तीर्थक्षेत्र
shri-navnath-tirthakshetra-madhi
|| तीर्थक्षेत्र ||
|| तीर्थक्षेत्र मढी – ठिकाण ||
गर्भगिरी पर्वताच्या पायथ्याशी, घाटशिरसच्या जवळ एक छोटी दरी आहे जिथे श्री आदिनाथ वृध्देश्वराच्या रूपात स्थिर आहेत. वृध्देश्वराच्या पूर्वेस ५ किलोमीटर अंतरावर सावरगावच्या नजीक श्री मच्छिंद्रनाथाच्या उत्तरेस ५ किलोमीटर अंतरावर, मढी गावातील एका टेकडीवर कानिफनाथ निवास करतात.
अहमदनगरहून पाथर्डी रोडवरील निवडूंगे गावापासून मढी गावाची ४२ किलोमीटर अंतरावर आहे. तेथून ३ किलोमीटर अंतरावर मढी गाव आहे. पाथर्डीपासून मढी गाव १२ किलोमीटर दूर आहे. मढीपासून श्री मच्छिंद्रनाथ ६ किलोमीटर, वृध्देश्वर १२ किलोमीटर आणि श्री मोहटा देवी २० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहेत.
नगर आणि पाथर्डी बसस्थानकांमधून मढी साठी नियमित बसेस उपलब्ध आहेत, विशेषतः अमावस्या आणि पौर्णिमेच्या दिवशी अतिरिक्त बसेस चालवल्या जातात. यात्रेच्या काळात महाराष्ट्रातील प्रमुख बस स्थानकांमधून एस.टी. बसेसची व्यवस्था केली जाते.
नाथ भक्तांच्या सुविधेसाठी कानिफनाथ गडाच्या पायथ्याशी रुम्सची व्यवस्था करण्यात आलेली आहे. कानिफनाथ देवस्थान ट्रस्ट भाविकांची सेवा आणि व्यवस्थापनासाठी तत्पर आहे.
नाथांच्या रूपात अवतार–
श्री नऊनारायणांनी श्रीकृष्णाच्या आदेशानुसार विविध नाथ रूपात अवतार घेतले. तसेच श्री प्रबुध्द नारायणांनी हिमालयातील एका हत्तीच्या कानामध्ये जन्म घेतल्यामुळे त्यांना कानिफनाथ हे नाव प्राप्त झाले.
कानिफनाथांनी नाथ संप्रदायाच्या कार्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांनी धर्म आणि संस्कृतीचे रक्षण केले आणि हिमालयातून दक्षिणेकडे येऊन नगर जिल्ह्यातील मढी गावात फाल्गुन वद्य (रंगपंचमी)च्या दिवशी संजीवनी समाधी घेतली. कानिफनाथांचे मंदिर एका भव्य किल्ल्यासारख्या टेकडीवर स्थित आहे.
ऐतिहासिक महत्व–
राणी येसूबाई आणि शाहू महाराज (पहिले) मोगलांच्या वेढ्यात असताना, राणी येसूबाईने कानिफनाथांना नवस केला होता की, शाहू महाराजांची सुटका झाल्यास ती कानिफनाथ गडाच्या सभा मंडप, नगारखाना इ. बांधकाम करेल. कानिफनाथांनी हा नवस ऐकला आणि पाच दिवसांच्या आत शाहू महाराजांची सुटका झाली.
या नवसाच्या पूर्ततेसाठी, बडोद्याचे सरदार श्री पिलाजी गायकवाड यांनी मढी येथे प्रचंड प्रवेशद्वार, नगारखाना, सभामंडप आणि पाण्याच्या टाकीची व्यवस्था केली. याशिवाय, वैदिक पद्धतीने पूजा करण्यासाठी फाल्गुन वद्य ५ (रंगपंचमी) दिवशी यात्रेची व्यवस्था केली. छत्रपती शाहू महाराजांनी १७४३ मध्ये ब्राम्हण श्री गंगाराम दिक्षित यांना वैदिक पूजेची परंपरा राखण्यासाठी सनद दिली.
कानिफनाथ गड – मढी
श्री चैतन्य कानिफनाथांच्या गडाच्या मुख्य गाभ्यात नाथांची पवित्र संजीवनी समाधी आहे. सभामंडपामध्ये नाथांचे गादीघर आहे, जिथे नाथ विश्रांती घेतात. समोर एक होमकुंड आहे आणि गादीघराच्या शेजारी श्री भगवान विष्णूचे मंदिर आहे, ज्याची मूर्ती अत्यंत अप्रतिम आहे.
