लेखात ‘रामगिरी’, ‘तापोगिरी’, आणि ‘काशीचे महाद्वार’ यासारखी नावे दिली आहेत. ‘सिंदुरगिरी’ आणि ‘तपोगिरी’ या नावे तेराव्या शतकातील यादवकालीन शिलालेखात आढळतात.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
इ.स. २५० मध्ये रामटेकच्या परिसरावर मोर्ग शासकांची सत्ता होती. सातवाहनांच्या काळात प्रवरपूर (आताचे मनसर) हे महत्त्वाचे ठिकाण होते. इ.स. ३५० मध्ये वाकाटकांनी सत्तेवर कब्जा केला आणि त्या काळात कविकुलगुरू कालिदासाने रामटेक परिसरातच काव्य रचले. १९७०-७१ मध्ये महाराष्ट्र शासनाने ‘कालिदास स्मारक’ स्थापित केले, आणि आज येथे संस्कृत विद्यापीठ सुरू आहे. दरवर्षी ‘कालिदास महोत्सव’ साजरा केला जातो. रामटेकच्या दक्षिणेला वाकाटककालीन नगरधन किल्ला वाकाटकांची राजधानी होती.
रामटेक तालुक्यात १८६७ साली नगरपालिका स्थापन करण्यात आली. तीर्थक्षेत्र आणि आसमंतीय मँगनीजच्या खाणींमुळे रामटेकला विशेष महत्व प्राप्त झाले आहे. पानमळे प्रसिद्ध असून, ही पाने पुणे-मुंबईला निर्यात केली जातात. रामटेकच्या जवळच तोतलाडोह हे पावसाचे कुंड आहे.