shri-navnath-kathasaar
|| श्री नवनाथ कथासार ||
अध्याय १. कथासार
नऊ नारायणांपैकी मच्छिंद्रनाथाचा जन्म, त्याची तपश्चर्या
ग्रंथाच्या सुरुवातीला मालुकवी सांगतात की, जेव्हा कलियुगाला प्रारंभ झाला, तेव्हा लक्ष्मीकांताने आपल्या नऊ नारायणांना द्वारकेत बोलावण्यासाठी आपल्या विश्वासू सेवकाला पाठवले. त्या वेळी लक्ष्मीकांत एका चमकणाऱ्या सुवर्ण सिंहासनावर विराजमान होता आणि त्याच्या जवळ उद्धवही उपस्थित होता. थोड्याच वेळात कवी, हरि, अंतरिक्ष, प्रबुद्ध, पिप्पलायन, आविर्होत्र, चमस, द्रुमिल आणि करभाज हे नऊ नारायण तिथे येऊन पोहोचले.
त्यांना पाहताच हरीने आपल्या सिंहासनावरून खाली उतरून मोठ्या आदराने त्यांचे स्वागत केले आणि त्यांना आलिंगन देऊन आपल्या सुवर्ण सिंहासनावर स्थान दिले. नंतर त्याने त्यांची सोळा प्रकारच्या उपचारांनी भक्तिभावाने पूजा केली. हा भव्य सोहळा पाहून नवनारायणांनी आश्चर्याने विचारले, “आम्हाला इथे का बोलावले आहे, याचे कारण काय?” तेव्हा हरीने त्यांना सांगितले की, “आपल्या सर्वांना कलियुगात अवतार घ्यायचा आहे. ज्याप्रमाणे राजहंस एकत्रितपणे समुद्राच्या पाण्यात उतरतात, त्याचप्रमाणे आपण सर्वांनी एकाच वेळी मृत्युलोकात अवतरण करायचे आहे.”
हरीचे हे शब्द ऐकून नवनारायणांनी विचारले, “जनार्दना! तुम्ही आम्हाला अवतार घेण्यास सांगता आहात, पण कोणत्या नावाने आणि कसे अवतार घ्यायचे हे स्पष्ट करावे.” त्यांच्या या प्रश्नाला उत्तर देताना द्वारकाधीश म्हणाला, “तुम्ही सर्वांनी अवतार घेऊन संप्रदायाची स्थापना करावी, लोकांना दीक्षा द्यावी आणि उपदेश करीत राहावे. कदाचित तुमच्या मनात असे येईल की फक्त आम्हालाच का हे कार्य सांगितले जाते? पण असे नाही. तुमच्यासोबत इतर अनेक महान आत्मेही मृत्युलोकात अवतरतील. उदाहरणार्थ, कवी वाल्मीकी तुळसीदास बनून येतील, शुकमुनी कबीराच्या रूपात प्रकट होतील, व्यासमुनी जयदेव बनतील आणि माझा प्रिय उद्धव नामदेवाच्या रूपात अवतरण करेल.
जांबवंत नरहरी या नावाने प्रसिद्धी पावेल, माझा भाऊ बलराम पुंडलिक बनून येईल, मी स्वतः ज्ञानदेवाच्या रूपात अवतरण करेन, कैलासपती शंकर निवृत्तिनाथ बनतील, ब्रह्मदेव सोपानाच्या रूपात प्रख्यात होतील, आदिमाया मुक्ताबाई बनून येईल, हनुमान रामदासाच्या रूपात अवतरण करेल आणि माझ्याशी रमणारी कुब्जा जनी दासी या नावाने ओळखली जाईल. मग आपण सर्वांनी मिळून कलियुगात भक्तीचा महिमा वाढवावा.”
नवनारायणांनी पुन्हा विनंती केली की, “आम्ही कोठे आणि कशा पद्धतीने अवतार घेऊन प्रगट व्हावे, हे सविस्तर सांगावे.” तेव्हा हरीने त्यांना समजावले की, “पराशर ऋषींचा पुत्र व्यासमुनी यांनी भविष्यपुराणात याचे वर्णन आधीच करून ठेवले आहे. पूर्वी ब्रह्मदेवाच्या वीर्यापासून अठ्ठ्याऐंशी हजार ऋषींची निर्मिती झाली. त्या वेळी त्यांच्या वीर्याचा काही भाग वेगवेगळ्या ठिकाणी पडला.
त्यापैकी काही अंश तीन वेळा यमुनेत पडला, त्यातील दोन भाग द्रोणात आणि एक भाग यमुनेच्या पाण्यात गेला. ते पाणी एका माशीने गिळले आणि तिच्या उदरात कवि नारायणाने जन्म घेऊन मच्छिंद्रनाथ या नावाने प्रगट व्हावे. शंकराने तिसऱ्या नेत्रातून अग्नी काढून कामदेवाला जाळले, त्या अग्नीतून अंतरिक्ष नारायणाने जालंदर या नावाने अवतरण करावे. कुरुवंशातील जनमेजय राजाने नागसत्र केले, त्याच वंशात बृहद्रवा राजा हवन करील, तेव्हा अग्नीतून जालंदराने यज्ञकुंडात प्रकट व्हावे.
ब्रह्मदेवाच्या वीर्याचा काही अंश रेवा नदीच्या काठी पडला, तिथे चमस नारायणाने रेवणसिद्ध या नावाने अवतरण करावे. तसेच, एका सर्पिणीने गिळलेल्या वीर्यापासून जनमेजयाच्या सर्पसत्रात आस्तिक ऋषीने त्या सर्पिणीला वडाच्या झाडाखाली लपवले. तिने तिथे अंडे घातले, त्यातून आविर्होत्र नारायणाने वटसिद्ध नागनाथ या नावाने जन्म घ्यावा. मच्छिंद्रनाथाने सूर्यरेतासाठी मंत्राने भस्म तयार केले, ते उकिरड्यावर पडेल, तिथे सूर्याचे वीर्य पडून हरि नारायणाने गोरक्षनाथ बनून प्रगट व्हावे.”
“दक्षाच्या नगरात पार्वतीच्या लग्नात ब्रह्मदेवाचे वीर्य गळाले, ते कुश बेटात पडले, तिथे पिप्पलायन नारायणाने चरपटीनाथ बनून अवतरण करावे. भर्तरीच्या भिक्षापात्रात सूर्याचे वीर्य पडले, तिथे ध्रुवमीन नारायणाने भर्तरी या नावाने प्रकट व्हावे. हिमालयात सरस्वतीसाठी ब्रह्मदेवाचे वीर्य पडले, त्यात प्रबुद्ध नारायणाने कानिफनाथ बनावे. गोरक्षाने चिखलाचा पुतळा बनवला, त्यात करभंजन नारायणाने संचार करावा.” अशा प्रकारे हरीने प्रत्येकाला कोठे आणि कसे अवतरण करायचे हे सविस्तर समजावून सांगितले. मग नवनारायणांनी त्याची आज्ञा घेऊन मंदराचलावर जाऊन शुक्राचार्यांच्या समाधीजवळ समाधी लावली.
एकदा शिव-पार्वती कैलासावर असताना पार्वतीने शंकराला विनवले, “तुम्ही जपत असलेल्या मंत्राचा अनुग्रह मला द्या.” शंकर म्हणाले, “मी तुला तो मंत्र शिकवीन, पण त्यासाठी एकांत हवा.” मग दोघे एकांत शोधत यमुनेकाठी आले. तिथे कोणीही नव्हते, म्हणून त्यांनी ते स्थान पसंत केले. शंकराने पार्वतीला मंत्रोपदेश सुरू केला.
तेव्हा जवळच यमुनेत असलेल्या एका गर्भवती माशीच्या उदरातील गर्भ तो मंत्र ऐकत होता. त्यामुळे त्याला शुद्ध ज्ञान प्राप्त झाले आणि तो ब्रह्मरूप झाला. उपदेश संपल्यावर शंकराने पार्वतीला विचारले, “तुला काय समजले?” तेव्हा माशीच्या उदरातून मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “सर्व काही ब्रह्मरूप आहे.” हा आवाज ऐकून शंकराने तिकडे पाहिले आणि त्यांना कवि नारायणाचा संचार दिसला. शंकर म्हणाले, “तुला माझा उपदेश लाभला, पण हा उपदेश दत्तात्रेयाकडून घे. बदरिकाश्रमात ये, तिथे मी तुला दर्शन देईन.” मग शंकर-पार्वती कैलासाला परतले.
मच्छिंद्रनाथाने माशीच्या उदरात तोच मंत्र जपला. पूर्ण दिवसांनंतर माशीने अंडे किनाऱ्यावर टाकले आणि पाण्यात निघून गेली. काही दिवसांनी बकपक्ष्यांनी ते अंडे फोडले, त्यातून तेजस्वी बालक दिसले. त्याचा रडण्याचा आवाज ऐकून ते घाबरून पळाले. कामिक नावाच्या कोळ्याने ते बालक पाहिले आणि त्याला घरी नेले. आकाशवाणी झाली, “हा कवि नारायणाचा अवतार आहे, याचे नाव मच्छिंद्रनाथ ठेव.” कोळ्याने त्याला आपल्या पत्नीला दिले आणि तिने आनंदाने त्याला दूध पाजले. मूल न्हाऊ-माखून पाळण्यात झोपले. त्या दांपत्याला मूल नव्हते, म्हणून त्यांना अपार आनंद झाला.
मच्छिंद्रनाथ पाच वर्षांचा झाला तेव्हा त्याचा बाप कामिक त्याला घेऊन मासे पकडायला गेला. त्याने जाळ्यात मासे पकडले, पण मच्छिंद्रनाथाने ते पाण्यात सोडले. त्यावर कामिक संतापला आणि त्याला मारून म्हणाला, “मी मेहनत करतो आणि तू मासे सोडतोस, मग खाशील काय? भिकारी होशील का?” हे ऐकून मच्छिंद्रनाथाला दुःख झाले आणि तो म्हणाला, “भिक्षेचे अन्न पवित्र आहे.” मग तो तिथून निघाला आणि बदरिकाश्रमात गेला. तिथे त्याने बारा वर्षे कठोर तपश्चर्या केली, ज्यामुळे तो हाडांचा सांगाडा झाला.
इकडे दत्तात्रेय शंकराच्या भेटीला गेले. शंकराने त्यांना आलिंगन दिले. दत्तांनी बदरिकाश्रमाचे सौंदर्य पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली. शंकर त्यांना घेऊन तिथे गेले. त्याच वेळी मच्छिंद्रनाथाचा उदयकाल जवळ आला होता. दोघे वनात फिरताना आनंदित झाले.
अध्याय २. कथेचा सारांश
मच्छिंद्रनाथाला दत्तात्रेय आणि शंकराचे दर्शन, देवीचा उपदेश, सूर्याकडून वरदान आणि ब्राह्मण स्त्रीला भस्मदान
शंकर आणि दत्तात्रेय एकदा वनातून भटकत होते. ते वनातील निसर्गरम्य दृश्यांचा आनंद घेत भागीरथी नदीच्या काठाने चालले असता त्यांचे लक्ष मच्छिंद्रनाथाकडे गेले. त्याला पाहताच त्याच्या कठोर तपश्चर्येने आणि दृढ संकल्पाने ते चकित झाले. या कलियुगात असा तपस्वी पाहून त्यांना आश्चर्य वाटले. शंकराने एका जागी थांबून दत्तात्रेयाला मच्छिंद्रनाथाची विचारपूस करण्यासाठी पाठवले.
दत्तात्रेय मच्छिंद्रनाथाजवळ पोहोचले आणि त्याला विचारले, “तू कोणत्या उद्देशाने इथे तप करतोस? तुझ्या मनात काय आहे, ते मला सांग.” मच्छिंद्रनाथाने डोळे उघडले आणि दत्तात्रेयाकडे पाहिले. त्याने मान वाकवून अभिवादन केले आणि म्हणाला, “महाराज, मी इथे बारा वर्षांपासून तप करतोय. या घनदाट जंगलात आजवर मला कोणताही माणूस भेटला नव्हता. आज तुम्ही अचानक मला प्रश्न विचारता आहात, याचा अर्थ तुम्ही साधेसुधे व्यक्ती नसावेत. प्रथम तुम्ही कोण आहात हे मला सांगा. आणि आता तुमचे दर्शन झाले आहे, तर माझी मनोकामना पूर्ण करा.”
दत्तात्रेयाने स्मितहास्य करत उत्तर दिले, “मी ऋषी अत्रीचा पुत्र आहे. माझे नाव दत्तात्रेय. आता तुझी इच्छा काय आहे, ती मला स्पष्ट सांग.” हे ऐकून मच्छिंद्रनाथाला आपली तपश्चर्या सफल झाल्याचे जाणवले. तो सर्व नियम सोडून दत्तात्रेयाच्या पायांवर डोके ठेवून रडू लागला. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रूंचा पूर वाहू लागला आणि त्याने दत्तात्रेयाचे पाय धुतले. मग तो म्हणाला, “महाराज, तुम्ही साक्षात परमेश्वर आहात. शंकर, विष्णू आणि ब्रह्मदेव यांचे एकत्रित रूप म्हणजे तुम्ही. माझ्यासारख्या सामान्य माणसाचा तुम्हाला विसर पडला तरी कसा? आता माझे सर्व अपराध क्षमा करून मला स्वीकारा.” असे बोलून तो वारंवार पायांवर लोटांगण घेऊ लागला.
दत्तात्रेयाने त्याला धीर दिला, “काळजी करू नकोस, तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील.” असे म्हणून त्याने आपला हात मच्छिंद्रनाथाच्या मस्तकावर ठेवला आणि त्याच्या कानात मंत्राचा उपदेश केला. त्याच क्षणी मच्छिंद्रनाथाचे अज्ञान दूर झाले आणि त्याला सर्व विश्वात ब्रह्माची प्रचिती आली. दत्तात्रेयाने त्याला विचारले, “आता शंकर आणि विष्णू कुठे आहेत, ते सांग.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “मला आता सर्वत्र फक्त ईश्वरच दिसतो. त्याच्या व्याप्तीशिवाय काहीही नाही.” हे ऐकून दत्तात्रेयाला त्याच्या एकरूप भावनेची खात्री पटली. त्याने मच्छिंद्रनाथाचा हात धरला आणि त्याला सोबत घेऊन शंकराकडे नेले.
शंकराला मच्छिंद्रनाथाचा मागील जन्म आठवला. तो पूर्वी कविनारायण होता हे ओळखून त्याने मच्छिंद्रनाथाला आपल्या हृदयाशी कवटाळले आणि दत्तात्रेयाला त्याला सर्व सिद्धींचे ज्ञान देण्याची आज्ञा दिली. दत्तात्रेयाने त्याला सर्व विद्यांचा उपदेश केला आणि नाथसंप्रदायाची स्थापना झाली. मग शंकर आणि दत्तात्रेय निघून गेले, तर मच्छिंद्रनाथ तीर्थयात्रेला निघाला.
तीर्थयात्रा करताना मच्छिंद्रनाथ सप्तशृंगी क्षेत्राला पोहोचला. तिथे त्याने भक्तिभावाने देवी अंबेचे दर्शन घेतले आणि तिची स्तुती केली. त्याच्या मनात विचार आला की, साबरी विद्या पूर्णपणे आत्मसात करून त्यावर कविता रचावी. या कवित्वामुळे लोकांना खूप लाभ होईल, अशी त्याची कल्पना होती. पण देवी प्रसन्न न झाल्यास हे कार्य पूर्ण होणार नाही, अशीही शंका त्याला वाटली. म्हणून त्याने सात दिवस अंबेसमोर कठोर अनुष्ठान केले. अंबा त्याच्या भक्तीने संतुष्ट झाली आणि म्हणाली, “तुझ्या मनात काय उद्देश आहे, तो मला सांग.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माते, मला साबरी विद्येवर कविता रचायची आहे. माझा हा संकल्प पूर्ण व्हावा यासाठी मार्ग दाखव.”
देवीने त्याला आशीर्वाद दिला, “तुझा मनोरथ पूर्ण होईल.” मग तिने त्याला मार्तंड पर्वतावर नेले. तिथे एक विशाल वृक्ष होता. मंत्रोच्चाराने हवन केल्यावर तो वृक्ष सोन्यासारखा चमकू लागला आणि त्याच्या फांद्यांवर अनेक दैवतांची दृष्टी पडली. हा चमत्कार पाहून मच्छिंद्रनाथ थक्क झाला.
अध्याय ३. कथेचा सारांश
मारुती आणि मच्छिंद्रनाथाची भेट, मच्छिंद्रनाथाचे स्त्रीराज्याकडे प्रयाण
मच्छिंद्रनाथाने पूर्वेकडील जगन्नाथ आणि इतर तीर्थक्षेत्रांचा प्रवास पूर्ण केला आणि सेतुबंध-रामेश्वराला पोहोचला. तिथे मारुती नदीत स्नान करत होता. अचानक पाऊस सुरू झाला. मारुतीने राहण्यासाठी एका डोंगरात गुहा खणायला सुरुवात केली. हे पाहून मच्छिंद्रनाथाला हसू आले. तो म्हणाला, “अरे मर्कटा, तू किती मूर्ख आहेस! पाऊस जोरात पडतोय आणि आता तू घर बांधायला लागलास? आग लागल्यानंतर विहीर खणण्यासारखे हे आहे. आधीच का तयारी केली नाहीस?”
मारुतीने त्याच्याकडे पाहिले आणि विचारले, “तू इतका चतुर दिसतोस, पण तू कोण आहेस?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “मी जती आहे. माझे नाव मच्छिंद्र.” मारुतीने गंमतीने विचारले, “लोक तुला जती का म्हणतात?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माझ्या शक्ती आणि सामर्थ्यामुळे लोक मला जती म्हणतात.” मारुती हसला आणि म्हणाला, “आजवर फक्त हनुमान जतीच प्रसिद्ध होता. आता तू नवीन जती म्हणून समोर आलास! ठीक आहे, मी मारुतीजवळ राहून त्याच्या शक्तीचा थोडा अंश शिकलो आहे. आता तुला ती कला दाखवतो. तिचे निवारण करून दाखव, नाहीतर जती हे नाव सोडून दे.”
मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “ठीक आहे, तुझी कला दाखव. त्याचे निवारण माझा गुरू करेल.” हे ऐकून मारुतीला राग आला. तो आकाशात उडाला आणि प्रचंड रूप धारण करून मच्छिंद्रनाथावर सात डोंगर उचलून फेकले. मच्छिंद्रनाथाने हे पाहिले आणि ‘स्थिर स्थिर’ असा वातप्रेरक मंत्र उच्चारला. त्याच्या सामर्थ्याने ते डोंगर हवेतच थांबले. मारुतीने शेकडो डोंगर फेकले, पण मच्छिंद्रनाथाने एकाच मंत्राने सर्व स्थिर केले.
मारुती संतापला आणि एक विशाल पर्वत डोक्यावर उचलून फेकायला तयार झाला. तेव्हा मच्छिंद्रनाथाने समुद्राचे पाणी घेऊन वायुआकर्षण मंत्र म्हणत मारुतीवर शिंपडले. मारुती तिथेच खिळला आणि हलू शकला नाही. त्याचा हात पर्वतासह हवेतच राहिला. हे पाहून वायुदेवाने आपल्या पुत्राला कवटाळले आणि मच्छिंद्रनाथाला विनंती केली, “त्याला मुक्त कर.” मच्छिंद्रनाथाने पुन्हा मंत्रोच्चार करून पाणी शिंपडले. पर्वत जागेवर गेले आणि मारुती मोकळा झाला.
मारुतीने मच्छिंद्रनाथाला जवळ येऊन कौतुक केले, “धन्य आहेस तू!” वायुदेव म्हणाला, “हा सिद्ध तुझ्यापेक्षा बलवान आहे. त्याने मला आणि तुला बांधून कमजोर केले. त्याची शक्ती अपार आहे.” मच्छिंद्रनाथाने दोघांच्या पाया पडून मैत्रीची विनंती केली. मारुती आणि वायुदेव म्हणाले, “तुझ्या कार्यासाठी आम्ही नेहमी मदत करू.” मारुतीने त्याला वरदान दिले, “आता तू जती म्हणून प्रसिद्ध होशील.”
अध्याय ४. कथासार
देवीच्या भैरवांची आणि दासींची फजिती; देवीचे दर्शन
मच्छिंद्रनाथाने सेतुबंध रामेश्वर येथे मारुतीशी मैत्री करून घेतल्यानंतर त्याच्या मनात हिंगळादेवीच्या दर्शनाची तीव्र इच्छा निर्माण झाली. ही देवी म्हणजे ज्वालामुखी भगवती—प्रचंड तेजस्वी आणि आदिशक्तीचा अवतार. त्याने तिच्या दर्शनासाठी प्रवास सुरू केला आणि तिच्या विशाल मंदिराच्या प्रचंड दारापाशी पोहोचला. तिथे अष्टभैरव—देवीचे पराक्रमी द्वारपाल—उभे होते. त्यांनी मच्छिंद्रनाथाला पाहताच त्याची ओळख पटवली. त्यांना ठाऊक होते की, या नाथाने साबरी मंत्राच्या सामर्थ्याने अश्वत्थाच्या झाडाखाली सर्व देवांना प्रसन्न करून त्यांच्याकडून वरदान मिळवले आहेत. त्याचा हा पराक्रम कितपत खरा आहे, हे आजमावून पाहण्याचा विचार त्यांच्या मनात आला.