मंदिराच्या समोर श्री हनुमानाची मूर्ती आहे, जी भक्तांना प्रभुकार्याच्या दृष्टीने सजग राहण्याचा संदेश देते. समाधी मंदिराच्या दक्षिणेला श्री मच्छिंद्रनाथांचे मंदिर आहे आणि त्याकडून गर्भगिरी पर्वतावरील मच्छिंद्रनाथाच्या मंदिराचे दर्शन मिळते. पश्चिमेला विठोबा-रखूमाईचे मंदिर आहे, आणि त्याखाली नाथांचे साधना मंदिर आहे, ज्यामध्ये शिवलिंग आणि नंदी आहे.
मढी गावामध्ये दोन छोट्या आणि एक मोठी बारव आहे. फाल्गुन वद्य पंचमीला (रंगपंचमी) मढी येथे कानिफनाथांची यात्रा भरते, ज्यात महाराष्ट्र, राजस्थान, गुजरात आदी प्रांतांमधून १० ते २० लाख भाविक येतात. मढी ही पंढरपूरसारखी आहे, जिथे विविध जातिच्या लोकांचे वाद न्यायपूर्वक सोडवले जातात. यात्रेच्या दिवशी भक्तगण पाणी आणून नाथांच्या समाधीला स्नान घालतात.
नाथ संप्रदाय–
नाथ संप्रदाय म्हणजेच हठयोग आणि शाबरी विद्या यांचे प्रमाण. नाथांनी स्थापित केलेले तत्त्वज्ञान हे पिंड आणि ब्रम्हांड, नाद आणि बिंदू, तसेच पंचतत्त्वे यांशी संबंधित आहे. या संप्रदायाचे स्वरूप विविध उपपंथांमध्ये विस्तारित झाले आहे. आजही भारतापासून कंधार, अफगाणिस्तान, नेपाळ, इंडोनेशिया, मलेशिया पर्यंत नाथ संप्रदायाची ख्याती आहे.
पश्चिमी देशांमध्येही नाथपंथाच्या तत्त्वांचा अचूक अभ्यास केला जातो. भारताने संपूर्ण जगाला दिलेल्या अमूल्य योगाच्या शिक्षेचा उगम नाथ संप्रदायाच्या हठयोगातून झाला आहे.
आज, नाथ संप्रदाय आणि नवनाथांना एक दैवी शक्ती म्हणून पाहिले जाते, पण कानिफनाथांबद्दलची माहिती कमी आहे. प्रबुद्ध नारायणाचे अवतार म्हणून ओळखले जाणारे कानिफनाथ यांचा इतिहास अनेक ग्रंथांमध्ये गहाळ आहे. त्यांच्या जन्म, कार्य, बंगाली काव्य, ग्रंथ लेखन, विद्यान्वारचे प्रभुत्व आणि हठयोगाला दिलेल्या योगदानाबद्दल आज कमी माहिती आहे.
अत्यंत कमी ऐतिहासिक संशोधन झालेले आहे, विशेषत: कानिफनाथांविषयी. त्यांच्या कर्मभूमीने नेपाल आणि बेंगाल प्रांत असले तरी त्यांनी भारतभ्रमण करून अनेक शिष्य गोळा केले. याचा इतिहास समोर आणण्याची आवश्यकता आहे. आपल्या नाथांच्या जयजयकारासोबत त्यांचे चरित्र साकारावे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
या ऐतिहासिक कार्यात योगदान देणे आपले कर्तव्य आहे. लवकरच, कानिफनाथ इतिहास संशोधन मंडळाची स्थापना करून या कामाला सुरुवात केली जाईल. हे कार्य कोणत्याही प्रकारच्या आर्थिक लाभासाठी नाही, तर केवळ आपल्या अमूल्य वेळेचा उपयोग करून करण्यात येईल.
इच्छुक भक्तांनी या अभियानात योगदान देण्यास इच्छुक असतील, तर कृपया संपर्क साधावा. हे संशोधन भक्तांच्या भावनांशी संलग्न असून, त्यांना कुठेही धक्का लागू नये याची काळजी घेतली जाईल.
समजीवनी समाधीश्री क्षेत्र मढी येथे श्री चैतन्य कानिफनाथ महाराजांची संजीवनी समाधी स्थित आहे.