त्यांनी आपली रूपे बदलली, सन्यासी बनले आणि दारापाशी उभे राहून मच्छिंद्रनाथाला विचारले, “तू कोण आणि कुठे चाललास?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “मला देवीचे दर्शन घ्यायचे आहे, म्हणून आत जातोय.” त्यानेही त्यांना विचारले, “तुम्ही संन्यासी दिसता, तुम्हाला आत जायचे आहे का?” भैरवांनी उत्तर दिले, “आम्ही इथले द्वाररक्षक आहोत. जो कोणी दर्शनासाठी येतो, त्याच्या पाप-पुण्याची तपासणी करतो. जे मनापासून भक्ती करणारे आणि पुण्यवान असतात, त्यांनाच आत सोडतो. जर कोणी पाप लपवले तर हे दार अरुंद होऊन त्याला अडवते. अशा वेळी आम्ही त्याला बाहेर ओढून शिक्षा करतो. तेव्हा तुझ्या आयुष्यातील सारी कर्मे सांग, झडती दे आणि मग आत जा.”
मच्छिंद्रनाथाने त्यांचे बोलणे शांतपणे ऐकले आणि म्हणाला, “मला पाप-पुण्याची गणना माहीत नाही. मी आजवर जे काही केले, ते ईश्वराच्या इच्छेने आणि प्रीतीने केले आहे. आम्ही योगी पाप-पुण्यापासून मुक्त असतो.” हे ऐकून सन्यासी रूपातील अष्टभैरव चकित झाले. ते म्हणाले, “जन्म घेतल्यापासून तुझी कर्मे लपवलीस तर इथे तुझी दशा होईल. मार खाऊन परतावे लागेल. वाईट कर्मे सांगितलीस तरच आत जाता येईल आणि देवी कृपा करेल.”
बराच संवाद झाला. शेवटी मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “मी प्राण्यांना शासन करण्यासाठी अवतार घेतला आहे. तुम्हा मच्छरांसमोर माझा पराक्रम कसा काय दिसणार?” हे ऐकून अष्टभैरव संतापले. त्यांनी त्रिशूळ, फरसा, गांडीव, तरवारी, अंकुश, गदा, भाले, कुऱ्हाडी अशी भयंकर शस्त्रे हाती घेतली आणि युद्धाला सज्ज झाले.
मच्छिंद्रनाथाने ‘जय जय श्रीदत्तगुरुराज’ असे उद्घोषले, हातात भस्म घेतले आणि मंत्र उच्चारला, “मित्रा वरुणीदेवा, माझ्या कार्यासाठी सज्ज व्हा! अग्नी, वायू, इंद्र, गण, गंधर्व आणि सर्व देवांनो, मला सहाय्य करा. मी तुम्हा सर्वांना नमस्कार करतो.” असे म्हणून त्याने मंत्रलेले भस्म दहाही दिशांना फेकले. त्याने वज्रपंजर प्रयोग करून शरीराला भस्म लावले, ज्यामुळे त्याचे शरीर वज्रापेक्षा कठीण झाले.
मग तो भैरवांना म्हणाला, “आता आळस करू नका. युद्धाला तयार व्हा, नाहीतर तुमच्या माता-पित्यांची शपथ!” संतापलेल्या भैरवांनी शस्त्रांचा मारा केला, पण मच्छिंद्रनाथावर त्याचा काही परिणाम झाला नाही. ती शस्त्रे त्याला गवताच्या काड्यांप्रमाणे वाटली. पण या युद्धाने त्रिभुवनात हलचल माजली. त्याने वासवशक्ती सोडली, ज्याचा प्रचंड आवाज ब्रह्मांडात घुमला.
हा आवाज ऐकून भगवतीने शोधासाठी आपल्या सौंदर्यवती दासी पाठवल्या. त्यांनी हा प्रलय पाहिला आणि आणखी असंख्य दासीसह शस्त्रास्त्रांचा जोरदार हल्ला केला. पण मच्छिंद्रनाथाने सर्व निष्फळ केले. त्याने मोहिनी अस्त्राचा प्रयोग केला, ज्याने दासींच्या मनात भ्रम निर्माण झाला. त्यांचे देह पिशाच्चासारखे भासू लागले. मग विद्यागौरव अस्त्राने त्यांची वस्त्रे हरण करून आकाशात उडवली.
मायाअस्त्राने हजारो पुरुष निर्माण केले आणि स्मरणास्त्राने दासींना शुद्धीवर आणले. आपण नग्न आणि समोर पुरुष पाहून त्या लाजल्या आणि जंगलात पळत सुटल्या. पळताना त्यांनी भैरवांना प्राण कंठात अडकलेले पाहिले. त्या घाबरून भगवतीकडे गेल्या. त्यांची अवस्था पाहून अंबेला आश्चर्य वाटले. तिने विचारले, “काय झाले?” दासी म्हणाल्या, “एका जोग्याने आमची आणि भैरवांची ही दशा केली. आता तुम्हीही पळा, नाहीतर तुमच्यावरही हा प्रसंग येईल.” त्या भयाने थरथरत होत्या आणि “आला, आला!” असे ओरडत होत्या.
भगवतीने हे ऐकले आणि अंतर्दृष्टीने पाहिले. तिला कळले की हा मच्छिंद्रनाथ आहे—कविनारायणाचा अवतार. तिने सर्वांना वस्त्रे दिली आणि मच्छिंद्रनाथाकडे गेली. तिने प्रेमाने त्याला हृदयाशी धरले. मच्छिंद्रनाथ तिच्या चरणी लोटला. अंबेने त्याला मांडीवर घेतले आणि त्याच्या पराक्रमाची प्रशंसा केली. तिने भैरवांना सावध करण्यास सांगितले. मच्छिंद्रनाथाने वाताकर्षणास्त्र काढले. भैरव जागे झाले आणि अंबेला मच्छिंद्रनाथासह पाहून त्यांनीही त्याची स्तुती केली. त्यांनी सांगितले की, अश्वत्थाखाली सर्व देवांनी त्याला आशीर्वाद दिले होते.
अंबे म्हणाली, “मला तुझा पराक्रम पाहायचा आहे.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “तू सांगशील ते करून दाखवतो.” तिने पर्वत आकाशात उडवून पुन्हा जागेवर ठेवायला सांगितले. त्याने वातास्त्र मंत्रून भस्म फेकले. पर्वत आकाशात फिरू लागला. अंबेने त्याची पाठ थोपटून कौतुक केले आणि पर्वत खाली आणायला सांगितले. त्याने वायुअस्त्र काढून पर्वत जागेवर ठेवला. अंबेला समाधान वाटले. तिने मच्छिंद्रनाथाला आपल्या स्थानावर नेले. तो तिथे तीन रात्री राहिला. जाताना अंबेने प्रसन्न होऊन त्याला सप्रास्त्र आणि भिन्नास्त्र अशी दोन शस्त्रे दिली. त्याने ती स्वीकारली, अंबेला नमस्कार केला आणि निघाला.
अध्याय ५. कथेचा सारांश
मच्छिंद्रनाथाने वेताळाचा पराभव आणि त्याच्यावर लादलेल्या अटी
हिंगळादेवीचे दर्शन घेतल्यानंतर मच्छिंद्रनाथ बारामल्हार नावाच्या दाट जंगलात पोहोचला. तिथल्या एका छोट्या गावात त्याने विश्रांतीसाठी मुक्काम ठोकला. रात्री एका प्राचीन देवळात तो शांतपणे झोपला असता, मध्यरात्रीच्या सुमारास अचानक मोठा गोंगाट ऐकू आला. त्याच्या नजरेस असंख्य मिणमिणते दिवे दिसू लागले. हे पाहून त्याच्या मनात विचार आला की, ही तर भूतांची उठाठेव असावी. त्याने ठरवले की, आपल्या चमत्कारिक शक्तींचा वापर करून या सर्वांना आपल्या ताब्यात आणावे.
लगेच त्याने स्पर्शास्त्राचा प्रयोग केला. या अद्भुत शक्तीच्या प्रभावाने सगळी भूतमंडळी तिथेच खिळून राहिली. त्यांना हलणेही शक्य झाले नाही. ती भुते झाडाच्या खोडाप्रमाणे जागीच चिकटून बसली. ही भुते दररोज रात्री आपला राजा वेताळाला भेटायला जायची; पण मच्छिंद्रनाथाच्या या कृतीमुळे त्यांना त्या रात्री वेताळापर्यंत पोहोचता आले नाही. दुसरीकडे वेताळाला आश्चर्य वाटले की, आपली भुते आज का आली नाहीत? त्याने तपासासाठी काही दूत पाठवले. पाच-सहा भुते वेताळाच्या आज्ञेनुसार शरभतीर परिसरात आली आणि त्यांनी दूरवरून आपल्या साथीदारांची दयनीय अवस्था पाहिली. जवळ जाऊन विचारपूस केल्यावर त्यांना कळले की, एका सिद्ध पुरुषाने आपल्या सामर्थ्याने हा खेळ मांडला आहे.
मग त्या भूतांनी मच्छिंद्रनाथाचा शोध घेतला आणि त्याला देवळात पाहिले. त्यांना संशय आला की, हाच तो सिद्ध पुरुष असावा. ते त्याच्याजवळ गेले आणि विनंती करू लागले, “स्वामी, ही भुते दीनवाणी आहेत. त्यांची सुटका करा, म्हणजे ते आपापल्या कामाला लागतील.” मच्छिंद्रनाथाने विचारले, “ही सगळी भुते खिळलेली असताना तुम्ही कसे मोकळे फिरता आहात?” त्यांनी उत्तर दिले, “आम्हाला वेताळाने खास पाठवले आहे. आमचे बांधव आज आले नाहीत, म्हणून त्यांचा शोध घ्यायला आम्ही आलो आहोत. कृपा करून त्यांना सोडा, म्हणजे ते वेताळाला भेटू शकतील.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “मी त्यांना सोडणार नाही. हा माझा संदेश वेताळाला द्या. मला त्याचे सामर्थ्य पाहायचे आहे.”
भुते तातडीने वेताळाकडे परतली आणि त्याच्या पायांवर लोटांगण घालून म्हणाली, “एका योग्याने शरभतीरावरच्या भूतांना मंत्रशक्तीने बांधून ठेवले आहे. तो तुम्हालाही असेच बांधण्याचा विचार करतो आहे.” हे ऐकून वेताळ संतापला. त्याच्या अंगावरची प्रत्येक नस आगीने भडकली. त्याने सर्व देशातील भूतांना बोलावले. सर्वांनी जमून वेताळाला अभिवादन केले. त्याने सारा प्रसंग सांगितला आणि सर्वांना शरभतीरावर चालून जाण्याची आज्ञा दिली. तिथे पोहोचल्यावर त्यांनी भयंकर चेष्टा आणि खेळ सुरू केले. मच्छिंद्रनाथाने हे पाहिले आणि भस्म मंत्रून तयार ठेवले. त्यांचे सामर्थ्य किती आहे हे जाणून घेण्यासाठी तो काही काळ शांत राहिला.
मग त्याने वज्रास्त्र मंत्र जपून आपल्या आजूबाजूला संरक्षक रेषा आखली आणि वज्रशक्ती आपल्या मस्तकावर धारण केली. यामुळे भूतांना त्याच्याजवळ येणे अशक्य झाले. भूतांच्या सरदारांनी झाडे आणि डोंगर उचलून मच्छिंद्रनाथावर फेकले, पण त्याचा काहीही परिणाम झाला नाही. त्यांनी सर्व शस्त्रास्त्रांचा मारा केला, पण मच्छिंद्रनाथापुढे ते असहाय ठरले. शेवटी त्याने पुन्हा स्पर्शास्त्राचा प्रयोग करून सर्व भूतांना एकाच झटक्यात खिळवून टाकले.
त्या वेळी पिशाच्चांमधील सात नायक – झोटिंग, खेळता, बावरा, म्हंगदा, मुंजा, म्हैशासुर आणि धुळोवान – मच्छिंद्रनाथाचे पाय ओढण्याच्या तयारीत होते. पण त्याने चपळाईने वज्रास्त्र सिद्ध केले आणि सर्व दिशांना संरक्षणासाठी ठेवले. मग दानवास्त्राचा प्रयोग करून त्याने मृदु, कुंमक, मरु, मलीमल, मुचकुंद, त्रिपुर आणि बळजेठी हे सात दानव निर्माण केले. या सात दानवांनी सात भूतनायकांशी युद्ध सुरू केले. एक दिवसभर हे युद्ध चालले. दानवांनी भूतांना जर्जर केल्यावर ते अदृश्य झाले. शेवटी मच्छिंद्रनाथाने वासवशक्ती सोडली आणि वेताळाला मूर्च्छित केले. वेताळाच्या प्राणावर बेत आल्यावर त्याने शरणागती पत्करली.
वेताळ आणि त्याच्या भूतनायकांनी मच्छिंद्रनाथाला विनवले, “आम्हाला मारून तुला काय मिळणार? आमचे प्राण वाचवले तर आम्ही तुझी कीर्ती गाऊ आणि तुझी आज्ञा पाळू. जसे यमाचे दूत आणि विष्णूचे दूत असतात, तसे आम्ही तुझ्या सेवेत राहू. जर आम्ही हे वचन मोडले, तर आमच्या पूर्वजांना नरकात जावे लागेल.” ही दीनवाणी विनंती ऐकून मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माझ्या साबरी विद्येच्या कवित्वासाठी तुम्ही मंत्रानुसार कार्य कराल. मंत्र जपणाऱ्याला आणि पाठ करणाऱ्याला तुम्ही साहाय्य कराल, जेणेकरून मंत्र सिद्ध होईल.”
सर्वांनी हे मान्य केले. मच्छिंद्रनाथाने त्यांचे भक्ष्य आणि मंत्र सिद्धीची वेळ (ग्रहणकाळ) निश्चित करून दिली. त्याने वेताळाकडून सर्व अटी मान्य करून घेतल्या आणि प्रेरकास्त्राने त्यांना मुक्त केले. भूतांनी मच्छिंद्रनाथाला नमस्कार केला, त्याची स्तुती केली आणि आपापल्या ठिकाणी निघून गेले.
अध्याय ६. कथेचा सारांश
मच्छिंद्रनाथाला कालिकास्त्राची प्राप्ती
बारामल्हार या पवित्र भूमीत मच्छिंद्रनाथाने अष्टभैरव आणि इतरांचे समाधान करून देवीचा प्रसाद मिळवला. त्यानंतर तो कोकणातील कुडाळ प्रांतात अडूळ गावात आला. गावाबाहेर महाकालिकेचे मंदिर होते. त्या देवीची ख्याती दूरवर पसरली होती. ही कालिका शंकराच्या हातातील शक्तिशाली अस्त्र होती. या अस्त्राने अनेक दैत्यांचा संहार केला होता, म्हणून शंकराने तिला वरदान देण्याचे ठरवले. कालिकेने मागितले, “मी तुमची सर्व आज्ञा पाळली. आता मला येथे विश्रांती घेऊ दे.” शंकराने तिची इच्छा पूर्ण केली आणि तिची स्थापना तिथे केली.
मच्छिंद्रनाथ त्या देवीच्या दर्शनासाठी मंदिरात गेला. देवीसमोर उभे राहून त्याने प्रार्थना केली, “माते, मी मंत्रकाव्य रचले आहे. माझ्या या कार्याला तुझे साहाय्य मिळावे. माझ्या हातात राहून माझ्या कवित्वाला गौरव दे आणि ते प्रसिद्ध कर.” ही विनंती ऐकून कालिका संतप्त झाली. तिला आधीच खूप श्रम झाले होते. मच्छिंद्रनाथाचे हे बोलणे तिला अग्नीत तेल ओतल्यासारखे वाटले. ती म्हणाली, “अरे मूर्खा, मी इतके श्रम करून निवांत बसले आहे आणि तू मला पुन्हा त्रास द्यायला आलास? तुझ्या कवित्वासाठी मला वर मागतोस? मी शंकराच्या हातातले अस्त्र आहे. तुझ्यासारख्या माणसाच्या हातात मी कशी येईन? आता इथून निघून जा, नाही तर तुला शिक्षा करीन.”
मच्छिंद्रनाथ शांतपणे म्हणाला, “माते, मी प्राण गमावीन असे स्वप्नातही आणू नकोस. सूर्य लहान दिसतो, पण तो विश्व प्रकाशित करतो. तसेच मी माझे सामर्थ्य दाखवून तुला क्षणात वश करीन.” कालिका चिडली आणि म्हणाली, “तू कानफाड्या, शेंडूर लावून मला धमकावतोस? तुझी उत्पत्ती मला माहीत आहे. तुझा बाप कोळी होता. मासे मारून उदरनिर्वाह करायचा तो तू सोडून का आलास? तुला ही विद्या कशाला हवी? मी भूतांसारखी नाही. मी विषास्त्र आहे. एक नजर फिरवली तर ब्रह्मांड उलथून टाकीन.”
मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माते, बळीने वामनाला मशक समजले, पण त्याला पाताळात जावे लागले. तुझा पराक्रम शंकराच्या हातात दिसला. आता मला दाखव.” कालिकेने सिंहनाद करत आकाशात उडी घेतली. भयंकर आवाज घुमू लागला, “जोग्या, आता प्राण वाचव. तुझा गुरू स्मर, नाही तर कालिका पृथ्वी उद्ध्वस्त करील.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “तुझ्या धमक्यांनी मला काही होणार नाही.” त्याने भस्म घेऊन वासवशक्ती मंत्र जपला आणि आकाशात फेकले. वासवशक्ती प्रगट झाली आणि कालिकेशी युद्ध सुरू झाले.
कालिकेने वासवशक्तीचा पराभव केला आणि मच्छिंद्रनाथावर झेप घेतली. त्याने एकादश रुद्र मंत्र जपून भस्म फेकले. अकरा रुद्र प्रगट झाले आणि कालिकेचे तेज मंदावले. तिने त्यांची स्तुती केली. मच्छिंद्रनाथाने वज्रास्त्र आणि धूम्रास्त्र सोडले, पण कालिकेने धूम्रास्त्र गिळले आणि वज्रास्त्र पर्वतावर फेकून फोडले. शेवटी मच्छिंद्रनाथाने वाताकर्षणास्त्राचा प्रयोग केला. दत्तात्रेयाच्या कृपेने हे अस्त्र त्याला परिपूर्ण सिद्ध झाले होते. कालिकेचे हालचाल थांबली आणि ती जमिनीवर कोसळली.
कालिकेचे प्राण जाऊ लागले तेव्हा तिने शंकराचे स्मरण केले. शंकर नंदीवर बसून तिथे आले. मच्छिंद्रनाथाने त्यांना नमस्कार केला. शंकराने त्याला कवटाळले आणि त्याच्या पराक्रमाचे कौतुक केले. मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “हे सर्व तुमच्या कृपेचे फळ आहे.” शंकराने त्याला कालिकेला सावध करण्यास सांगितले आणि म्हणाले, “तुला काय हवे ते माग.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “साबरी विद्येचे कवित्व सिद्ध व्हावे आणि कालिका माझ्या हातात राहून मंत्र कार्यात साहाय्य करावी.” शंकराने हे मान्य केले आणि कालिकेला त्याच्या स्वाधीन केले.
मच्छिंद्रनाथाने वाताकर्षणास्त्र मागे घेतले. कालिका सावध होऊन शंकराला नमस्कार करून त्यांची स्तुती केली. शंकराने तिला मच्छिंद्रनाथाला साहाय्य करण्यास सांगितले. कालिकेने मच्छिंद्रनाथाला आलिंगन देऊन वचन दिले, “मी तुझी पूर्ण सहाय्यक राहीन.” तीन रात्री तिथे राहिल्यानंतर शंकर कैलासाला आणि मच्छिंद्रनाथ हरेश्वराच्या तीर्थयात्रेला निघाला.
अध्याय ७. कथेचा सारांश
वीरभद्राशी मच्छिंद्रनाथाचे युद्ध, स्वर्गात सन्मान आणि वज्रावतीचे दर्शन
हरेश्वराला पोहोचल्यावर मच्छिंद्रनाथाने गदातीर्थात स्नान केले. तिथेच वीरभद्र त्रिशूळ, डमरू आणि धनुष्य घेऊन स्नानाला आला होता. दोघांची भेट झाली आणि त्यांनी एकमेकांना अभिवादन केले. वीरभद्राने विचारले, “तू कोण आहेस? कोठून आलास? तुझा पंथ कोणता?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माझे नाव मच्छिंद्र. मी नाथपंथाचा आहे. शैली, कंथा आणि मुद्रा ही माझी चिन्हे आहेत.” वीरभद्र हसला आणि म्हणाला, “हा काय नवीन पंथ उभा केलास? हे पाखंड तुला शोभत नाही. या मुद्रा सोडून दे, नाही तर तुला खूप त्रास होईल. तुझा गुरू कोण, जो असा मूर्खपणा शिकवतो?”
मच्छिंद्रनाथाचा राग अनावर झाला. तो म्हणाला, “अरे अधम, तुझ्या दर्शनाने मला पुन्हा स्नान करावे लागेल. आता निघून जा, नाही तर माझ्या हातून तुझा अंत होईल.” वीरभद्र संतापला आणि म्हणाला, “आता तुझा प्राण घेतो.” त्याने धनुष्यावर अर्धचंद्र बाण चढवला. मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “तू मला सोंग दाखवतोस? हे खेळ माझ्यासमोर टिकणार नाहीत. तुझा काळ जवळ आला आहे.”
दोघांमध्ये तुंबळ शाब्दिक चकमक झाली. वीरभद्राने बाण सोडला आणि म्हणाला, “रामाचे स्मरण कर.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “तो मंत्र शंकराला तारणारा आहे, मलाही तारेल.” त्याने वज्रास्त्र मंत्र जपून भस्म फेकले. वीरभद्राचा बाण आकाशात भटकू लागला आणि वज्रशक्तीने चुरा झाला. वीरभद्राने नागास्त्र सोडले, पण मच्छिंद्रनाथाने रुद्रास्त्र आणि खगेंद्रास्त्राने त्याचा पराभव केला. वीरभद्राने वातास्त्र सोडले, तर मच्छिंद्रनाथाने पर्वतास्त्राने प्रत्युत्तर दिले. शेवटी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांनी मध्यस्थी करून दोघांचे सख्य घडवले आणि वीरभद्राला सांगितले, “हा कविनारायणाचा अवतार आहे.”
वीरभद्राने मच्छिंद्रनाथाला कवटाळले आणि म्हणाला, “तुझ्यासारखा वीर मला कधीच भेटला नाही. माग काय हवे ते.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “माझ्या साबरी विद्येला तुझे साहाय्य हवे.” वीरभद्राने आणि सर्व देवांनी हे मान्य केले. विष्णूने चक्रास्त्र, शंकराने त्रिशूलास्त्र, ब्रह्मदेवाने शापादप्यास्त्र आणि इंद्राने वज्रास्त्र अशी अनेक वरदाने दिली.
विष्णूने मच्छिंद्रनाथाला वैकुंठात नेले. तिथे त्याने एक वर्ष मणिकर्णिकेत स्नान केले. शंकराने त्याला कैलासात एक वर्ष ठेवले. इंद्राने अमरावतीत तीन महिने आणि ब्रह्मदेवाने सत्यलोकात सहा महिने ठेवले. सात वर्षे स्वर्गात राहिल्यानंतर सर्व देवांनी त्याला मृत्युलोकात आणले.
मग तो केकडा देशातील वज्रवनात गेला. तिथे वज्रभगवतीचे मंदिर आणि ३६० उष्ण कुंडे पाहून तो चकित झाला. पुजाऱ्यांनी सांगितले की, वसिष्ठाच्या यज्ञात देवांनी ही कुंडे निर्माण केली होती. मच्छिंद्रनाथाने त्रिशूळाने नवीन कुंड खणले, वरुणमंत्राने पाणी आणि अग्निमंत्राने उष्णता निर्माण केली. त्याने वज्रावतीला त्या पाण्याने स्नान घातले. तिने त्याचे कौतुक केले आणि एक महिना तिथे ठेवले.
अध्याय ८. कथेचा सारांश
मच्छिंद्रनाथाचे सूर्याशी युद्ध
मच्छिंद्रनाथ द्वारकेत गोमतीत स्नान करून अयोध्येत आला. तिथे शरयू नदीच्या काठी स्नान करून रामाचे दर्शन घ्यायला निघाला. त्या वेळी अयोध्येत पाशुपत नावाचा सूर्यवंशी राजा राज्य करत होता. तो आपल्या सैन्यासह रामाच्या दर्शनाला गेला होता. मंदिरात प्रचंड गर्दी होती. मच्छिंद्रनाथ दर्शनासाठी पुढे सरकला, पण द्वारपाळांनी त्याला अडवले आणि अपमान केला. त्याला राग आला, पण तो शांत राहिला आणि राजाला शिक्षा करण्याचा विचार केला.
त्याने स्पर्शास्त्र मंत्र जपून भस्म मंत्रले. राजा पूजा करून नमस्कार घालत असताना त्याचे कपाळ जमिनीला चिकटले. कितीही प्रयत्न केला तरी तो उठू शकला नाही. राजाने प्रधानाला बोलावले. मंत्र्याने तर्क लढवला की, कोण्या साधूचा अपमान झाला असावा. त्याने मच्छिंद्रनाथाला शोधून त्याच्या पायावर लोटांगण घातले आणि विनंती केली, “कृपा करा.” मच्छिंद्रनाथाने भस्म फुंकले आणि राजा मुक्त झाला.
राजाला सारा वृत्तांत कळल्यावर तो मच्छिंद्रनाथाच्या पायांवर पडला. त्याने राजवाड्यात नेऊन त्याची पूजा केली आणि म्हणाला, “मी सूर्यवंशी आहे. मला रामाची भेट घडवा.” मच्छिंद्रनाथाने धूम्रास्त्राने आकाश झाकले. सूर्याचा सारथी अरुण घाबरला. सूर्याने वायुास्त्राने धूर हटवला. मच्छिंद्रनाथाने पर्वतास्त्र, भ्रमास्त्र आणि वाताकर्षणास्त्र सोडले. सूर्याचा रथ जमिनीवर कोसळला. उदकास्त्राने आग शांत केली.
देव मंडळी आली आणि म्हणाली, “सूर्याला सावध कर.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “पाशुपताला रामाचे दर्शन घडवा.” राम प्रगट झाले. त्याने मच्छिंद्रनाथाला वचन दिले, “मंत्रात माझे नाव येईल तिथे मी साहाय्य करीन.” मच्छिंद्रनाथाने सूर्याला सावध केले. सूर्याने त्याला साबरी विद्येसाठी साहाय्याचे वचन दिले आणि पाशुपताला कवटाळले. सर्व देव निघून गेले आणि मच्छिंद्रनाथ तीर्थयात्रेला निघाला.
अध्याय ९. कथेचा सारांश
गोरक्षनाथाचा जन्म
अयोध्येतून निघाल्यावर मच्छिंद्रनाथ मथुरा, काशी, प्रयाग, गया आणि बंगाल्यातील चंद्रगिर गावात पोहोचला. तिथे भिक्षेसाठी एका ब्राह्मणाच्या घरी गेला. त्याला भस्माची आठवण झाली. त्याने विचार केला, “बारा वर्षांपूर्वी मी सरस्वती नावाच्या यजमानाला भस्म दिले होते. तिचा मुलगा कसा आहे हे पाहावे.” त्याने घराजवळ जाऊन हाक मारली. सरस्वती बाहेर आली आणि भिक्षा घालू लागली. त्याने तिचे आणि तिच्या पतीचे नाव विचारले. तिने सांगितले, “मी सरस्वती, माझा नवरा दयाळ, आम्ही गौडब्राह्मण.”
मच्छिंद्रनाथाने विचारले, “तुझा मुलगा कुठे आहे?” ती म्हणाली, “मला मुलगा झालाच नाही.” तो म्हणाला, “खोटे बोलू नकोस. मी दिलेले भस्म काय झाले?” ती घाबरली आणि म्हणाली, “ते मी उकिरड्यावर टाकले. मला क्षमा करा.” मच्छिंद्रनाथाला राग आला, पण तो म्हणाला, “जो झाले ते झाले. ती जागा दाखव.” तिने एक मोठा गोवराचा ढीग दाखवला.
मच्छिंद्रनाथाने हाक मारली, “हे सूर्यसुता, हरिनारायणा, तू गोवरात असशील तर बाहेर ये. तुझे नाव गोरक्ष ठेवतो.” आतून आवाज आला, “गुरुराया, मी इथे आहे. गोवर जास्त आहे. मला बाहेर काढा.” त्याने ढीग उकरला आणि तेजस्वी गोरक्षनाथ बाहेर आला. सरस्वतीला पश्चाताप झाला. मच्छिंद्रनाथाने तिला माघारी पाठवले आणि गोरक्षनाथाला दीक्षा देऊन तीर्थयात्रेला नेले.
जगन्नाथाच्या वाटेवर कनकगिरी गावात गोरक्षनाथ भिक्षेसाठी एका ब्राह्मणाकडे गेला. तिथे पितृतीर्थासाठी स्वादिष्ट पदार्थ बनले होते. गृहिणीने त्याला पक्वान्ने दिली. गुरूंना आणून दिल्यावर मच्छिंद्रनाथाने वड्याची इच्छा व्यक्त केली. गोरक्ष पुन्हा गेला. गृहिणीने त्याची परीक्षा घेत एक डोळा मागितला. गोरक्षने डोळा काढून दिला. तिने घाबरून वडे दिले आणि क्षमा मागितली. मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाचा डोळा पूर्ववत केला आणि त्याला साबरी विद्या शिकवली.
अध्याय १०. कथासार
गहिनीनाथाचा मातीपासून जन्म आणि मधुनाभा ब्राह्मणाकडून त्याचे संगोपन
कनकागिरी या गावात मच्छिंद्रनाथाने आपला शिष्य गोरक्षनाथाला ज्ञानाचा खजिना प्रदान केला. त्याने गोरक्षाला सर्व वेदांचे आणि शास्त्रांचे गहन शिक्षण दिले, चौदा विद्या त्याच्या मनावर कोरल्या, सर्व शस्त्रास्त्रांत निपुण केले आणि साबरी विद्या शिकवून त्याला परिपूर्ण बनवले. त्याला नरशी, कालिका, म्हंदा, म्हैशासुर, झोटिंग वेताळ, मारुती आणि श्रीराम यांसारख्या दैवी शक्तींच्या दर्शनाची संधी मिळवून दिली. एकदा श्रीरामाशी भेट झाल्यावर रामाने गोरक्षाला आपल्या मांडीवर बसवून आशीर्वाद दिला. याशिवाय बावन्न वीर, सूर्य आणि इतर दैवी शक्तींनी गोरक्षाला वरदान दिले आणि त्याला तपश्चर्येसाठी प्रेरित करण्याचे मच्छिंद्रनाथाला सांगून आपापल्या स्थानाकडे परतले.
एके दिवशी गोरक्षनाथ संजीवनी मंत्राचा जप करीत एकटाच बसला होता. मच्छिंद्रनाथ त्या वेळी जवळ नव्हता. त्याच वेळी गावातील काही मुले खेळत खेळत तिथे आली. त्यांच्या हातात चिखलाचे गोळे होते आणि ते एकमेकांशी खेळत होते. त्यांनी गोरक्षाला चिखलापासून गाडी बनवण्याची विनंती केली, पण त्याने आपल्याला ते जमत नाही असे सांगितले. तेव्हा मुलांनी स्वतःच चिखलाची गाडी बनवली. गाडी तयार झाल्यावर त्यांना वाटले की त्यावर बसण्यासाठी एक गाडीवान हवा. त्यांनी चिखलाचा पुतळा बनवायचा प्रयत्न केला, पण त्यांना तो नीट जमत नव्हता. शेवटी त्यांनी गोरक्षाला मातीपासून पुतळा बनवून देण्याची गळ घातली. गोरक्षाने त्यांची ही इच्छा मान्य केली आणि माती घेऊन पुतळा घडवायला सुरुवात केली.
हा जो पुतळा गोरक्ष घडवणार होता, त्यातून गहिनीनाथाचा जन्म होणार होता, असा संकेत आधीच ठरलेला होता. गोरक्षाच्या मनात ही प्रेरणा निर्माण झाली होती. नवनारायणांपैकी करभंजन नारायणाचा अवतार या मातीच्या पुतळ्यातून प्रकटणार होता. गोरक्ष मंत्र जपत मातीचा पुतळा बनवत होता आणि तो पूर्ण होताच करभंजनाने त्यात प्रवेश केला. त्याच क्षणी पुतळ्याला हाडे, मांस, रक्त आणि तेज प्राप्त झाले आणि तो एक जिवंत तेजस्वी मानव बनला. तो रडायला लागला. हा आवाज ऐकून जवळची मुले घाबरली आणि “भूत आलं!” असा ओरडत तिथून पळून गेली. मुलांचा हा गोंधळ मच्छिंद्रनाथाच्या कानावर पडला. त्याने मुलांना थांबवून त्यांच्याकडून सारा वृत्तांत जाणून घेतला आणि स्वतः त्या ठिकाणी गेला.
मच्छिंद्रनाथाने पाहिले की हा करभंजन नारायणाचा अवतार आहे. त्याने त्या मुलाला उचलले आणि गोरक्षाला शोधायला सुरुवात केली. गोरक्ष एका घरात लपला होता, पण गुरूची हाक ऐकून तो बाहेर आला. पण मच्छिंद्राच्या हातातील मुलाला पाहून त्याला भीती वाटली. मच्छिंद्रनाथाने त्याला धीर दिला, “हा भूत नाही, तर नवनारायणांपैकी एकाचा अवतार आहे. जसा तू गोवरामध्ये जन्मलास, तसाच हा संजीवनी मंत्राने मातीच्या पुतळ्यातून जन्मला आहे.” हे ऐकून गोरक्षाची भीती दूर झाली. मच्छिंद्रनाथ त्याला आणि त्या मुलाला घेऊन आश्रमात परतला. तिथे त्याने मुलाला गाईचे दूध पाजले आणि झोळीत घालून झोपवले.
हा चमत्कार गावभर पसरला. लोक मच्छिंद्रनाथाला भेटायला आले आणि त्याने सर्व कथा सांगितली. मच्छिंद्रनाथाने आपल्या शिष्याद्वारे मातीचा पुतळा जिवंत केला, यामुळे त्याची योग्यता ब्रह्मदेवापर्यंत पोहोचली, अशी चर्चा गावकऱ्यांमध्ये सुरू झाली. पण मुलाला तीर्थयात्रेत सोबत नेण्याऐवजी त्याचे संगोपन कोणाकडे तरी सोपवावे, असे गावकऱ्यांनी सुचवले. मच्छिंद्रनाथाला हे पटले. गावात मधुनाभा नावाचा एक ब्राह्मण आणि त्याची पत्नी गंगा, ही महापतिव्रता स्त्री राहात होती. त्यांना मूल नव्हते, म्हणून ते नेहमी दुःखी असत.
गावकऱ्यांनी त्यांच्याकडे मुलाला सोपवण्याची शिफारस केली. मच्छिंद्रनाथाने गहिनीनाथाला गंगेच्या कुशीत ठेवले आणि सांगितले, “हा करभंजन नारायणाचा अवतार आहे. याचे नाव गहिनीनाथ ठेवा. याचे संगोपन नीट करा, म्हणजे तुमचे कल्याण होईल. बारा वर्षांनंतर गोरक्ष याला भेटेल आणि अनुग्रह देईल.” मग मंत्र म्हणून त्याने गंगेच्या अंगावर भस्म टाकली आणि तिच्या स्तनात दूध निर्माण झाले. गंगाने मुलाला पाळण्यात घालून त्याचे नाव गहिनीनाथ ठेवले. काही दिवसांनी मच्छिंद्रनाथ गोरक्षाला घेऊन तीर्थयात्रेस निघाला आणि गोरक्षाला तपश्चर्येसाठी बदरिकाश्रमात ठेवून पुढे गेला.
अध्याय ११. कथासार
मच्छिंद्रनाथाचे स्त्रीराज्यात आगमन आणि जालिंदरनाथाचा जन्म
गहिनीनाथाला गंगेकडे सोपवल्यानंतर मच्छिंद्रनाथ गोरक्षाला घेऊन तीर्थयात्रेला निघाला. दोघे बदरिकाश्रमात शिवमंदिरात पोहोचले आणि शंकराचे स्तवन करू लागले. शंकर प्रसन्न होऊन प्रकट झाला आणि त्याने गोरक्षाला हरिनारायणाचा अवतार म्हणून संबोधले. त्याने मच्छिंद्रनाथाला सांगितले, “हा गोरक्ष ब्रह्मांडाला तारेल. तू त्याला विद्या शिकवलीस, पण त्याला तपश्चर्या करावीच लागेल.” मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाला तपासाठी बसवले आणि स्वतः तीर्थयात्रेला निघाला.
तीर्थयात्रा करीत तो सेतुबंधरामेश्वराला पोहोचला. तिथे मारुतीने त्याचे स्वागत केले आणि म्हणाला, “चोवीस वर्षांनंतर तुझी भेट झाली. तू मला स्त्रीराज्यात जाण्याचे वचन दिले होतेस, ते आता पूर्ण कर.” मच्छिंद्रनाथ मान्य करून मारुतीसह स्त्रीराज्यात गेला. तिथे पुरुषांचा मागमूसही नव्हता. राणी आणि तिच्या स्त्री सहकाऱ्यांनी राज्य चालवले होते. मच्छिंद्रनाथाला कनकासनावर बसवून राणीने त्याची पूजा केली. मारुतीने राणीला सांगितले, “हाच तो मच्छिंद्रनाथ आहे, जो तुझी इच्छा पूर्ण करेल.” मारुती परतला आणि मच्छिंद्रनाथ विषयसुखात मग्न झाला. काही काळाने राणी गर्भवती झाली आणि तिला पुत्र झाला, ज्याचे नाव मीननाथ ठेवले.
दरम्यान, कुरुकुळात बृहद्रव राजाने सोमयाग सुरू केला. यज्ञकुंडातून एक मूल जन्मले, ज्याला अग्निनारायणाचा अवतार मानले गेले. राजाने त्याला उचलले आणि त्याचे नाव जालंदर ठेवले. जालंदर मोठा झाला, पण लग्नाचा प्रस्ताव ऐकून त्याला वैराग्य आले. तो अरण्यात पळून गेला. राजा-राणी त्याला शोधत राहिले, पण तो सापडला नाही. अरण्यात वणवा लागला तेव्हा अग्नीने जालंदराला जागृत केले आणि त्याला आपली जन्मकथा सांगितली, “मी तुझा पिता आहे. तू अग्निनारायणाचा अवतार आहेस.”
अध्याय १२. कथासार
जालंदरनाथाला वरप्राप्ती आणि कानिफनाथाचा जन्म
अग्नीने जालंदराला विचारले, “तुझ्या मनात काय आहे?” जालंदर म्हणाला, “माझी कीर्ती त्रिभुवनात राहावी आणि मी चिरंजीव व्हावे.” अग्नीने त्याला दत्तात्रेयाकडे नेले. दत्ताने जालंदराला बारा वर्षे आपल्याकडे ठेवून सर्व विद्या शिकवल्या आणि त्याला दैवी वर मिळवून दिले. जालंदराने बदरिकाश्रमात तप केले आणि सर्व देवांनी त्याला आशीर्वाद दिले.
शंकराने जालंदराला सांगितले की, हिमाचलात एका हत्तीच्या कानातून प्रबुद्धनारायणाचा अवतार जन्मेल, त्याचे नाव कानिफा असेल. जालंदराने त्या हत्तीला शांत केले आणि कानातून कानिफाला बाहेर काढले. शंकराने कानिफाला आशीर्वाद दिले आणि जालंदराने त्याला मंत्रोपदेश केला. सहा महिन्यांत कानिफा सर्व विद्यांत निपुण झाला. जालंदराने देवांना कानिफासाठी वर मागितले, पण देवांनी नकार दिला. संतापलेल्या जालंदराने वातास्त्र आणि कामास्त्राचा प्रयोग करून देवांना अडचणीत आणले. शेवटी देवांनी कानिफाला वर दिले आणि सर्वजण आपापल्या स्थानी परतले.
अध्याय १३. कथासार
जालिंदरनाथ आणि मैनावतीची भेट, तिला उपदेश
शंकराने जालंदराला सांगितले, “नागपत्रअश्वत्थाखाली यज्ञ कर आणि कविता सिद्ध कर. कानिफाला तपश्चर्येसाठी तयार कर.” जालंदर आणि कानिफाने बारा वर्षांत चाळीस कोटि कविता रचल्या. जालंदर तीर्थयात्रेत गौडबंगालच्या हेलापट्टनात पोहोचला. तिथे त्याने गवताचा भारा डोक्यावर घेतला, पण वायुने तो हवेत तरंगत ठेवला. लोकांना हे आश्चर्य वाटले. मैनावती, गोपीचंद राजाची आई, हिने जालंदराला पाहिले आणि त्याला गुरू मानण्याचा निश्चय केला.
मैनावतीने दासीला जालंदराचा पत्ता लावायला पाठवले आणि रात्री त्याच्याकडे गेली. जालंदराने तिची परीक्षा घेतली, पण ती अडथळ्यांवर मात करीत राहिली. तिने सांगितले, “मी वैधव्याने दुःखी आहे. मला कृतांताच्या भीतीपासून मुक्त करा.” सहा महिने तिने सेवा केली. एकदा जालंदराने मायिक भ्रमर निर्माण केला, पण मैनावती डगमगली नाही. शेवटी जालंदराने तिला मंत्रोपदेश केला आणि संजीवनी मंत्राने तिला अमर केले. तिची भक्ती वाढत गेली.
अध्याय १४ कथासार
गोपीचंदाने जालंदरनाथाला खणलेल्या खड्ड्यात गाडले
मैनावतीने जालंदरनाथाचा उपदेश ऐकून घेतल्यानंतर तिच्या हृदयात आनंदाचा पूर उसळला. तिला असे वाटले की, आज आपल्या जन्माचे खरे सार्थक झाले आहे. परंतु तिच्या मनात एक दुःखही घर करून गेले होते. तिचा पती त्रिलोचन याच्या देहाची स्मशानात राख झाली होती, आणि आता तिच्या प्रिय पुत्राचे, गोपीचंदाचेही असेच भवितव्य होणार, ही कल्पना तिला असह्य झाली. या विचारांनी तिचे मन व्याकुळ झाले, आणि ती आपल्या मुलाला जीवनाचे खरे मूल्य समजावून सांगण्यासाठी योग्य संधीच्या शोधात होती.
माघ महिन्यातील एका थंड सकाळी मैनावती महालाच्या गच्चीवर ऊन खात बसली होती. त्या वेळी खाली गोपीचंद राजा रत्नजडित चंदनाच्या आसनावर बसून होता. त्याच्या अंगाला सुगंधी तेल आणि अत्तर लावण्यासाठी सुंदर स्त्रिया त्याच्याभोवती जमल्या होत्या. त्याच्या सभोवतालचे वैभव आणि चैन पाहून मैनावतीच्या मनात पुन्हा तीच चिंता डोकावली—हा सुंदर देह एक दिवस नष्ट होणार आहे. या विचाराने तिच्या हृदयात कालवाकालव झाली, आणि तिच्या डोळ्यांतून अश्रूंची धार लागली. ती थांबायचे नावच घेईना. तिचे ते अश्रू खाली गोपीचंदाच्या अंगावर पडले. आश्चर्यचकित होऊन त्याने वर पाहिले, आणि आपली आई गच्चीवर रडत बसलेली त्याला दिसली.
गोपीचंद तात्काळ उठला आणि आईकडे धावला. त्याने तिच्या पायांना हात लावून विनम्रपणे विचारले, “मातोश्री, तुम्ही का रडत आहात? कोणी तुम्हाला दुखवले आहे का? सांगा, मी त्याला क्षणार्धात शिक्षा करीन. तुमचे दुःख दूर करण्यासाठी मी माझे प्राणही देईन.” मैनावतीने आपले अश्रू पुसले आणि म्हणाली, “मुला, मला कोणी दुखवले नाही. पण तुझ्या वडिलांचे सुंदर शरीर काळाने हिरावून घेतले, आणि आता तुझ्याही देहाची तशीच अवस्था होणार, ही कल्पना मला सहन होत नाही. या नश्वर शरीराला अर्थ देण्यासाठी तू काहीतरी कर, जेणेकरून तुझा आत्मा अमर होईल.”
गोपीचंदाने विचारले, “माते, तुमचे म्हणणे मला पटते, पण असा गुरु मला कुठे मिळेल जो मला अमरत्व देईल?” मैनावती म्हणाली, “बाळा, जालंदरनाथ हा असा योगी आहे जो तुला हे देऊ शकतो. तो सध्या आपल्या नगरात आला आहे. तू त्याच्याकडे जा आणि त्याचा शिष्य हो.” गोपीचंदाने संकोचाने उत्तर दिले, “आई, मला बारा वर्षे हे सुख भोगू दे, मग मी योगमार्ग स्वीकारीन.” पण मैनावतीने त्याला समजावले, “मुला, या देहावर एका क्षणाचाही भरोसा नाही. बारा वर्षांचा वेळ कोणाला माहीत आहे?”
हा संवाद गोपीचंदाची पत्नी लुमावतीने लपून ऐकला. तिला मैनावतीच्या सल्ल्याने संताप आला. ती मनात म्हणाली, “ही सासू नव्हे, तर शत्रू आहे. आपल्या पतीला वैभव सोडायला सांगते?” तिने आपल्या सवतींना एकत्र करून मैनावतीचा हा कथित कट उधळण्याचा विचार केला.
अध्याय १५ कथासार
कानिफनाथ आणि मारुती यांचे युद्ध, कानिफनाथाचे स्त्रीराज्यात आगमन
गोरक्षनाथ आणि कानिफनाथ यांनी बारा वर्षे बदरिकाश्रमात कठोर तपश्चर्या केली. तप पूर्ण झाल्यावर ते आपल्या गुरूंच्या शोधात निघाले. पण गुरु कुठेही सापडत नाहीत, हे पाहून ते दोघेही व्याकुळ झाले. गुरुविण जीवन त्यांना असह्य वाटू लागले. गोरक्षनाथ गौडबंगालात हेलापट्टण येथे पोहोचला आणि तिथल्या लोकांना आपल्या गुरूंबद्दल विचारले. लोक म्हणाले, “मच्छिंद्रनाथ इथे आले नव्हते, पण जालंदरनाथ नावाचा एक तेजस्वी योगी दहा वर्षांपूर्वी इथे होता. तो आता कुठे गेला, हे कोणालाच माहीत नाही.”
गोरक्षनाथाने जालंदरनाथाला शोधताना त्याच्या पुरलेल्या जागेवर ‘अलख’ असा नाद केला. आतून ‘आदेश’ असा प्रत्युत्तर आला. संवादातून त्याला कळले की, गोपीचंदाने जालंदरनाथाला खड्ड्यात पुरले आहे. संतापलेल्या गोरक्षनाथाला त्याने रोखले आणि सांगितले, “कानिफनाथाला हे सांग, तो मला बाहेर काढेल.”
दुसरीकडे, कानिफनाथ आपल्या शिष्यांसह फिरत होता. त्याच्याकडे सातशे शिष्य होते. तो स्त्रीराज्याच्या सीमेकडे निघाला, जिथे पुरुषांचा प्रवेश वर्जित होता. शिष्यांमध्ये घबराट पसरली, पण कानिफनाथाने स्पर्शास्त्राचा वापर करून मार्ग मोकळा केला. त्याने शिष्यांना विचारले, “ज्यांना माझ्यावर विश्वास आहे, ते माझ्यासोबत या.” फक्त सात जण पुढे आले, बाकीचे मागे राहिले आणि अस्त्राच्या प्रभावाने खिळले गेले.
स्त्रीराज्यात प्रवेश करताना मारुतीचा भुभुःकार त्याला रोखण्यासाठी आला. कानिफनाथाने वज्रास्त्र, अग्न्यस्त्र आणि मोहिनी अस्त्रांचा वापर करून मारुतीला पराभूत केले. शेवटी वायु आणि समुद्राने मध्यस्थी करून दोघांमध्ये शांतता प्रस्थापित केली. कानिफनाथाने मारुतीला वचन दिले की, तो मच्छिंद्रनाथाला त्रास देणार नाही, आणि मग तो शिष्यांसह स्त्रीराज्यात दाखल झाला.
अध्याय १६ कथासार
कानिफनाथ आणि गोरक्षनाथाची भेट, गोपीचंदाकडे कानिफनाथाचे आगमन
स्त्रीराज्यात मच्छिंद्रनाथाने कानिफनाथाचे मोठ्या थाटाने स्वागत केले. त्याला आकर्षक स्त्रिया पाठवून त्याचे मन रमवण्याचा प्रयत्न केला, पण कानिफनाथ अडचणीत आला नाही. महिनाभरानंतर त्याने मच्छिंद्रनाथाची परवानगी घेऊन तीर्थयात्रेला निघण्याचा निर्णय घेतला. त्याची कीर्ती सर्वत्र पसरली, आणि गोपीचंदाने त्याला आपल्या नगरात बोलावले.
तीर्थयात्रेदरम्यान कानिफनाथ आणि गोरक्षनाथ यांची एका जंगलात भेट झाली. दोघांनी एकमेकांच्या विद्या आजमावल्या. कानिफनाथाने आंबे खाली आणले, तर गोरक्षनाथाने फळे पुन्हा झाडावर लावली. संभाषणात गोरक्षनाथाला जालंदरनाथाच्या अवस्थेची माहिती मिळाली, तर कानिफनाथाला मच्छिंद्रनाथाच्या ठावठिकाण्याची खबर मिळाली. दोघांनी आपापल्या मार्गाने जाण्याचा निर्णय घेतला—गोरक्षनाथ स्त्रीराज्याकडे, तर कानिफनाथ हेलापट्टणकडे.
हेलापट्टणात पोहोचल्यावर कानिफनाथाला गोपीचंदाने जालंदरनाथाला पुरल्याचे कळले. त्याच्या मनात सूडाची आग भडकली, पण त्याने संयम ठेवला. गोपीचंदाने त्याला गुरु मानण्याची इच्छा व्यक्त केली. कानिफनाथाने त्याला आपल्या शिबिरात बोलावले आणि म्हणाला, “तुझ्या हातून मोठा अपराध झाला आहे, पण तुझे भाग्य बलवत्तर आहे, म्हणून मी तुला क्षमा करतो.”
अध्याय १७ कथासार
जालंदरनाथ आणि गोपीचंदाची भेट
मैनावतीने कानिफनाथाकडून गोपीचंदाला क्षमा मिळवून दिली. दुसऱ्या दिवशी गोपीचंद कानिफनाथाकडे गेला आणि जालंदरनाथाला पुरलेली जागा दाखवली. कानिफनाथाने त्याला पाच धातूंचे पुतळे बनवायला सांगितले. सोने, चांदी, तांबे, पितळ आणि लोखंडाचे हे पुतळे तयार झाल्यावर कानिफनाथ आणि गोपीचंद त्या जागेवर गेले. गोपीचंदाने खणायला सुरुवात केली, आणि जालंदरनाथाच्या शापाने एकापाठोपाठ पुतळे जळून गेले. शेवटी जालंदरनाथाने गोपीचंदाला आशीर्वाद दिला, “तू अमर हो, आणि पृथ्वीवर चिरकाल राहा.”
जालंदरनाथ खड्ड्यातून बाहेर आला. गोपीचंदाने त्याला शरण गेला आणि योगमार्ग स्वीकारण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्याने राज्याचा त्याग केला, भस्म लावले, आणि तपश्चर्यासाठी बदरिकाश्रमात जाण्याचा निर्णय घेतला. त्याच्या पत्नी आणि प्रजाजनांनी खूप आक्रोश केला, पण त्याने कोणाचेच ऐकले नाही.
अध्याय १८ कथासार
गोपीचंदाचे बहिणीच्या राज्यात आगमन, तिचा मृत्यू आणि पुनर्जन्म
गोपीचंद तपश्चर्यासाठी निघाला आणि वाटेत त्याच्या बहिणीच्या राज्यात, पौलपट्टणात पोहोचला. तिथे त्याची बहीण चंपावती राहत होती. तिच्या सासरच्यांनी गोपीचंदाची निंदा केली, आणि हे दुःख चंपावतीला सहन झाले नाही. तिने आत्महत्या केली. गोपीचंदाने तिचे प्रेत जिवंत करण्यासाठी जालंदरनाथाला आणले. जालंदरनाथाने संजीवनी मंत्राने चंपावतीला पुनर्जन्म दिला आणि तिला नाथपंथी बनवले. त्याने तिलकचंद राजाला मुक्तचंदाच्या राज्याची जबाबदारी सोपवली आणि सहा महिन्यांनी गोपीचंदाला भेटण्यासाठी बदरिकाश्रमात गेला.
अध्याय १९ कथासार
गोरक्षनाथाचे स्त्रीराज्यात आगमन आणि मारुतीशी युद्ध
गोरक्षनाथ मच्छिंद्रनाथाच्या शोधात स्त्रीराज्यात गेला. त्याने कलिंगा नावाच्या वेश्येसोबत प्रवेश केला. मारुतीने त्याला रोखण्याचा प्रयत्न केला, पण गोरक्षनाथाच्या अस्त्रांनी त्याला पराभूत केले. श्रीरामाने मध्यस्थी करून मारुतीला वाचवले आणि गोरक्षनाथाला मच्छिंद्रनाथाला न नेण्याची विनंती केली. पण गोरक्षनाथाने ठामपणे सांगितले, “मी माझ्या गुरूला सोडणार नाही.”
अध्याय २० कथासार
मैनाकिनीचे पूर्वचरित्र आणि गोरक्षनाथाची गुरूसोबत भेट
मैनाकिनीला उपरिक्षवसूने शाप दिला होता की ती स्त्रीराज्यात राहील. तिने तप करून मारुतीला प्रसन्न केले आणि मच्छिंद्रनाथाला मिळवले. गोरक्षनाथ स्त्रीवेषात मृदंग वाजवत मच्छिंद्रनाथापर्यंत पोहोचला. त्याने आपली ओळख उघड केली, आणि गुरु-शिष्यांची भावनिक भेट झाली. मैनाकिनीने त्याला राज्याची जबाबदारी देण्याचा प्रयत्न केला, पण गोरक्षनाथाने नकार दिला आणि मच्छिंद्रनाथाला सोबत घेण्याचा निर्धार व्यक्त केला.
अध्याय २१ कथासार
मैनाकिनीचे गोरक्षनाथाला मोहविण्याचे प्रयत्न व्यर्थ
मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षनाथाला स्त्रीराज्यात थांबवून घेतल्यानंतर मैनाकिनीने त्याचे मन आपल्या सुखसोयींमध्ये रमावे यासाठी अनेक प्रयत्न केले. तिच्या मनात गोरक्षनाथाबद्दल आपल्या मुलापेक्षाही अधिक प्रेम निर्माण झाले होते. त्याच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण व्हाव्यात म्हणून तिने स्वतः सर्व व्यवस्था पाहिली—स्वादिष्ट भोजन, आरामदायी विश्रांतीची जागा आणि उत्तमोत्तम वस्त्रे व अलंकार यांची कधीही कमतरता पडू दिली नाही.
तिच्या या प्रेमळ सेवेमुळे गोरक्षनाथाला सर्व सुखे सहज उपलब्ध होत होती, पण त्याच्या अंतर्मनाला हे सारे कधीच रुचले नाही. तो नेहमीच मच्छिंद्रनाथाला विचारायचा, “गुरुदेव, तुम्ही त्रैलोक्यात मान्य असा योग्यतेचा डोंगर आहात, मग या क्षणिक सुखांच्या खाईत का अडकत आहात? तुम्ही मूळचे कोण आहात, आता काय करत आहात आणि या अवतारात कोणते कर्म साध्य करायचे आहे, याचा जरा विचार करा. या सर्व नश्वर गोष्टींचा त्याग करून या मायेच्या बंधनातून मुक्त व्हा.”
गोरक्षनाथ अशा प्रकारे गुरूंना वारंवार समजावत असे. त्याच्या या सततच्या बोलण्याने मच्छिंद्रनाथाच्या मनातही वैराग्याची ज्योत प्रज्वलित झाली. मायेच्या जंजाळात न अडकता आपल्या मूळ ठिकाणी परत जाण्याचे त्याने गोरक्षाला वचन दिले. या वचनाने गोरक्षनाथाला अपार आनंद झाला. मच्छिंद्रनाथाने आपली ही इच्छा तिलोत्तमेला (मैनाकिनीला) सांगितली, “आता गोरक्षाच्या मागे गेल्याशिवाय मला सुटका नाही, पण तुला सोडून जाण्याची हिंमतही माझ्यात नाही.”
तिलोत्तमा म्हणाली, “तुम्ही न गेल्यास तो तुम्हाला कसा घेऊन जाईल?” मच्छिंद्रनाथाने आपले वचन आणि गोरक्षाशी झालेला संवाद तिला सांगितला आणि म्हणाला, “त्याच्यासोबत जाणे अपरिहार्य आहे, पण तुझ्या मोहाचा पाश मला सोडत नाही. या दुविधेत मी अडकलो आहे. यावर एकच उपाय आहे—तू आपल्या कुशलतेने गोरक्षाला मोहून टाक.” तिलोत्तमा हसली आणि म्हणाली, “मी आधीच सर्व उपाय करून पाहिले आहेत. माझ्या युक्त्या, माया आणि करामती—काहीही कमी ठेवले नाही, पण त्याच्यावर काहीच परिणाम झाला नाही.” तिचे हे निराशाजनक बोलणे ऐकूनही मच्छिंद्रनाथाने तिला पुन्हा एकदा प्रयत्न करण्यास सांगितले.
एकदा गोरक्षनाथाने पद्मिनी (मैनाकिनी) जवळ बोलताना सांगितले, “आज मी मच्छिंद्रनाथाला घेऊन तीर्थयात्रेला निघणार आहे.” तेव्हा तिने त्याला समजावण्याचा प्रयत्न केला, “बाळा, मी तुला माझ्या ज्येष्ठ पुत्रासमान मानते. भावाचे पाठबळ तुला आहे. आम्ही येथे सुखाने राहू, तू आम्हाला सोडून का जातोस?” ती दीनवाण्या स्वरात बोलत होती, त्याच्या मनात दया जागावी म्हणून तिने आपली व्यथा मांडली, पण गोरक्षनाथाचे हृदय तिच्या बोलण्याने हलले नाही.
उलट त्याने स्पष्ट शब्दांत सांगितले, “आम्हाला त्रैलोक्याच्या राज्याचीही आस नाही, मग या तुझ्या स्त्रीराज्याची काय किंमत? हे सारे तूच भोग. आम्ही योगी आहोत, या भौतिक सुखांचे आम्हाला आकर्षण नाही. आम्ही तीर्थाटनाला जात आहोत, तिथे पुण्यकर्म करून सच्चे सुख मिळवू.” असे म्हणून त्याने तिच्याकडून जाण्याची परवानगी मागितली.
पद्मिनीने त्याला खूप समजावले, पण तो ऐकायला तयार नव्हता. शेवटी तिने आर्जव केले, “किमान एक वर्ष तरी राहा.” गोरक्षनाथ म्हणाला, “मी येथे सहा महिने राहिलो आहे, आता यापेक्षा जास्त थांबणार नाही.” तेव्हा तिने पुन्हा विनंती केली, “फक्त आणखी सहा महिने राहा, घाई करू नकोस.
मग मी स्वतः मच्छिंद्रनाथाला तीर्थयात्रेसाठी आनंदाने पाठवीन.” तिने इतके आर्जव केले की गोरक्षनाथाला तिचे म्हणणे नाकारता आले नाही. त्याने तिला सांगितले, “ठीक आहे, तुझ्या म्हणण्याप्रमाणे आणखी सहा महिने राहतो, पण त्यानंतर जाण्याची तारीख नक्की सांग.” तेव्हा तिने चैत्र शुद्ध प्रतिपदेचा दिवस ठरवला आणि म्हणाली, “त्या दिवशी भोजनानंतर मी तुम्हाला आनंदाने रवाना करेन.” गोरक्षनाथाने विचार केला की सहा महिने लवकरच निघून जातील, आणि तो तिथे शांतपणे राहिला.
काही दिवसांनंतर मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला जवळ बोलावले. तिने त्याच्या चेहऱ्यावरून प्रेमाने हात फिरवला आणि म्हणाली, “बाळा, मला तुझे लग्न करून द्यावे असे वाटते. तुझ्यासोबत सुंदर सुनेच्या सहवासात माझे उर्वरित आयुष्य सुखात जाईल. मी तुझ्यासाठी अत्यंत रूपवान आणि गुणवान मुलगी शोधेन आणि तुझ्या मनाप्रमाणे थाटामाटात लग्न करेन. तुम्ही तीर्थयात्रेला जा, पण लवकर परत या.
येथे आल्यावर राज्याचा भार तू स्वीकार, माझी ही इच्छा पूर्ण कर.” ती अनेक युक्त्या लढवून त्याला मोहात अडकवण्याचा प्रयत्न करत होती, पण गोरक्षनाथावर याचा काहीच परिणाम झाला नाही. त्याने ठामपणे सांगितले, “माझ्याकडे कर्णमुद्रिका नावाच्या दोन पत्नी आधीच आहेत, तिसऱ्या विवाहाची माझी इच्छा नाही. आणि आता योग्याला लग्न शोभतही नाही.” त्याच्या या स्पष्ट उत्तराने मैनाकिनी निराश झाली आणि शांत बसली.
एकदा रात्री, मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला मोहविण्यासाठी एका सुंदर तरुणीला त्याच्याकडे पाठवले. तिने सोबत सोंगट्यांचा खेळ घेतला होता. ती गोरक्षनाथाच्या खोलीत गेली आणि म्हणाली, “मला तुमच्यासोबत दोन डाव खेळायचे आहेत.” त्याने तिची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी खेळायला सुरुवात केली. खेळताना तिने आपल्या डोळ्यांनी त्याच्यावर मोहक कटाक्षांचे बाण सोडले, पण त्याच्या मनावर त्याचा काहीच परिणाम झाला नाही.
शेवटी तिने निर्लज्जपणे आपल्या मांड्या उघड्या ठेवून त्याला मोहित करण्याचा प्रयत्न केला, पण गोरक्षनाथाचे मन अढळ राहिले. त्याच्या अंतःकरणात कामवासना जागृत झाली नाही. अखेरीस ती निराश होऊन परतली आणि मैनाकिनीला सर्व हकीकत सांगितली. थोडक्यात, गोरक्षनाथाला थांबवण्यासाठी मैनाकिनीने केलेले सारे प्रयत्न निष्फळ ठरले.
पुढे, मच्छिंद्रनाथाचा वियोग होणार या विचाराने मैनाकिनी मीननाथाला पोटाशी धरून रडू लागली. तिथल्या इतर स्त्रिया तिला समजावण्याचा प्रयत्न करत होत्या आणि गोरक्षनाथाला आपल्या वशात करण्याचा आशावाद दाखवत होत्या, पण तिचे मन त्यावर विश्वास ठेवायला तयार नव्हते. अशा चिंतेत ती दिवस काढत असताना चैत्र शुद्ध प्रतिपदेचा ठरलेला दिवस जवळ आला. त्या दिवशी नगरात सर्वत्र आनंदाचे वातावरण असायचे, पण यावेळी सारी नगरी शोकाकुल झाली होती.
गोरक्षनाथ शिंग, फावडे घेऊन मच्छिंद्रनाथाला घेऊन जाण्यासाठी आला. तो त्याच्या पायांवर लोटांगण घालून निघण्याची घाई करू लागला. तेव्हा मैनाकिनी मोठ्याने रडू लागली आणि म्हणाली, “बाळा, तुम्ही दोघेही जेवून जा, उपाशी निघू नका.” मग स्वयंपाक तयार झाल्यावर गुरु-शिष्यांनी एकत्र भोजन केले. भोजनानंतर तिलोत्तमेने मच्छिंद्रनाथाला विचारले, “तुम्ही आता निघत आहात, पण मीननाथाला सोबत घेऊन जाणार का?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “त्याबाबत तुझ्या मनाप्रमाणे करू, तुझे मन दुखवणार नाही.”
तेव्हा ती म्हणाली, “मीननाथाला तुमच्यासोबत घेऊन जा. तुम्ही असताना मारुतीच्या संरक्षणाने तो सुरक्षित होता, पण तुम्ही गेल्यावर त्याचे रक्षण कोण करेल? शिवाय, मला उपरिक्षवसूचा शाप आहे, त्याची मुदत संपत आली आहे. तुम्ही गेल्यावर तो मला घेऊन जाईल, मग मीननाथाचे काय होईल? त्याला स्वर्गात घेऊन जायचे असले तरी हा देह तिथे जाऊ शकत नाही. म्हणून माझे मत आहे की त्याला तुमच्यासोबत पाठवा.” तिच्या इच्छेनुसार मीननाथाला सोबत घेण्याचे ठरले.
भोजनानंतर गोरक्षनाथाने निघण्याची घाई सुरू केली. मीननाथाकडे पाहताना तिलोत्तमेच्या डोळ्यांतून अश्रूंची धार लागली. तिथल्या स्त्रियांनी गोरक्षनाथाला वेढा घातला आणि त्याला थांबवण्यासाठी राज्याचे वैभव आणि सुखांचे वर्णन करू लागल्या. त्यांनी रत्नजडित अलंकार, भरजरी वस्त्रे आणि
दागिने त्याच्यासमोर ठेवले आणि म्हणाल्या, “आम्ही सर्व तुझ्या सेवेसाठी तत्पर आहोत, तुझ्या इच्छेनुसार तुला सुख देऊ.” पण गोरक्षनाथाने हे सारे नाकारले आणि म्हणाला, “आम्हाला या सुखसंपत्तीची गरज नाही. जमिनीवर झोपणे आम्हाला अधिक सुखकारक वाटते.” असे म्हणून तो निघाला. जाताना त्याने मैनाकिनीला नमस्कार केला, मीननाथाला खांद्यावर घेतले आणि मच्छिंद्रनाथाला सोबत घेऊन गावाबाहेर पडला.
निघण्यापूर्वी मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला न कळवता मच्छिंद्रनाथाला सोन्याची एक वीट गुपचूप दिली होती. त्याने ती आपल्या झोळीत ठेवली. गावकऱ्यांनी त्यांना वेशीपर्यंत पोहोचवले. तिथे मैनाकिनीने मच्छिंद्रनाथाच्या पायांवर लोटांगण घातले आणि गोरक्षनाथाला पोटाशी धरून मीननाथाच्या रक्षणाची विनंती केली. तिने गोरक्षनाथाच्या गळ्याला मिठी मारली आणि रडू लागली. शेवटी गोरक्षनाथाने तिच्या हातातून स्वतःला सोडवले आणि मच्छिंद्रनाथाचा हात धरून वेगाने निघाला.
मैनाकिनी ऊर बडवून आणि डोके आपटून शोक करू लागली. तिचा तो हंबरडा ऐकून उपरिक्षवसू आकाशातून विमान घेऊन खाली आला. तो म्हणाला, “तुला वेड लागले आहे का? हे सारे तू का मांडलेस? तू स्वर्गात राहणारी होतीस, शापामुळे येथे आलीस. आता शापमुक्त होऊन सुखी हो.” असे म्हणून त्याने तिच्या अंगावर हात फिरवला, तिचे अश्रू पुसले आणि तिला घरी नेले. तिथे युक्तीने तिला समजावून सांगितले की आता तिचा शाप संपला आहे.
अध्याय २२ कथासार
मच्छिंद्रनाथ आणि मैनाकिनीची भेट, गोरक्षनाथाच्या संशयाचे निरसन
गोरक्षनाथ मच्छिंद्रनाथ आणि मीननाथाला घेऊन निघाल्यावर मैनाकिनी शोकाच्या सागरात बुडाली. त्या वेळी उपरिक्षवसू तिथे आला आणि तिला घरी घेऊन गेला. त्याने तिला समजावले, “या जगात जे दिसते ते सारे नश्वर आहे. शोक करण्याचे कारण नाही. तू जिथून खाली आलीस, त्या स्वर्गातील सिंहलद्वीपात चल. बारा वर्षांनंतर मी तुला मच्छिंद्रनाथाची भेट घडवेन. गोरक्षनाथ आणि मीननाथही सोबत असतील. हे कसे घडेल याचा संशय वाटत असेल तर ऐक—सिंहलद्वीपात इंद्र एक मोठा यज्ञ करेल. तिथे विष्णू, ब्रह्मा, शंकर आणि इतर देव तसेच नवनाथ उपस्थित असतील.
म्हणून शोक सोड आणि विमानात बसून स्वर्गात चल.” मैनाकिनी म्हणाली, “इंद्र यज्ञ करो वा न करो, पण मच्छिंद्रनाथाची भेट घडवण्याचे वचन द्या.” उपरिक्षवसूने तिला वचन दिले. मग तिने दैर्भामा नावाच्या दासीला राज्याची जबाबदारी सोपवली आणि स्वर्गात निघाली. तिच्या जाण्याने सर्व स्त्रियांना दुःख झाले, पण तिने सर्वांची समजूत काढली आणि दैर्भामेला नीतीने राज्य चालवण्याचा उपदेश दिला. उपरिक्षवसू तिला सिंहलद्वीपात पोहोचवून आपल्या ठिकाणी गेला. अशा रीतीने मैनाकिनी शापमुक्त झाली.
दरम्यान, मच्छिंद्रनाथ फिरत फिरत गौडबंगालात पोहोचले. वाटेत त्यांची कानिफनाथाशी भेट झाली. कानिफनाथाने गुरूंचा ठावठिकाणा सांगितल्याने गोरक्षनाथाला आनंद झाला. त्याने मीननाथाला खांद्यावरून खाली उतरवले आणि कानिफनाथाच्या पायांवर लोटांगण घातले.
भेटीत त्याच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. मच्छिंद्रनाथाने विचारले, “ का रडतोस?” तेव्हा गोरक्षनाथाने बदरिकाश्रम सोडल्यापासून ते आत्तापर्यंतचा सारा वृत्तांत सांगितला. मच्छिंद्रनाथाने त्याचे समाधान केले आणि पुढे निघाले. वाटेत गोरक्षनाथाने जालंदरनाथाला गोपीचंदाने खड्ड्यात पुरल्याची हकीकत सांगितली. हे ऐकून मच्छिंद्रनाथ संतापला आणि गोपीचंदाचा नाश करण्याच्या विचारात पडला.
ते फिरत फिरत हेलापट्टणात पोहोचले. तिथे गावकऱ्यांनी त्यांना भेटून सांगितले की, कानिफनाथाने जालंदरनाथाला बाहेर काढले, गोपीचंदाला अमरत्व दिले आणि मुक्तचंदाला राज्यावर बसवले. हे ऐकून मच्छिंद्रनाथाचा राग शांत झाला. त्याने विचारले, “आता राज्य कोण चालवत आहे?” गावकऱ्यांनी सांगितले, “मैनावतीच्या हातात राज्य आहे,” आणि तिचे कौतुक केले.
मच्छिंद्रनाथाने मैनावतीला भेटण्याचा निर्णय घेतला. ते गोरक्षनाथ आणि मीननाथाला घेऊन राजवाड्यात गेले. त्यांनी आपले नाव सांगून भेटीची इच्छा व्यक्त केली. द्वारपालाने मैनावतीला खबर दिली की, “एक तेजस्वी योगी दोन शिष्यांसह आला आहे, त्याची लक्षणे जालंदरनाथासारखी आहेत.” मैनावतीने मंत्र्यांसह त्यांचे स्वागत केले आणि मंदिरात घेऊन गेली.
तिने त्यांना सोन्याच्या आसनावर बसवले आणि षोडशोपचारांनी पूजा केली. ती म्हणाली, “तुमचे चरण माझ्या घरी लागले, याने मी धन्य झाले.” मच्छिंद्रनाथाने आपली ओळख सांगितली, “मी उपरिक्षवसूचा पुत्र मच्छिंद्रनाथ आहे. दत्तात्रेयांनी मला आणि माझा धाकटा गुरुबंधू जालंदरनाथाला उपदेश दिला. त्याची येथे दुर्दशा झाल्याचे ऐकून मी संतापाने आलो होतो, पण इथल्या गावकऱ्यांनी सर्व सांगितले. तुझ्या गुणांचे जितके कौतुक करावे तितके कमीच आहे. तू आपल्या जन्माचे सार्थक केलेस आणि त्रैलोक्यात कीर्ती मिळवलीस.”
मैनावती त्याच्या पायांवर लोटली आणि म्हणाली, “हे सारे तुमच्या कृपेचे फळ आहे. तुम्ही कल्पवृक्षापेक्षा श्रेष्ठ आहात.” मग त्यांचे भोजन झाले. मच्छिंद्रनाथ तिथे तीन दिवस राहिले आणि निघाले. गावकरी त्यांना पोहोचवायला आले.
हेलापट्टणातून निघाल्यावर ते जगन्नाथ क्षेत्रात गेले. तिथे तीन रात्री राहून ते सौराष्ट्रात पोहोचले. दुसऱ्या दिवशी गोरक्षनाथ भिक्षेसाठी गावात गेला. मीननाथ झोपला होता. तो उठल्यावर मच्छिंद्रनाथाने त्याला शौचाला बसवले. गोरक्षनाथ भिक्षा घेऊन परतला तेव्हा मच्छिंद्रनाथाने त्याला मीननाथाला धुऊन आणायला सांगितले. मीननाथाचे मळलेले हात-पाय पाहून गोरक्षनाथाला तिटकारा आला. तो मनात म्हणाला, “संन्याशाला ही कसली मेहनत?” मच्छिंद्रनाथाच्या स्त्रीराज्यातील कृत्यांबद्दल त्याच्या मनात संशय निर्माण झाला.
रागाच्या भरात गोरक्षनाथ मीननाथाला नदीवर घेऊन गेला आणि खडकावर आपटून त्याचा प्राण घेतला. त्याचे प्रेत पाण्यात टाकले, हाडे-मांस माशांना खायला दिले आणि कातडे धुऊन घरी आणून सुकायला टाकले. मच्छिंद्रनाथ आश्रमात नव्हता. तो परत आल्यावर त्याने मीननाथाला शोधले. गोरक्षनाथ म्हणाला, “त्याला धुऊन सुकायला टाकले आहे.” मच्छिंद्रनाथाला हे समजले नाही. त्याने पुन्हा विचारले तेव्हा गोरक्षनाथाने बाहेर सुकत असलेले कातडे दाखवले. मुलाची अवस्था पाहून मच्छिंद्रनाथ जमिनीवर कोसळला आणि शोक करू लागला.
गोरक्षनाथ म्हणाला, “गुरुदेव, तुम्ही अज्ञानात का शोक करता? नश्वराचा नाश झाला, शाश्वताला मरण नाही. मीननाथ कधीच मरणार नाही.” पण ममतेने मच्छिंद्रनाथाचे रडणे थांबेना. शेवटी गोरक्षनाथाने संजीवनी मंत्राने मीननाथाला जिवंत केले. तो उठताच मच्छिंद्रनाथाच्या गळ्यात पडला. दोघेही आनंदाने तिथेच राहिले.
दुसऱ्या दिवशी गोरक्षनाथ म्हणाला, “तुमच्याकडे निर्जीवाला सजीव करण्याची शक्ती आहे, मग तुम्ही का रडलात?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “तू त्याला का मारलंस?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “तुमची माया किती खरी आहे हे पाहण्यासाठी.” मच्छिंद्रनाथ हसले आणि म्हणाले, “तुझ्या मनात किती आस आहे हे पाहण्यासाठी मी हे नाटक केले. तुझा संशयही दूर झाला.” गोरक्षनाथाने गुरूंच्या चरणांवर मस्तक ठेवले.
अध्याय २३ कथासार
मच्छिंद्रनाथाचा सोन्याच्या विटेवर मोह, समाराधना आणि गहिनीनाथाला उपदेश
सौराष्ट्रातून निघाल्यावर मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ तैलंगणात पोहोचले. तिथे गोदावरीच्या संगमावर स्नान करून त्यांनी शिवपूजन केले. आंवढ्यानागनाथ, परळी वैजनाथ अशी तीर्थे करत ते गर्भागिरी पर्वतावरील वाल्मीकींच्या आश्रमात आले. त्या घनदाट जंगलात वाट शोधणे कठीण होते. मच्छिंद्रनाथाला भीती वाटू लागली.
कारण मैनाकिनीने दिलेली सोन्याची वीट त्याने झोळीत लपवली होती. ती चोर चोरतील या चिंतेने तो अस्वस्थ झाला होता. ही भीती खरी नव्हती, तर गोरक्षनाथाच्या लोभाची परीक्षा पाहण्यासाठी होती. तो गोरक्षाला विचारू लागला, “या जंगलात चोरांचा धोका नाही ना?” गोरक्षनाथाला वाटले की गुरूंकडे काहीतरी मौल्यवान आहे. तो काहीच न बोलता चालत राहिला.
वाटेत पाण्याचे ठिकाण लागले. मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाला थांबायला सांगितले आणि झोळी त्याच्याजवळ ठेवून शौचाला गेला. गोरक्षनाथाने झोळीत पाहिले तेव्हा सोन्याची वीट दिसली. त्याने ती फेकून दिली आणि तितक्याच वजनाचा दगड ठेवला. मच्छिंद्रनाथ परत आला आणि पुन्हा भयाबद्दल विचारू लागला. गोरक्ष म्हणाला, “आता भय नाही, निश्चिंत राहा.” मच्छिंद्रनाथाला संशय आला. पर्वतावर पोहोचल्यावर त्याने झोळी तपासली आणि वीट गायब पाहून रडू लागला. त्याने गोरक्षाला दोष दिले आणि “निघून जा” असेही सांगितले.
गोरक्षनाथ त्याला पर्वताच्या शिखरावर घेऊन गेला. तिथे सिद्धयोगमंत्राने त्याने लघवी केली आणि पर्वत सुवर्णमय झाला. त्याने गुरूंना सांगितले, “हवे तितके सोने घ्या.” मच्छिंद्रनाथाने त्याची प्रशंसा केली आणि म्हणाला, “तुझ्यासारखा शिष्य असताना मला सोन्याची गरज नाही.” गोरक्षनाथाने विचारले, “मग ती वीट का जपली होती?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “देशात परतल्यावर साधूंची पूजा आणि समाराधना करायची होती.” गोरक्ष म्हणाला, “मी ती इच्छा पूर्ण करतो.”
त्याने गंधर्वास्त्र मंत्राने भस्म फेकले. चित्रसेन गंधर्व आला आणि गोरक्षच्या आज्ञेने सर्व संन्यासी, साधू, देव, गंधर्वांना बोलावले. नवनाथ, दत्तात्रेय, वसिष्ठ, व्यास, नारद असे अनेकजण जमले. मच्छिंद्रनाथाला आनंद झाला. गोरक्ष म्हणाला, “तुमची वीट परत आणतो का?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “तुझ्यासारखा शिष्य असताना मला तिची गरज नाही.” गोरक्षने सर्व व्यवस्था लावली. अष्टसिद्धींना स्वयंपाकाची जबाबदारी दिली आणि उत्सव थाटला.
गहिनीनाथ आले नव्हते. मच्छिंद्रनाथाने चित्रसेनाला मधुब्राह्मणाकडे पाठवले. त्याने गहिनीनाथाला आणले. तो सात वर्षांचा होता. मच्छिंद्रनाथाने त्याला पोटाशी धरले आणि सांगितले की तो करभजननारायणाचा अवतार आहे. शंकर म्हणाले, “पुढे मी निवृत्तिनाथ होईन आणि गहिनीनाथ मला उपदेश करेल. त्याला सर्व विद्यांत पारंगत करा.” मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाकडून त्याला अनुग्रह दिला. समारंभ एक महिना चालला.
गोरक्षने कुबेराला सुवर्ण पर्वत घ्यायला सांगितले आणि सर्वांना वस्त्रे, अलंकार देऊन रवाना केले. मीननाथाला उपरिक्षवसूसोबत तिलोत्तमेकडे पाठवले. तिला मच्छिंद्रनाथाची भेट न झाल्याचे दुःख झाले, पण उपरिक्षवसूने तिला भविष्यातील भेटीचे आश्वासन दिले. गोरक्ष आणि मच्छिंद्रनाथ गहिनीनाथाला शिकवण्यासाठी तिथे राहिले. पर्वतावर शंकर, कानिफनाथ, जालंदरनाथ आणि इतर नाथांनी वस्ती केली. गहिनीनाथ एका वर्षात विद्यांत निपुण झाला आणि मधुब्राह्मणाकडे परतला. पुढे शके दहाशेंमध्ये त्यांनी समाधी घेतली. औरंगजेबाने त्यांची नावे बदलली—जालंदरला जानपीर, गहिनीनाथला गैरीपीर अशी.
अध्याय २१ कथासार
मैनाकिनीचे गोरक्षनाथाला मोहविण्याचे प्रयत्न व्यर्थ
मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षनाथाला स्त्रीराज्यात थांबवून घेतल्यानंतर मैनाकिनीने त्याचे मन आपल्या सुखसोयींमध्ये रमावे यासाठी अनेक प्रयत्न केले. तिच्या मनात गोरक्षनाथाबद्दल आपल्या मुलापेक्षाही अधिक प्रेम निर्माण झाले होते. त्याच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण व्हाव्यात म्हणून तिने स्वतः सर्व व्यवस्था पाहिली—स्वादिष्ट भोजन, आरामदायी विश्रांतीची जागा आणि उत्तमोत्तम वस्त्रे व अलंकार यांची कधीही कमतरता पडू दिली नाही. तिच्या या प्रेमळ सेवेमुळे गोरक्षनाथाला सर्व सुखे सहज उपलब्ध होत होती, पण त्याच्या अंतर्मनाला हे सारे कधीच रुचले नाही.
तो नेहमीच मच्छिंद्रनाथाला विचारायचा, “गुरुदेव, तुम्ही त्रैलोक्यात मान्य असा योग्यतेचा डोंगर आहात, मग या क्षणिक सुखांच्या खाईत का अडकत आहात? तुम्ही मूळचे कोण आहात, आता काय करत आहात आणि या अवतारात कोणते कर्म साध्य करायचे आहे, याचा जरा विचार करा. या सर्व नश्वर गोष्टींचा त्याग करून या मायेच्या बंधनातून मुक्त व्हा.”
गोरक्षनाथ अशा प्रकारे गुरूंना वारंवार समजावत असे. त्याच्या या सततच्या बोलण्याने मच्छिंद्रनाथाच्या मनातही वैराग्याची ज्योत प्रज्वलित झाली. मायेच्या जंजाळात न अडकता आपल्या मूळ ठिकाणी परत जाण्याचे त्याने गोरक्षाला वचन दिले. या वचनाने गोरक्षनाथाला अपार आनंद झाला. मच्छिंद्रनाथाने आपली ही इच्छा तिलोत्तमेला (मैनाकिनीला) सांगितली, “आता गोरक्षाच्या मागे गेल्याशिवाय मला सुटका नाही, पण तुला सोडून जाण्याची हिंमतही माझ्यात नाही.” तिलोत्तमा म्हणाली, “तुम्ही न गेल्यास तो तुम्हाला कसा घेऊन जाईल?” मच्छिंद्रनाथाने आपले वचन आणि गोरक्षाशी झालेला संवाद तिला सांगितला आणि म्हणाला, “त्याच्यासोबत जाणे अपरिहार्य आहे, पण तुझ्या मोहाचा पाश मला सोडत नाही. या दुविधेत मी अडकलो आहे.
यावर एकच उपाय आहे—तू आपल्या कुशलतेने गोरक्षाला मोहून टाक.” तिलोत्तमा हसली आणि म्हणाली, “मी आधीच सर्व उपाय करून पाहिले आहेत. माझ्या युक्त्या, माया आणि करामती—काहीही कमी ठेवले नाही, पण त्याच्यावर काहीच परिणाम झाला नाही.” तिचे हे निराशाजनक बोलणे ऐकूनही मच्छिंद्रनाथाने तिला पुन्हा एकदा प्रयत्न करण्यास सांगितले.
एकदा गोरक्षनाथाने पद्मिनी (मैनाकिनी) जवळ बोलताना सांगितले, “आज मी मच्छिंद्रनाथाला घेऊन तीर्थयात्रेला निघणार आहे.” तेव्हा तिने त्याला समजावण्याचा प्रयत्न केला, “बाळा, मी तुला माझ्या ज्येष्ठ पुत्रासमान मानते. भावाचे पाठबळ तुला आहे. आम्ही येथे सुखाने राहू, तू आम्हाला सोडून का जातोस?” ती दीनवाण्या स्वरात बोलत होती, त्याच्या मनात दया जागावी म्हणून तिने आपली व्यथा मांडली, पण गोरक्षनाथाचे हृदय तिच्या बोलण्याने हलले नाही.
उलट त्याने स्पष्ट शब्दांत सांगितले, “आम्हाला त्रैलोक्याच्या राज्याचीही आस नाही, मग या तुझ्या स्त्रीराज्याची काय किंमत? हे सारे तूच भोग. आम्ही योगी आहोत, या भौतिक सुखांचे आम्हाला आकर्षण नाही. आम्ही तीर्थाटनाला जात आहोत, तिथे पुण्यकर्म करून सच्चे सुख मिळवू.” असे म्हणून त्याने तिच्याकडून जाण्याची परवानगी मागितली.
पद्मिनीने त्याला खूप समजावले, पण तो ऐकायला तयार नव्हता. शेवटी तिने आर्जव केले, “किमान एक वर्ष तरी राहा.” गोरक्षनाथ म्हणाला, “मी येथे सहा महिने राहिलो आहे, आता यापेक्षा जास्त थांबणार नाही.” तेव्हा तिने पुन्हा विनंती केली, “फक्त आणखी सहा महिने राहा, घाई करू नकोस.
मग मी स्वतः मच्छिंद्रनाथाला तीर्थयात्रेसाठी आनंदाने पाठवीन.” तिने इतके आर्जव केले की गोरक्षनाथाला तिचे म्हणणे नाकारता आले नाही. त्याने तिला सांगितले, “ठीक आहे, तुझ्या म्हणण्याप्रमाणे आणखी सहा महिने राहतो, पण त्यानंतर जाण्याची तारीख नक्की सांग.” तेव्हा तिने चैत्र शुद्ध प्रतिपदेचा दिवस ठरवला आणि म्हणाली, “त्या दिवशी भोजनानंतर मी तुम्हाला आनंदाने रवाना करेन.” गोरक्षनाथाने विचार केला की सहा महिने लवकरच निघून जातील, आणि तो तिथे शांतपणे राहिला.
काही दिवसांनंतर मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला जवळ बोलावले. तिने त्याच्या चेहऱ्यावरून प्रेमाने हात फिरवला आणि म्हणाली, “बाळा, मला तुझे लग्न करून द्यावे असे वाटते. तुझ्यासोबत सुंदर सुनेच्या सहवासात माझे उर्वरित आयुष्य सुखात जाईल. मी तुझ्यासाठी अत्यंत रूपवान आणि गुणवान मुलगी शोधेन आणि तुझ्या मनाप्रमाणे थाटामाटात लग्न करेन. तुम्ही तीर्थयात्रेला जा, पण लवकर परत या.
येथे आल्यावर राज्याचा भार तू स्वीकार, माझी ही इच्छा पूर्ण कर.” ती अनेक युक्त्या लढवून त्याला मोहात अडकवण्याचा प्रयत्न करत होती, पण गोरक्षनाथावर याचा काहीच परिणाम झाला नाही. त्याने ठामपणे सांगितले, “माझ्याकडे कर्णमुद्रिका नावाच्या दोन पत्नी आधीच आहेत, तिसऱ्या विवाहाची माझी इच्छा नाही. आणि आता योग्याला लग्न शोभतही नाही.” त्याच्या या स्पष्ट उत्तराने मैनाकिनी निराश झाली आणि शांत बसली.
एकदा रात्री, मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला मोहविण्यासाठी एका सुंदर तरुणीला त्याच्याकडे पाठवले. तिने सोबत सोंगट्यांचा खेळ घेतला होता. ती गोरक्षनाथाच्या खोलीत गेली आणि म्हणाली, “मला तुमच्यासोबत दोन डाव खेळायचे आहेत.” त्याने तिची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी खेळायला सुरुवात केली. खेळताना तिने आपल्या डोळ्यांनी त्याच्यावर मोहक कटाक्षांचे बाण सोडले, पण त्याच्या मनावर त्याचा काहीच परिणाम झाला नाही.
शेवटी तिने निर्लज्जपणे आपल्या मांड्या उघड्या ठेवून त्याला मोहित करण्याचा प्रयत्न केला, पण गोरक्षनाथाचे मन अढळ राहिले. त्याच्या अंतःकरणात कामवासना जागृत झाली नाही. अखेरीस ती निराश होऊन परतली आणि मैनाकिनीला सर्व हकीकत सांगितली. थोडक्यात, गोरक्षनाथाला थांबवण्यासाठी मैनाकिनीने केलेले सारे प्रयत्न निष्फळ ठरले.
पुढे, मच्छिंद्रनाथाचा वियोग होणार या विचाराने मैनाकिनी मीननाथाला पोटाशी धरून रडू लागली. तिथल्या इतर स्त्रिया तिला समजावण्याचा प्रयत्न करत होत्या आणि गोरक्षनाथाला आपल्या वशात करण्याचा आशावाद दाखवत होत्या, पण तिचे मन त्यावर विश्वास ठेवायला तयार नव्हते. अशा चिंतेत ती दिवस काढत असताना चैत्र शुद्ध प्रतिपदेचा ठरलेला दिवस जवळ आला. त्या दिवशी नगरात सर्वत्र आनंदाचे वातावरण असायचे, पण यावेळी सारी नगरी शोकाकुल झाली होती.
गोरक्षनाथ शिंग, फावडे घेऊन मच्छिंद्रनाथाला घेऊन जाण्यासाठी आला. तो त्याच्या पायांवर लोटांगण घालून निघण्याची घाई करू लागला. तेव्हा मैनाकिनी मोठ्याने रडू लागली आणि म्हणाली, “बाळा, तुम्ही दोघेही जेवून जा, उपाशी निघू नका.” मग स्वयंपाक तयार झाल्यावर गुरु-शिष्यांनी एकत्र भोजन केले. भोजनानंतर तिलोत्तमेने मच्छिंद्रनाथाला विचारले, “तुम्ही आता निघत आहात, पण मीननाथाला सोबत घेऊन जाणार का?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “त्याबाबत तुझ्या मनाप्रमाणे करू, तुझे मन दुखवणार नाही.” तेव्हा ती म्हणाली, “मीननाथाला तुमच्यासोबत घेऊन जा.
तुम्ही असताना मारुतीच्या संरक्षणाने तो सुरक्षित होता, पण तुम्ही गेल्यावर त्याचे रक्षण कोण करेल? शिवाय, मला उपरिक्षवसूचा शाप आहे, त्याची मुदत संपत आली आहे. तुम्ही गेल्यावर तो मला घेऊन जाईल, मग मीननाथाचे काय होईल? त्याला स्वर्गात घेऊन जायचे असले तरी हा देह तिथे जाऊ शकत नाही. म्हणून माझे मत आहे की त्याला तुमच्यासोबत पाठवा.” तिच्या इच्छेनुसार मीननाथाला सोबत घेण्याचे ठरले.
भोजनानंतर गोरक्षनाथाने निघण्याची घाई सुरू केली. मीननाथाकडे पाहताना तिलोत्तमेच्या डोळ्यांतून अश्रूंची धार लागली. तिथल्या स्त्रियांनी गोरक्षनाथाला वेढा घातला आणि त्याला थांबवण्यासाठी राज्याचे वैभव आणि सुखांचे वर्णन करू लागल्या. त्यांनी रत्नजडित अलंकार, भरजरी वस्त्रे आणि दागिने त्याच्यासमोर ठेवले आणि म्हणाल्या, “आम्ही सर्व तुझ्या सेवेसाठी तत्पर आहोत, तुझ्या इच्छेनुसार तुला सुख देऊ.” पण गोरक्षनाथाने हे सारे नाकारले आणि म्हणाला, “आम्हाला या सुखसंपत्तीची गरज नाही.
जमिनीवर झोपणे आम्हाला अधिक सुखकारक वाटते.” असे म्हणून तो निघाला. जाताना त्याने मैनाकिनीला नमस्कार केला, मीननाथाला खांद्यावर घेतले आणि मच्छिंद्रनाथाला सोबत घेऊन गावाबाहेर पडला.
निघण्यापूर्वी मैनाकिनीने गोरक्षनाथाला न कळवता मच्छिंद्रनाथाला सोन्याची एक वीट गुपचूप दिली होती. त्याने ती आपल्या झोळीत ठेवली. गावकऱ्यांनी त्यांना वेशीपर्यंत पोहोचवले. तिथे मैनाकिनीने मच्छिंद्रनाथाच्या पायांवर लोटांगण घातले आणि गोरक्षनाथाला पोटाशी धरून मीननाथाच्या रक्षणाची विनंती केली. तिने गोरक्षनाथाच्या गळ्याला मिठी मारली आणि रडू लागली. शेवटी गोरक्षनाथाने तिच्या हातातून स्वतःला सोडवले आणि मच्छिंद्रनाथाचा हात धरून वेगाने निघाला.
मैनाकिनी ऊर बडवून आणि डोके आपटून शोक करू लागली. तिचा तो हंबरडा ऐकून उपरिक्षवसू आकाशातून विमान घेऊन खाली आला. तो म्हणाला, “तुला वेड लागले आहे का? हे सारे तू का मांडलेस? तू स्वर्गात राहणारी होतीस, शापामुळे येथे आलीस. आता शापमुक्त होऊन सुखी हो.” असे म्हणून त्याने तिच्या अंगावर हात फिरवला, तिचे अश्रू पुसले आणि तिला घरी नेले. तिथे युक्तीने तिला समजावून सांगितले की आता तिचा शाप संपला आहे.
अध्याय २२ कथासार
मच्छिंद्रनाथ आणि मैनाकिनीची भेट, गोरक्षनाथाच्या संशयाचे निरसन
गोरक्षनाथ मच्छिंद्रनाथ आणि मीननाथाला घेऊन निघाल्यावर मैनाकिनी शोकाच्या सागरात बुडाली. त्या वेळी उपरिक्षवसू तिथे आला आणि तिला घरी घेऊन गेला. त्याने तिला समजावले, “या जगात जे दिसते ते सारे नश्वर आहे. शोक करण्याचे कारण नाही. तू जिथून खाली आलीस, त्या स्वर्गातील सिंहलद्वीपात चल. बारा वर्षांनंतर मी तुला मच्छिंद्रनाथाची भेट घडवेन. गोरक्षनाथ आणि मीननाथही सोबत असतील. हे कसे घडेल याचा संशय वाटत असेल तर ऐक—सिंहलद्वीपात इंद्र एक मोठा यज्ञ करेल. तिथे विष्णू, ब्रह्मा, शंकर आणि इतर देव तसेच नवनाथ उपस्थित असतील.
म्हणून शोक सोड आणि विमानात बसून स्वर्गात चल.” मैनाकिनी म्हणाली, “इंद्र यज्ञ करो वा न करो, पण मच्छिंद्रनाथाची भेट घडवण्याचे वचन द्या.” उपरिक्षवसूने तिला वचन दिले. मग तिने दैर्भामा नावाच्या दासीला राज्याची जबाबदारी सोपवली आणि स्वर्गात निघाली. तिच्या जाण्याने सर्व स्त्रियांना दुःख झाले, पण तिने सर्वांची समजूत काढली आणि दैर्भामेला नीतीने राज्य चालवण्याचा उपदेश दिला. उपरिक्षवसू तिला सिंहलद्वीपात पोहोचवून आपल्या ठिकाणी गेला. अशा रीतीने मैनाकिनी शापमुक्त झाली.
दरम्यान, मच्छिंद्रनाथ फिरत फिरत गौडबंगालात पोहोचले. वाटेत त्यांची कानिफनाथाशी भेट झाली. कानिफनाथाने गुरूंचा ठावठिकाणा सांगितल्याने गोरक्षनाथाला आनंद झाला. त्याने मीननाथाला खांद्यावरून खाली उतरवले आणि कानिफनाथाच्या पायांवर लोटांगण घातले. भेटीत त्याच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. मच्छिंद्रनाथाने विचारले, “ का रडतोस?” तेव्हा गोरक्षनाथाने बदरिकाश्रम सोडल्यापासून ते आत्तापर्यंतचा सारा वृत्तांत सांगितला. मच्छिंद्रनाथाने त्याचे समाधान केले आणि पुढे निघाले. वाटेत गोरक्षनाथाने जालंदरनाथाला गोपीचंदाने खड्ड्यात पुरल्याची हकीकत सांगितली. हे ऐकून मच्छिंद्रनाथ संतापला आणि गोपीचंदाचा नाश करण्याच्या विचारात पडला.
ते फिरत फिरत हेलापट्टणात पोहोचले. तिथे गावकऱ्यांनी त्यांना भेटून सांगितले की, कानिफनाथाने जालंदरनाथाला बाहेर काढले, गोपीचंदाला अमरत्व दिले आणि मुक्तचंदाला राज्यावर बसवले. हे ऐकून मच्छिंद्रनाथाचा राग शांत झाला. त्याने विचारले, “आता राज्य कोण चालवत आहे?” गावकऱ्यांनी सांगितले, “मैनावतीच्या हातात राज्य आहे,” आणि तिचे कौतुक केले.
मच्छिंद्रनाथाने मैनावतीला भेटण्याचा निर्णय घेतला. ते गोरक्षनाथ आणि मीननाथाला घेऊन राजवाड्यात गेले. त्यांनी आपले नाव सांगून भेटीची इच्छा व्यक्त केली. द्वारपालाने मैनावतीला खबर दिली की, “एक तेजस्वी योगी दोन शिष्यांसह आला आहे, त्याची लक्षणे जालंदरनाथासारखी आहेत.” मैनावतीने मंत्र्यांसह त्यांचे स्वागत केले आणि मंदिरात घेऊन गेली.
तिने त्यांना सोन्याच्या आसनावर बसवले आणि षोडशोपचारांनी पूजा केली. ती म्हणाली, “तुमचे चरण माझ्या घरी लागले, याने मी धन्य झाले.” मच्छिंद्रनाथाने आपली ओळख सांगितली, “मी उपरिक्षवसूचा पुत्र मच्छिंद्रनाथ आहे. दत्तात्रेयांनी मला आणि माझा धाकटा गुरुबंधू जालंदरनाथाला उपदेश दिला. त्याची येथे दुर्दशा झाल्याचे ऐकून मी संतापाने आलो होतो, पण इथल्या गावकऱ्यांनी सर्व सांगितले. तुझ्या गुणांचे जितके कौतुक करावे तितके कमीच आहे. तू आपल्या जन्माचे सार्थक केलेस आणि त्रैलोक्यात कीर्ती मिळवलीस.”
मैनावती त्याच्या पायांवर लोटली आणि म्हणाली, “हे सारे तुमच्या कृपेचे फळ आहे. तुम्ही कल्पवृक्षापेक्षा श्रेष्ठ आहात.” मग त्यांचे भोजन झाले. मच्छिंद्रनाथ तिथे तीन दिवस राहिले आणि निघाले. गावकरी त्यांना पोहोचवायला आले.
हेलापट्टणातून निघाल्यावर ते जगन्नाथ क्षेत्रात गेले. तिथे तीन रात्री राहून ते सौराष्ट्रात पोहोचले. दुसऱ्या दिवशी गोरक्षनाथ भिक्षेसाठी गावात गेला. मीननाथ झोपला होता. तो उठल्यावर मच्छिंद्रनाथाने त्याला शौचाला बसवले. गोरक्षनाथ भिक्षा घेऊन परतला तेव्हा मच्छिंद्रनाथाने त्याला मीननाथाला धुऊन आणायला सांगितले. मीननाथाचे मळलेले हात-पाय पाहून गोरक्षनाथाला तिटकारा आला. तो मनात म्हणाला, “संन्याशाला ही कसली मेहनत?” मच्छिंद्रनाथाच्या स्त्रीराज्यातील कृत्यांबद्दल त्याच्या मनात संशय निर्माण झाला.
रागाच्या भरात गोरक्षनाथ मीननाथाला नदीवर घेऊन गेला आणि खडकावर आपटून त्याचा प्राण घेतला. त्याचे प्रेत पाण्यात टाकले, हाडे-मांस माशांना खायला दिले आणि कातडे धुऊन घरी आणून सुकायला टाकले. मच्छिंद्रनाथ आश्रमात नव्हता. तो परत आल्यावर त्याने मीननाथाला शोधले. गोरक्षनाथ म्हणाला, “त्याला धुऊन सुकायला टाकले आहे.” मच्छिंद्रनाथाला हे समजले नाही. त्याने पुन्हा विचारले तेव्हा गोरक्षनाथाने बाहेर सुकत असलेले कातडे दाखवले. मुलाची अवस्था पाहून मच्छिंद्रनाथ जमिनीवर कोसळला आणि शोक करू लागला.
गोरक्षनाथ म्हणाला, “गुरुदेव, तुम्ही अज्ञानात का शोक करता? नश्वराचा नाश झाला, शाश्वताला मरण नाही. मीननाथ कधीच मरणार नाही.” पण ममतेने मच्छिंद्रनाथाचे रडणे थांबेना. शेवटी गोरक्षनाथाने संजीवनी मंत्राने मीननाथाला जिवंत केले. तो उठताच मच्छिंद्रनाथाच्या गळ्यात पडला. दोघेही आनंदाने तिथेच राहिले.
दुसऱ्या दिवशी गोरक्षनाथ म्हणाला, “तुमच्याकडे निर्जीवाला सजीव करण्याची शक्ती आहे, मग तुम्ही का रडलात?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “तू त्याला का मारलंस?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “तुमची माया किती खरी आहे हे पाहण्यासाठी.” मच्छिंद्रनाथ हसले आणि म्हणाले, “तुझ्या मनात किती आस आहे हे पाहण्यासाठी मी हे नाटक केले. तुझा संशयही दूर झाला.” गोरक्षनाथाने गुरूंच्या चरणांवर मस्तक ठेवले.
अध्याय २३ कथासार
मच्छिंद्रनाथाचा सोन्याच्या विटेवर मोह, समाराधना आणि गहिनीनाथाला उपदेश
सौराष्ट्रातून निघाल्यावर मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ तैलंगणात पोहोचले. तिथे गोदावरीच्या संगमावर स्नान करून त्यांनी शिवपूजन केले. आंवढ्यानागनाथ, परळी वैजनाथ अशी तीर्थे करत ते गर्भागिरी पर्वतावरील वाल्मीकींच्या आश्रमात आले. त्या घनदाट जंगलात वाट शोधणे कठीण होते. मच्छिंद्रनाथाला भीती वाटू लागली. कारण मैनाकिनीने दिलेली सोन्याची वीट त्याने झोळीत लपवली होती. ती चोर चोरतील या चिंतेने तो अस्वस्थ झाला होता. ही भीती खरी नव्हती, तर गोरक्षनाथाच्या लोभाची परीक्षा पाहण्यासाठी होती. तो गोरक्षाला विचारू लागला, “या जंगलात चोरांचा धोका नाही ना?” गोरक्षनाथाला वाटले की गुरूंकडे काहीतरी मौल्यवान आहे. तो काहीच न बोलता चालत राहिला.
वाटेत पाण्याचे ठिकाण लागले. मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाला थांबायला सांगितले आणि झोळी त्याच्याजवळ ठेवून शौचाला गेला. गोरक्षनाथाने झोळीत पाहिले तेव्हा सोन्याची वीट दिसली. त्याने ती फेकून दिली आणि तितक्याच वजनाचा दगड ठेवला. मच्छिंद्रनाथ परत आला आणि पुन्हा भयाबद्दल विचारू लागला. गोरक्ष म्हणाला, “आता भय नाही, निश्चिंत राहा.” मच्छिंद्रनाथाला संशय आला. पर्वतावर पोहोचल्यावर त्याने झोळी तपासली आणि वीट गायब पाहून रडू लागला. त्याने गोरक्षाला दोष दिले आणि “निघून जा” असेही सांगितले.
गोरक्षनाथ त्याला पर्वताच्या शिखरावर घेऊन गेला. तिथे सिद्धयोगमंत्राने त्याने लघवी केली आणि पर्वत सुवर्णमय झाला. त्याने गुरूंना सांगितले, “हवे तितके सोने घ्या.” मच्छिंद्रनाथाने त्याची प्रशंसा केली आणि म्हणाला, “तुझ्यासारखा शिष्य असताना मला सोन्याची गरज नाही.” गोरक्षनाथाने विचारले, “मग ती वीट का जपली होती?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “देशात परतल्यावर साधूंची पूजा आणि समाराधना करायची होती.” गोरक्ष म्हणाला, “मी ती इच्छा पूर्ण करतो.”
त्याने गंधर्वास्त्र मंत्राने भस्म फेकले. चित्रसेन गंधर्व आला आणि गोरक्षच्या आज्ञेने सर्व संन्यासी, साधू, देव, गंधर्वांना बोलावले. नवनाथ, दत्तात्रेय, वसिष्ठ, व्यास, नारद असे अनेकजण जमले. मच्छिंद्रनाथाला आनंद झाला. गोरक्ष म्हणाला, “तुमची वीट परत आणतो का?” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “तुझ्यासारखा शिष्य असताना मला तिची गरज नाही.” गोरक्षने सर्व व्यवस्था लावली. अष्टसिद्धींना स्वयंपाकाची जबाबदारी दिली आणि उत्सव थाटला.
गहिनीनाथ आले नव्हते. मच्छिंद्रनाथाने चित्रसेनाला मधुब्राह्मणाकडे पाठवले. त्याने गहिनीनाथाला आणले. तो सात वर्षांचा होता. मच्छिंद्रनाथाने त्याला पोटाशी धरले आणि सांगितले की तो करभजननारायणाचा अवतार आहे. शंकर म्हणाले, “पुढे मी निवृत्तिनाथ होईन आणि गहिनीनाथ मला उपदेश करेल. त्याला सर्व विद्यांत पारंगत करा.” मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षाकडून त्याला अनुग्रह दिला. समारंभ एक महिना चालला.
गोरक्षने कुबेराला सुवर्ण पर्वत घ्यायला सांगितले आणि सर्वांना वस्त्रे, अलंकार देऊन रवाना केले. मीननाथाला उपरिक्षवसूसोबत तिलोत्तमेकडे पाठवले. तिला मच्छिंद्रनाथाची भेट न झाल्याचे दुःख झाले, पण उपरिक्षवसूने तिला भविष्यातील भेटीचे आश्वासन दिले. गोरक्ष आणि मच्छिंद्रनाथ गहिनीनाथाला शिकवण्यासाठी तिथे राहिले. पर्वतावर शंकर, कानिफनाथ, जालंदरनाथ आणि इतर नाथांनी वस्ती केली. गहिनीनाथ एका वर्षात विद्यांत निपुण झाला आणि मधुब्राह्मणाकडे परतला. पुढे शके दहाशेंमध्ये त्यांनी समाधी घेतली. औरंगजेबाने त्यांची नावे बदलली—जालंदरला जानपीर, गहिनीनाथला गैरीपीर अशी.
अध्याय २४ कथासार
भर्तरीची जन्मकथा, बालपण आणि पालकांचा वियोग
एकदा संध्याकाळी सूर्य आणि ऊर्वशी यांची नजरानजर झाली. सूर्य कामवश झाला आणि त्याचे वीर्य आकाशातून खाली पडले. वाऱ्याने ते दोन भाग झाले. एक भाग लोमेशऋषीच्या आश्रमातील घटात पडला, त्यातून अगस्ती जन्मला. दुसरा भाग कौलिकऋषीच्या आश्रमात भिक्षापात्रात पडला. ऋषीने ते सूर्याचे वीर्य ओळखले आणि विचार केला, “तीन हजार एकशे तीन वर्षांनंतर धृमीननारायण यात संचार करेल.” त्याने पात्र जपून ठेवले.
कलीयुगात ऋषीने ते मंदराचळाच्या गुहेत ठेवले आणि निघून गेला. तीन हजार एकशे तीन वर्षांनंतर द्वारकाधीशाने धृमीननारायणाच्या रूपात त्या पात्रात प्रवेश केला. नऊ महिन्यांत गर्भ वाढला आणि पात्र फुटले. त्यातून सूर्यासारखा तेजस्वी मूल जन्मले, रडत होते. तिथे एक गर्भवती हरिणी प्रसवासाठी आली.
तिला दोन पाडसे झाली, पण तिला तिन्ही आपलीच वाटली. तिने त्या तिसऱ्या मुलाचेही पालन केले. दोन पाडसे दूध प्यायची, पण तिसऱ्याला ते जमेना. हरिणीने युक्तीने त्याला पोषण दिले. तीन वर्षे ती तिन्ही मुलांना सांभाळत चरायला जायची. पाच वर्षांनंतर मूल हरिणांप्रमाणे झाडपाला खाऊ लागले.
अध्याय २५ कथासार
भर्तरीचे व्यापाऱ्यांसोबत प्रवास आणि सुरोचन गंधर्वाची कथा
मागील कथांमध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे, भर्तरीनाथ व्यापाऱ्यांच्या सोबतीने अवंतीनगरात पोहोचला होता. एका रात्री ते सर्व एखाद्या गावाजवळ थांबले. त्यांनी आपला माल व्यवस्थित रचून ठेवला आणि थंडीपासून बचावासाठी आग पेटवून त्याभोवती बसले होते. तेवढ्यात काही कोल्ही तिथे आली आणि त्यांनी आपल्या विशिष्ट आवाजात व्यापाऱ्यांना सावध केले. त्यांचा संदेश असा होता, “अहो व्यापारी मंडळी, अशा बेसावध अवस्थेत बसू नका. सावधान राहा, कारण चोर तुमच्यावर हल्ला करण्याच्या तयारीत आहेत. ते तुम्हाला मारहाण करून तुमचे सर्व धन लुटून नेऊ शकतात.” असा इशारा देऊन कोल्ही निघून गेली.
भर्तरीला पूर्वी पशूंमध्ये राहिल्यामुळे त्यांची भाषा उत्तम समजत होती. त्याने कोल्ह्यांचा हा संदेश ऐकला आणि व्यापाऱ्यांना सावध करण्याचे ठरवले. तो म्हणाला, “मित्रांनो, चोर लवकरच आपल्यावर हल्ला करणार आहेत. कोल्ह्यांनी मला ही माहिती दिली आहे. मी त्यांची भाषा समजतो आणि त्यांनी ओरडून जी सूचना दिली, ती मी तुम्हाला सांगत आहे.” भर्तरीच्या या बोलण्यावर व्यापाऱ्यांनी विश्वास ठेवला आणि त्यांनी आपला माल लपवून ठेवला.
हातात शस्त्रे घेऊन, आगीचा प्रकाश वाढवून ते सावधगिरीने पहारा देऊ लागले. काही वेळातच चोरांचा घोळका तिथे आला, पण व्यापाऱ्यांनी शस्त्रांचा जोरदार मारा केल्याने चोरांना काहीच करता आले नाही. ते घायाळ होऊन पळून गेले. तरीही व्यापारी सतर्क राहिले आणि रात्रभर जागून आपल्या मालाचे रक्षण करत राहिले.
रात्रीचा दीड प्रहर उलटला तेव्हा पुन्हा कोल्ह्यांनी काहीतरी संदेश दिला. व्यापाऱ्यांनी भर्तरीला विचारले, “आता कोल्हे काय म्हणाले?” भर्तरी म्हणाला, “एका राक्षसाला शंकराने वरदान दिले आहे. तो उत्तरेकडून दक्षिणेकडे येत आहे. हा राक्षस प्रचंड बलशाली आहे आणि त्याच्याकडे चार तेजस्वी, अमूल्य रत्ने आहेत.
जो कोणी त्याला मारेल, त्याला ही रत्ने मिळतील. शिवाय, त्याच्या रक्ताचा टिळा गावाच्या प्रवेशद्वारावर आणि स्वतःच्या कपाळावर लावणारा अवंती नगरीचा सम्राट होईल.” भर्तरी ही माहिती देत असताना, योगायोगाने विक्रम तिथून जात होता. त्याने भर्तरीचे हे बोलणे ऐकले आणि लगेच शस्त्र हाती घेऊन राक्षसाला मारण्यासाठी निघाला.
या राक्षसाची मूळ कथा अशी आहे: हा राक्षस पूर्वी चित्रमा नावाचा गंधर्व होता. एकदा तो कैलासावर शंकराचे दर्शन घेण्यासाठी गेला. तिथे शंकर आणि पार्वती सोंगट्यांचा खेळ खेळत होते. चित्रमाने शंकराच्या पायांवर डोके ठेवून नमस्कार केला आणि शंकराच्या परवानगीने त्यांच्यासमोर बसला. खेळात एकदा शंकराचा डाव आला आणि दानावरून शंकर-पार्वतीमध्ये मतभेद झाले. त्यांनी चित्रमाला विचारले, “खरे दान काय पडले?” चित्रमाने शंकराला पाठिंबा देत खोटे सांगितले की अठरा पडले, जरी खरे बारा पडले होते.
पार्वतीला हे खोटे बोलणे सहन झाले नाही. ती संतापली आणि म्हणाली, “गंधर्वा, तू खोटे बोलून शंकराची बाजू घेतलीस. तुझ्या या असत्यामुळे तू मृत्युलोकात राक्षस होशील.” शाप ऐकताच चित्रमा थरथर कापू लागला. त्याने शंकराला विनवले, “देवा, तुमचा पक्ष घेतल्यामुळे मला हा शाप मिळाला. आता माझे काय होणार?” शंकराला दया आली आणि ते“पार्वतीचा शाप खरा आहे, पण घाबरू नकोस.
सुरोचन गंधर्वाला इंद्राने शाप दिला आहे. त्याला जो पुत्र होईल, तो तुला राक्षसदेहातून मुक्त करेल.” चित्रमाने विचारले, “मला कोण मारेल आणि त्याला काय लाभ होईल?” शंकर म्हणाले, “तुला मारणारा तुझ्या रक्ताचा टिळा कपाळावर लावून अवंतीचा राजा होईल. तुझी माहिती त्याला भर्तरीनाथाकडून मिळेल, जो धृमीनारायणाचा अवतार आहे.” हे ऐकून चित्रमाला समाधान वाटले आणि तो राक्षस होऊन मृत्युलोकात आला.
सुरोचन गंधर्वाला इंद्राने शाप का दिला? त्याची कहाणी अशी: एकदा अमरावतीत इंद्राच्या सभेत सुरोचन गंधर्व उपस्थित होता. तिथे अप्सरांचे नृत्य आणि गायन चालू होते. मेनका, तिलोत्तमा यांसारख्या सुंदर अप्सरांना पाहून सुरोचन मोहित झाला. भर सभेत तो उठला आणि मेनकेचा हात धरून तिच्यावर अयोग्य वर्तन करू लागला.
हे पाहून इंद्र संतापला आणि म्हणाला, “तुझ्या या निर्लज्ज वर्तनामुळे तू स्वर्गातून पृथ्वीवर गाढव होशील.” शाप मिळताच सुरोचनाने इंद्राची क्षमा मागितली. इंद्राचे मन द्रवले आणि त्याने उपशाप दिला, “बारा वर्षांनंतर तू मुक्त होशील. मिथिलेच्या सत्यवर्मा राजाच्या मुलीशी विवाह कर. तुझ्या पोटी विष्णूसारखा तेजस्वी पुत्र जन्माला येईल आणि तू गंधर्व होऊन स्वर्गात परतशील.” असे सांगून सुरोचन मिथिलेच्या जंगलात गाढव बनला.
तिथे कमट नावाचा कुंभार गाढवे शोधण्यासाठी आला आणि त्याने सुरोचनासह अनेक गाढवे पकडली. काही काळाने तो गरीब झाला आणि त्याने इतर गाढवे विकली, पण सुरोचनाला ठेवले. एकदा रात्री सुरोचन गाढवाने मानवी आवाजात कमटाला सांगितले, “मला सत्यवर्मा राजाची मुलगी पत्नी म्हणून मिळवून दे.”
कमटाला हे ऐकून धक्का बसला, पण त्याला बोलणारा माणूस दिसला नाही. अनेकदा असा आवाज ऐकूनही त्याला गाढव बोलत असल्याचा विश्वास बसत नव्हता. शेवटी त्याने गाढवाशी संवाद साधला आणि गाढवाने पुन्हा तेच मागणे मांडले. कमट घाबरला आणि ही गोष्ट राजापर्यंत पोहोचली तर आपल्याला शिक्षा होईल, असे वाटून तो पळून जाण्याचा विचार करू लागला.
अध्याय २६ कथासार
सुरोचन गंधर्वाची कथा आणि विक्रमाकडे भर्तरीचे आगमन
कमट कुंभार आपल्या कुटुंबासह अवंतीनगरात आला आणि तिथे एका कुंभाराकडे राहायला थांबला. त्याने सत्यवतीला आपल्या मुलीसारखे जपले. एकदा सत्यवतीने आपल्या पतीला भेटण्याची इच्छा व्यक्त केली. कमटाने तिची ही विनंती मान्य केली आणि रात्री गाढवाकडे गेला. तो म्हणाला, “गंधर्व महाराज, तुमच्या सांगण्यानुसार राजाने सत्यवती तुम्हाला दिली. ती तुमची वाट पाहत आहे.
आता तुम्ही दोघांनी सुखाने राहावे अशी माझी इच्छा आहे.” गंधर्व म्हणाला, “अजून आमचा विवाह विधिवत झाला नाही, पण मी असुरी गंधर्व विवाहाने सत्यवतीचा स्वीकार करेन.” कमट म्हणाला, “पण तुम्ही गाढवाच्या देहात आहात, मग हे कसे शक्य आहे?” गंधर्वाने उत्तर दिले, “जेव्हा सत्यवतीला ऋतुकाळ येईल, तेव्हा चौथ्या दिवशी मी माझे मूळ रूप प्रकट करेन आणि तिची इच्छा पूर्ण करेन. मला तो दिवस कळव.”
काही दिवसांनंतर सत्यवतीचा ऋतुकाळ आला आणि चौथा दिवस उजाडला. कमटाने गंधर्वाला ही बातमी दिली. तेव्हा गंधर्वाने गाढवाचा देह सोडून आपले तेजस्वी सुरोचन गंधर्व रूप धारण केले. त्याने सोन्याचे दागिने आणि चमकदार वस्त्रे परिधान केली. त्याचे तेज सूर्यासारखे लखलखीत होते.
हे पाहून कमट आनंदाने थक्क झाला आणि त्याला वाटले की आपण धन्य झालो. त्याने सत्यवतीला गंधर्वाच्या हवाली केले. दोघे एकांतात गेले आणि सत्यवतीने त्याची पूजा केली. गंधर्व विवाहानंतर त्या रात्री सत्यवती गर्भवती झाली. गंधर्वाने तिला आपली शापाची कहाणी सांगितली आणि म्हणाला, “तुला पुत्र झाला की मी स्वर्गात जाईन. तुझा पुत्र विक्रम नावाने प्रसिद्ध होईल आणि तो अवंतीचा राजा बनेल. त्याच्यामुळे तुला सुख मिळेल. मी गेल्यावर दुःख करू नकोस.” हे सांगून तो पुन्हा गाढव बनला.
नऊ महिन्यांनंतर सत्यवतीने पुत्राला जन्म दिला. बाराव्या दिवशी त्याचे नाव विक्रम ठेवले गेले. त्याच रात्री सुरोचन शापमुक्त झाला आणि इंद्राने पाठवलेल्या विमानाने स्वर्गात गेला. सत्यवतीने त्याला थांबवण्याचा प्रयत्न केला, पण त्याने तिला समजावले आणि कमटाच्या स्वाधीनी तिला सोपवले.
विक्रम वाढत गेला आणि सोळाव्या वर्षी त्याने राजदरबारात प्रवेश केला. त्याला गावाच्या राखणीचे काम मिळाले. एकदा तो फिरत असताना व्यापाऱ्यांच्या तळाला पोहोचला, जिथे भर्तरी होता. भर्तरीने कोल्ह्यांच्या संदेशावरून चोरांचा हल्ला टाळला होता आणि नंतर राक्षसाबद्दल सांगितले होते. विक्रमाने हे ऐकले आणि राक्षसाला मारून त्याच्या रक्ताचा टिळा कपाळावर लावला, ज्यामुळे तो राजा बनण्याच्या मार्गावर निघाला.
अध्याय २७ कथासार
विक्रम आणि सुमेधावतीचा विवाह, भर्तरी आणि पिंगलाचा विवाह, दत्तात्रेयाची भेट
अवंतीनगरात शुभविक्रम नावाचा राजा राज्य करत होता. त्याची एकुलती एक मुलगी सुमेधावती अत्यंत सुंदर होती. एकदा ती आपल्या वडिलांच्या मांडीवर बसली असताना राजाला तिच्या लग्नाचा विचार आला. त्याने प्रधानाला सांगितले, “सुमेधावती आता लग्नाच्या वयात आली आहे. तिच्या रूपाला साजेसा वर शोधा.” प्रधान म्हणाला, “महाराज, आपला वृद्धापकाळ जवळ आला आहे. आता पुत्राची आशा नाही. सुमेधावतीला योग्य वर मिळाला तर त्याला राज्य देऊन आपण निवृत्त व्हा.” राजाला हे पटले आणि त्याने हत्तीच्या सोंडेत माळ देऊन वर निवडण्याचा निर्णय घेतला.
मुहूर्तावर मंडप उभारला गेला आणि हत्तीला माळ देऊन सोडले. हत्तीने नगर फिरून शेवटी विक्रमाच्या गळ्यात माळ घातली. लोकांना आश्चर्य वाटले कारण विक्रम कुंभार म्हणून ओळखला जात होता. राजा आणि प्रधान यांना शंका आली, पण कमटाने सत्य सांगितले की विक्रम हा सत्यवती आणि सुरोचन गंधर्वाचा पुत्र आहे. सत्यवर्मा राजाला बोलावून सर्व शंकांचे निरसन झाले. विक्रमाला राज्याभिषेक झाला आणि सुमेधावतीशी त्याचा विवाह झाला. भर्तरी युवराज बनला.
प्रधानाने आपली मुलगी पिंगला भर्तरीला देण्याचे ठरवले. भर्तरीचा जन्मवृत्तांत विचारला असता त्याने सूर्य आपला पिता असल्याचे सांगितले. सूर्य अवंतीत आला आणि त्याने पिंगलाशी भर्तरीचा विवाह निश्चित केला. लग्नात सुरोचन गंधर्वही आला. विवाह मोठ्या थाटाने झाला. काही काळानंतर भर्तरी शिकारीसाठी जंगलात गेला.
तिथे तहान लागल्याने तो पाण्याच्या शोधात फिरत असताना दत्तात्रेयाने मायिक सरोवर निर्माण केले. भर्तरी तिथे पोहोचला, पण दत्तात्रेयाने त्याला थांबवले आणि म्हणाले, “तू कोण आहेस हे सांग.” भर्तरीने आपली कहाणी सांगितली. दत्तात्रेयाने त्याला बारा वर्षे तपश्चर्येचा उपदेश केला आणि मंत्र देऊन गुप्त झाला. भर्तरीला पाणी मिळाले आणि तो नगरात परतला.
अध्याय २८ कथासार
पिंगलेचे भर्तरीवरील अतूट प्रेम, त्याची कसोटी आणि त्याचे दुःखद परिणाम
जंगलात दत्तात्रेयाने भर्तरीला अनुग्रह दिल्यानंतर, त्याने संसारासाठी बारा वर्षांची मुदत मागितली होती. ही परवानगी मिळाल्यावर भर्तरी उज्जैन नगरीत परतला. रात्री जेवण झाल्यावर तो पिंगलेच्या महालात गेला. तिथे पिंगलेने त्याचे स्वागत केले आणि सोन्याच्या आसनावर फुलांनी सजवलेल्या शय्येवर बसवले. तिने भक्तिभावाने त्याची पूजा केली आणि आपल्या मनातील प्रेम व्यक्त केले.
दोघेही जवळ बसून हलक्या-फुलक्या गप्पा मारू लागले. भर्तरीने पिंगलेला आपल्या मांडीवर घेतले, तिचे चुंबन घेतले आणि म्हणाला, “प्रिये, तू माझ्या सर्व पत्नींमध्ये माझी सर्वात प्रिय आहेस. आपल्या शरीरात दोन प्राण असले तरी आत्मा एकच आहे.” अशा प्रेमळ आणि विनोदी संभाषणांनी त्यांचा वेळ सुखात गेला.
पिंगलेने त्याला तांबूल दिले आणि म्हणाली, “महाराज, ब्रह्मदेवाने आपला जोडा घडवला आणि योगायोगाने आपली भेटही झाली. आपले मन जसे मीठ पाण्यात विरघळते तसे एकरूप झाले आहे. पण मला एकच भीती वाटते की, मृत्यूचा निर्दयी हात कधी आपल्याला वेगळे करेल. माझी एकच इच्छा आहे की, तुमच्यापूर्वी मला मृत्यू यावा. जर ईश्वराने ही कृपा केली, तर मी स्वतःला खूप भाग्यवान समजेन.” हे ऐकून भर्तरी म्हणाला, “प्रिये, मृत्यू ही ईश्वराच्या हाती असलेली गोष्ट आहे.
आपण त्याचा अंदाज कसा बांधणार? तू माझ्याआधी जावे असे म्हणतेस, पण ते सोपे नाही. यम हा निर्दयी आहे, त्याला दया-माया माहीत नाही. जर मी तुझ्याआधी गेलो, तर तू पुढचे दिवस कसे काढशील?” पिंगला उत्तरली, “माझ्या कपाळी काय लिहिले आहे हे मला ठाऊक नाही. पण जर तुम्ही आधी गेलात, तर मी एक क्षणही जीव ठेवणार नाही. तुमच्यासोबत अग्नीत माझ्या देहाची आहुति देईन.”
पिंगलेचे हे बोलणे ऐकून भर्तरी म्हणाला, “मी जिवंत असेपर्यंत हे बोलणे ठीक आहे. पण प्राणापेक्षा प्रिय दुसरे काहीच नाही. तू मला खूश करण्यासाठी हे बोलतेस, पण खरे प्रसंग आले की हे शब्द हवेतच विरून जातील.” पिंगलेने ठामपणे सांगितले, “महाराज, मी मनापासून बोलते आहे, तरीही तुम्हाला विश्वास बसत नाही. पण मला खात्री आहे की, मी विधवेचा कलंक माझ्या देहाला लागू देणार नाही.
माझे शरीर, मन आणि आत्मा मी तुम्हाला अर्पण केले आहेत. ईश्वर या सत्याला साक्षी आहे. म्हणून मी विधवा होणार नाही, हे नक्की.” असे म्हणून तिने भर्तरीची समजूत काढली आणि तोही तिच्या बोलण्याचा खरा अनुभव घेण्याचा विचार करू लागला.
काही दिवसांनंतर भर्तरी शिकारीसाठी जंगलात गेला. तिथे त्याला पिंगलेचे ते शब्द आठवले. आपल्या पत्नीच्या प्रेमाची खरी परीक्षा घ्यावी, असे त्याच्या मनात आले. त्याने एक हरिण जिवंत पकडले, त्याला मारले आणि त्याच्या रक्ताने आपले वस्त्र व मुकुट भिजवले. मग तो एका नोकराला म्हणाला, “ही रक्तरंजित वस्त्रे घेऊन पिंगलेकडे जा आणि सांग की, मी शिकारीसाठी गेलो असताना वाघाने माझ्यावर हल्ला करून मला ठार केले.” नोकराला हा संदेश देऊन भर्तरी जंगलातच थांबला.
नोकर अवंतीत पोहोचला आणि पिंगलेसमोर रक्ताने माखलेली वस्त्रे ठेवून हात जोडून उभा राहिला. त्याने सांगितले, “राणी, राजा शिकारीला गेले असता वाघाने त्यांच्यावर हल्ला केला आणि त्यांचा अंत झाला. त्यांचे दहन करून आम्ही लवकरच परत येऊ.” हे ऐकताच पिंगलेची अवस्था वर्णनातीत झाली. ती कपाळ कोठून रडू लागली, केस उपटू लागली आणि मोठ्याने हंबरडा फोडू लागली.
ही दुःखद बातमी राजवाड्यात पसरताच भर्तरीच्या बाराशे पत्नीही रडत-कोल्हाळत धावत आल्या. पण पिंगलेचे दुःख सर्वांपेक्षा जास्त होते. शेवटी तिने सती जाण्याचा निर्णय घेतला. तिने राजाची वस्त्रे परिधान केली, विधी केले आणि स्मशानात गेली. तिथे अग्निकुंड तयार करून सर्वांनी तिला आशीर्वाद दिले. मग तिने अग्नीत उडी घेऊन आपले जीवन संपवले. त्या वेळी संपूर्ण नगरी शोकसागरात बुडाली आणि लोक आपापल्या घरी परतले.
दुसरीकडे सूर्यास्त झाल्यावर भर्तरी नगराकडे निघाला. वाटेत त्याला आपण पाठवलेल्या नोकराची आठवण झाली आणि मनात भीती दाटू लागली. आपल्या या खेळामुळे काय घडले असेल, याच्या कल्पनांनी तो अस्वस्थ झाला. इतक्या मोठ्या प्रसंगात त्याचा बंधू विक्रम कसा शांत राहिला, असाही प्रश्न त्याला पडला. खरे तर, नोकराने वस्त्रे दिल्यावर तो तिथे थांबला नाही, तर लगेच जंगलात परतला. पण भर्तरी दुसऱ्या मार्गाने गेल्याने त्यांची भेट झाली नाही.
तसेच, विक्रम त्यावेळी मिथिलेत आपल्या आजोळी गेला होता. सुमंतीक प्रधान, शुभविक्रम आणि इतर मंडळीही त्याच्यासोबत होती. राजवाड्यात फक्त स्त्रिया होत्या. गावकऱ्यांनी पिंगलेला सती जाण्यापासून रोखण्याचा प्रयत्न केला, पण तिच्या दृढनिश्चयापुढे कोणाचेही चालले नाही. अज्ञानामुळे ती प्राणाला मुकली.
भर्तरी नगरीच्या सीमेवर पोहोचताच द्वारपालांनी त्याला पिंगलेच्या सती जाण्याची बातमी सांगितली. हे ऐकून त्याला प्रचंड धक्का बसला. तो रडत-कोल्हाळत स्मशानात धावला आणि पिंगलेप्रमाणे अग्नीत उडी घेण्याचा प्रयत्न करू लागला. पण सोबत्यांनी त्याला रोखले. पिंगलेचे गुण आठवून तो शोक करू लागला. ही बातमी ऐकून गावकरीही स्मशानात जमले आणि त्याच्यासोबत रडू लागले, पण त्यांचा शोक दिखाऊ होता.
लोकांनी त्याला समजावले, “महाराज, क्षणभंगुर गोष्टींसाठी शोक कशाला? ईश्वरावर विश्वास ठेवा.” पण त्याचे मन शांत होईना. शेवटी लोक घरी गेले, पण भर्तरी पिंगलेच्या चितेजवळ बसून राहिला. दुसऱ्या दिवशी राख झाकण्यासाठी आलेल्यांना त्याने हात लावू दिला नाही. तो तिथेच अन्न-पाण्याविना रात्रंदिवस शोक करत राहिला.
ही घटना दूतांनी मिथिलेत विक्रमला कळवली. सत्यवर्मा, शुभविक्रम आणि सुमंतीक प्रधान यांना दुःख झाले. ते सर्व उज्जैनला आले आणि स्मशानात भर्तरीला पिंगलेसाठी रडताना पाहिले. विक्रमने त्याला समजावण्याचा प्रयत्न केला, पण भर्तरी वेड्यासारखा “पिंगला! पिंगला!” म्हणत रडत होता. दहा दिवस बोध करूनही काही फायदा झाला नाही. विक्रमने पिंगलेची उत्तरक्रिया केली आणि राज्यकारभार सांभाळू लागला. बारा वर्षे भर्तरी झाडांची पाने खाऊन राहिला, त्यामुळे त्याचे शरीर कमकुवत झाले होते.
त्याची ही अवस्था पाहून सूर्याला (मित्रावरूणीला) दया आली. तो दत्तात्रेयाकडे गेला आणि म्हणाला, “सर्व तुम्हाला माहीत आहे. फक्त एवढेच सांगतो की, भर्तरीवर कृपा करा.” दत्तात्रेयाने सूर्याला धीर दिला आणि म्हणाले, “काळजी करू नको. मी गोरक्षनाथाला पाठवून त्याला ताळ्यावर आणतो.” असे सांगून त्याने सूर्याला परत पाठवले.
अध्याय २९ कथासार
गोरक्षनाथाच्या भेटीने भर्तरीचा भ्रमनाश आणि वैराग्यदीक्षा
यापूर्वी सांगितल्याप्रमाणे, मच्छिंद्रनाथ गर्भाद्री पर्वतावर तपश्चर्या करत होता, तर गोरक्षनाथ तीर्थयात्रेसाठी फिरत होता. त्याने गिरिनारवर दत्तात्रेयाला भेटले. दत्तात्रेयाने त्याला विचारले, “मच्छिंद्रनाथ कुठे आहे आणि तू इथे कसा आलास?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “मच्छिंद्रनाथ गर्भाद्रीवर तप करत आहेत. त्यांच्या सांगण्यावरून मी तीर्थ करत तुमच्यापर्यंत आलो.” दत्तात्रेय म्हणाले, “मला तुझ्याकडून एक काम करून घ्यायचे आहे.
भर्तरीवर मी अनुग्रह केला, पण तो पिंगलेसाठी स्मशानात शोक करतोय. बारा वर्षे तो पाने खाऊन जिवंत आहे. तू त्याला जा आणि हे जग मिथ्या आहे हे समजाव. त्याला नाथपंथात आण. त्याने मला वचन दिले होते की तो नाथपंथ स्वीकारेल.” असे सांगून त्याने भर्तरीची संपूर्ण कहाणी सांगितली. गोरक्षनाथ म्हणाला, “तुमच्या कृपेने हे काम करतो.” दत्तात्रेयाची आज्ञा घेऊन तो निघाला.
गोरक्षनाथाने व्यानास्त्राचा जप करून अवंतीत स्मशानात पोहोचला. तिथे भर्तरी कृश देहाने पिंगलेच्या आठवणीत रडत बसला होता. त्याची अवस्था पाहून गोरक्षनाथाला वाईट वाटले. त्याने विचार केला, “हा पिंगलेच्या विरहाने वेडा झाला आहे. आता उपदेश केला तर तो ऐकणार नाही. त्याला अनुकूल करूनच त्याच्यापर्यंत पोहोचावे लागेल.” मग त्याने कुंभाराकडून मातीचे मडके घेतले, त्याला ‘बाटली’ असे नाव दिले आणि रंगरंगोटी करून सजवले.
स्मशानात तो ठेच लागल्याचे नाटक करून पडला आणि मडके फोडले. मग तो “बाटली! बाटली!” म्हणत रडू लागला. त्या खापराचे तुकडे गोळा करून तो विलाप करू लागला, “ही माझ्यासाठी किती उपयोगी होती. मी मरेन तरी ती राहिली असती तर बरे झाले असते.”
भर्तरीला हे पाहून हसू आले. गोरक्षनाथाचे रडणे पाहून तो म्हणाला, “एका मडक्यासाठी इतके रडतोस? तू योगी म्हणवतोस आणि असे मूर्खासारखे वागतोस?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “राजा, तू कोणासाठी शोक करतोस? प्रिय वस्तू गमावल्याचे दुःख तुलाही माहीत आहे. माझी बाटली फुटल्याने मला किती दुःख झाले हे मलाच ठाऊक आहे.” भर्तरी म्हणाला, “मी मडक्यासारख्या क्षुद्र गोष्टीसाठी रडत नाही. माझी पिंगला गेली, म्हणून मला दुःख आहे.
ती मला परत मिळणार नाही, पण मडकी तर कितीही मिळतील.” गोरक्षनाथ म्हणाला, “मी लाखो पिंगला निर्माण करू शकतो, पण माझ्या बाटलीसारखी दुसरी मिळणार नाही.” भर्तरी म्हणाला, “लाखो पिंगला दाखव, मी तुला लाखो बाटल्या देतो. उगाच थापा मारू नकोस.” गोरक्षनाथाने विचारले, “जर मी पिंगला आणल्या तर तू काय देणार?” भर्तरीने आपले राज्य देण्याचे आणि न झाल्यास नरक भोगण्याची प्रतिज्ञा केली.
गोरक्षनाथाने कामिनीअस्त्राचा जप करून भस्म सोडले आणि लाखो पिंगला प्रकट झाल्या. त्या भर्तरीजवळ बसून त्याच्याशी बोलू लागल्या. एका पिंगलेने सांगितले, “माझ्या विरहाने तुम्हाला दुःख झाले, पण हे जग क्षणभंगुर आहे. मी तुमच्यासाठी स्वतःला जाळले, पण मृत्यू अटळ आहे. माझा ध्यास सोडून मोक्षाचा मार्ग पत्करा.” हे पाहून भर्तरी गोरक्षनाथाच्या पायांवर कोसळला. गोरक्षनाथ म्हणाला, “माझा गुरु मच्छिंद्रनाथ आणि तुझा गुरु दत्तात्रेय एकच आहेत. तू माझा गुरुबंधू आहेस.
आता सांग, तुला संसार हवा की वैराग्य?” भर्तरी म्हणाला, “तुझ्या योगसामर्थ्याने मला सत्य दिसले. आता मला दत्तात्रेयाचे दर्शन घडव.” गोरक्षनाथाने पिंगला अदृश्य केल्या आणि भर्तरीला घेऊन नगरात गेला. विक्रमने गोरक्षनाथाची पूजा केली आणि त्याला सहा महिने थांबण्याची विनंती केली, पण गोरक्षनाथ तीन दिवस थांबून भर्तरीला घेऊन निघाला. भर्तरीच्या पत्नींनी विरोध केला, पण त्याचे मन दृढ राहिले. गोरक्षनाथाने त्याला शैली, शिंग आणि झोळी देऊन वैराग्यदीक्षा दिली.
अध्याय ३० कथासार
भर्तरीला दत्तात्रेयाचे दर्शन, चौरंगी आणि गोरक्ष-मच्छिंद्रनाथाची भेट, पूर्व इतिहास
गोरक्षनाथ भर्तरीला घेऊन गिरिनारवर दत्तात्रेयाकडे गेला आणि तीन दिवस तिथे राहिला. दत्तात्रेयाने गोरक्षनाथाला सांगितले, “मला मच्छिंद्रनाथाला भेटायचे आहे. त्याला घेऊन ये.” दत्तात्रेयाने भर्तरीला नाथपंथाची दीक्षा दिली, त्याच्या मस्तकावर हात ठेवून चिरंजीवत्व बहाल केले आणि ब्रह्मज्ञान, रसायन, कविता, वेद आणि साबरी विद्या शिकवली. मग त्याला नाग अश्वत्थाकडे पाठवले, जिथे भर्तरीने बावन्न वीरांचा आशीर्वाद मिळवला. नंतर दत्तात्रेय त्याला बदरिकाश्रमात तपश्चर्येसाठी घेऊन गेला आणि स्वतः गिरिनारवर मच्छिंद्रनाथाची वाट पाहू लागला.
गोरक्षनाथ गर्भगिरीवर मच्छिंद्रनाथाला भेटला आणि दत्तात्रेयाचा निरोप सांगितला. काही दिवसांनी ते दोघे वैदर्भ मार्गाने कौंडण्यपुरात पोहोचले. तिथे भिक्षा मागताना त्यांना दिसले की, शशांगर राजाने आपल्या मुलाचे हात-पाय तोडून त्याला चव्हाट्यावर टाकले आहे. शशांगर हा ज्ञानी आणि उदार राजा होता, मग त्याने आपल्या मुलावर इतका राग का काढला? कारण असे की, हा मुलगा त्याचा औरस नव्हता. शंकराच्या कृपेने तो कृष्णानदीत त्याला मिळाला होता.
शशांगरला संतान नव्हते, त्यामुळे तो दुःखी होता. त्याची पत्नी मंदाकिनी म्हणायची, “संतान नशिबात असेल तर होईल, चिंता करू नका.” पण राजाचे मन शांत होईना. त्याने शंकराची आराधना ठरवली आणि रामेश्वराला गेला. कृष्णा-तुंगभद्रेच्या संगमावर शंकराने स्वप्नात सांगितले, “येथे पूजा कर, तुला पुत्र मिळेल.” राजाने तिथे एक प्राचीन लिंग पाहिले आणि त्याची पूजा सुरू केली. लोक त्याला ‘संगमेश्वर’ म्हणू लागले.
तिथून जवळच भद्रसंगमात मित्राचार्य नावाचा ब्राह्मण आणि त्याची पतिव्रता पत्नी शरयू राहत होती. त्यांनाही संतान नव्हते. त्यांनीही संगमेश्वराची पूजा सुरू केली. एकदा कैलासावर शंकराने सुरोचना अप्सरेला नृत्यासाठी बोलावले. ती मोहित झाली आणि तिच्या तालात चूक झाली. शंकराने तिला शाप दिला, “तू मित्राचार्याच्या पोटी जन्म घेशील.”
तिने विनंती केल्यावर शंकराने उपशाप दिला, “माझा स्पर्श होताच तू स्वर्गात येशील.” मग शरयूच्या पोटी कदंबा नावाची सुंदर कन्या जन्मली. ती शंकराची भक्ती करत मोठी झाली. एकदा ती एकटीच मंदिरात गेली. शंकर तिच्यासमोर प्रकट झाला आणि तिला धरायला धावला. शंकराचा स्पर्श होताच ती स्वर्गात गेली, पण त्याचे वीर्य कृष्णानदीत पडले. शशांगरने स्नान करताना ते हातात घेतले आणि त्यातून मुलगा जन्मला. त्याचे नाव कृष्णागर ठेवले गेले.
कृष्णागर बारा वर्षांचा झाला तेव्हा त्याचे लग्न ठरले नाही. मंदाकिनी मेल्यावर शशांगरने भुजवंतीशी लग्न केले. एकदा भुजवंतीने कृष्णागरला पाहिले आणि ती कामातुर झाली. तिने दासीमार्फत त्याला बोलावले आणि त्याच्याशी पापकर्माची मागणी केली. कृष्णागर संतापला आणि म्हणाला, “तू माझी सावत्र माता आहेस, हे पाप तुला शोभत नाही.” तो तिथून निघून गेला. भुजवंतीला आपली चूक कळली आणि ती घाबरली. तिने दासीला सांगितले, “हा माझा सावत्र मुलगा होता. जर त्याने राजाला सांगितले तर माझा अंत होईल. म्हणून मी विष घेऊन प्राण सोडते.”
अध्याय ३१ कथासार
चौरंगीला मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथाने शशांगरकडून मागितले, चौरंगीची तपश्चर्या आणि त्याची परीक्षा
भुजवंती ही शशांगराची दुसरी पत्नी होती. तिच्या मनात कामवासनेने भरलेले विचार आले आणि तिने आपला सावत्र मुलगा कृष्णागर याला आपल्या महालात बोलावले. परंतु कृष्णागराने तिच्या पापी इच्छेला ठोकरून तिला नाकारले आणि तिथून निघून गेला. या अपमानाने भुजवंतीच्या मनात पश्चात्तापाची आग पेटली. तिला आपल्या चुकीची जाणीव झाली आणि ती स्वतःचा जीव संपवण्याच्या विचारात पडली. तिच्या विश्वासू दासीने तिला रोखले आणि म्हणाली, “राणी, स्वतःला संपवण्याची गरज नाही. जे ईश्वराच्या मनात आहे, तेच घडणार.
झालेल्या गोष्टींचा शोक करू नकोस. आता शांतपणे झोप. राजा शिकारीवरून परतल्यावर तुझ्या महालात येईल, तेव्हा तू उठू नकोस. तो तुला विचारेल की का निजलीस, तेव्हा रडताना दाखव आणि सांग की तुला आता जगण्याची इच्छा नाही. जर माझी अब्रू गेली तर मी कशासाठी जगू? असे रडताना सांग.
मग राजा तुला काय झाले ते विचारेल. तेव्हा त्याला सांग की, तुमचा मुलगा कृष्णागर माझ्या महालात आला आणि माझ्यावर जबरदस्ती करण्याचा प्रयत्न केला. मी त्याला थांबवले, पण तुम्ही नसताना असा प्रसंग घडला तर मला जगण्यात काय अर्थ आहे? हे ऐकून राजाला राग येईल आणि तो आपल्या मुलावर कोणताही विचार न करता हल्ला करेल. मग तू निर्भयपणे सुखात राहशील.” दासीने ही युक्ती सांगितली आणि तिथून निघून गेली.
भुजवंतीने दासीच्या सल्ल्याप्रमाणे सर्व काही केले. तिने सोन्याच्या पलंगावर पडून राहणे पसंत केले. तिने खाणे-पिणे, स्नान, सर्व सोडून दिले आणि अंगावरचे दागिनेही काढून टाकले. थोड्याच वेळात शशांगर शिकारीवरून परतला. नेहमीप्रमाणे भुजवंती पंचारती घेऊन त्याचे स्वागत करायला यायची, पण ती दिसली नाही. राजाने दासीला विचारले, “राणी का आली नाही?” दासी म्हणाली, “राणीला काय झाले ते तिने सांगितले नाही, पण ती आपल्या पलंगावर शांतपणे झोपली आहे.” हे ऐकून राजा तिच्या महालात गेला.
तिथे भुजवंती पलंगावर पडलेली होती. राजाने तिला उठण्याचे कारण विचारले, पण ती काहीच बोलली नाही, फक्त ढसढसा रडू लागली. तिचे रडणे पाहून राजाला काळजी वाटली. त्याने तिला जवळ घेतले, तिच्या चेहऱ्यावरून हात फिरवला आणि पुन्हा विचारले, “प्रिये, तू माझी लाडकी राणी आहेस, तुला असे कोणी दुखवले का? सांग, कोण आहे तो? मी त्याला क्षणात संपवून टाकतो. तुझ्याकडे वाकड्या नजरेने पाहण्याची हिंमत कोणात आहे?”
राजाचा हा रागयुक्त आवाज ऐकून भुजवंतीला थोडे बरे वाटले. तिने हळूच सांगायला सुरुवात केली, “महाराज, तुमचा मुलगा कृष्णागर याची बुद्धी भ्रष्ट झाली आहे. तुम्ही शिकारीला गेल्यावर तो माझ्या महालात आला आणि माझ्यावर जबरदस्ती करायला लागला. मला म्हणाला, ‘माझी इच्छा पूर्ण कर,’ आणि माझा हात धरून मला ओढायला लागला. मी त्याला ओळखले की तो कामवासनेत अंध झाला आहे.
मी त्याच्या हातातून सुटले आणि पळत दुसऱ्या महालात गेले. वाटेत पडले, तरीही धावतच राहिले. शेवटी दार लावून स्वतःला वाचवले. तो निघून गेला, पण तुम्ही नसताना असे प्रसंग घडले तर मला जगण्यात काय अर्थ आहे? मी आता जीव द्यायला तयार आहे. तुमचे शेवटचे दर्शन घ्यावे म्हणूनच आतापर्यंत थांबले, नाहीतर कधीच आत्महत्या केली असती.”
भुजवंतीचे हे बोलणे ऐकून शशांगराचा संताप अनावर झाला. त्याच्या शरीरात जणू आग पेटली. तो बाहेर आला आणि सेवकांना आज्ञा दिली, “कृष्णागराला पकडा, त्याला मारून टाका किंवा त्याचे हात-पाय तोडून दूर फेकून द्या!” ही आज्ञा ऐकून सेवकांनी कृष्णागराला स्मशानात नेले आणि तिथे घडलेली बातमी राजाला सांगितली. पण सेवक हुशार होते. त्यांना वाटले की, राजाने रागाच्या भरात ही आज्ञा दिली आहे.
जर मुलाला मारले आणि नंतर राजाचा राग शांत झाला, तर कदाचित आमच्यावरच संकट येईल. त्यांनी राजाला विनंती केली, पण राजाचा निर्णय बदलला नाही. शेवटी त्यांनी कृष्णागराला चव्हाट्यावर नेले, सोन्याच्या चौरंगावर बसवले, त्याचे हात-पाय बांधले आणि तोडून टाकले. ही बातमी गावात पसरली. लोकांनी राजाला समजावण्याचा प्रयत्न केला, पण त्याच्या क्रोधापुढे कोणाचे चालले नाही.
कृष्णागर बेशुद्ध पडला. त्याचा घसा कोरडा पडला, डोळे पांढरे झाले आणि तोंडातून फेस येऊ लागला. त्याची ही अवस्था पाहून लोक दुःखाच्या सागरात बुडाले. काहींनी शशांगराला दोष दिला. त्याच वेळी गोरक्षनाथ आणि मच्छिंद्रनाथ भिक्षा मागण्यासाठी गावात आले. ते चव्हाट्यावर जमलेल्या लोकांत मिसळले. गोरक्षनाथाने कृष्णागराची दयनीय अवस्था पाहिली आणि लोकांकडून सत्य जाणून घेतले. त्याच्या अंतर्दृष्टीने त्याने सर्व समजून घेतले आणि मच्छिंद्रनाथाला म्हणाला, “हा निर्दोष मुलगा आहे.
याला या अवस्थेतून वाचवून त्याचे नाव ‘चौरंगीनाथ’ ठेवू आणि नाथपंथात सामील करू.” मच्छिंद्रनाथाला ही कल्पना पसंत पडली, पण त्याने सुचवले, “आधी आपण आपले सामर्थ्य दाखवून मगच त्याला घेऊ.” गोरक्षनाथ म्हणाला, “प्रथम त्याला घेऊन नाथपंथात दीक्षा देऊ, मग त्याच्याच हातून राजाला त्याचा प्रताप दाखवू आणि त्या कपटी राणीची शिक्षा करू.” मच्छिंद्रनाथाने मान्यता दिली.
अध्याय ३२ कथासार
त्रिविक्रम राजाची कथा आणि मच्छिंद्रनाथाचा त्याच्या देहात संचार
चौरंगीला तपाला बसवून मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ गिरिनार पर्वतावर दत्तात्रेयाला भेटायला गेले. दत्तात्रेयाला मच्छिंद्रनाथ दिसताच त्याला अपार आनंद झाला. त्याने मच्छिंद्रनाथाला मिठी मारली आणि म्हणाला, “आता इथेच राहा, तीर्थयात्रेला जाऊ नका.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “आम्ही जगाच्या उद्धारासाठी जन्मलो आहोत, एका ठिकाणी थांबू शकत नाही.” सहा महिने तिथे राहून त्यांनी दत्तात्रेयाची परवानगी घेतली आणि काशीकडे निघाले.
प्रयागात ते पोहोचले, तिथे त्रिविक्रम नावाचा राजा राज्य करत होता. तो शत्रूंवर काळासारखा तुटून पडायचा, ज्ञानी आणि उदार होता, पण त्याला संतान नव्हते. त्याची राणी रेवती पतिव्रता होती, पण संतान नसल्याने ती दुःखी होती.
एके दिवशी त्रिविक्रम मरण पावला. राज्यात हाहाकार माजला. रेवती दुःखात बुडाली. लोक त्याच्या गुणांचे गोडवे गात रडू लागले. त्याच वेळी मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ प्रयागात आले. लोकांचे दुःख पाहून मच्छिंद्रनाथाला दया आली. त्याने त्रिविक्रमचे आयुष्य तपासले, पण तो ब्रह्मरूपात विलीन झाला होता. त्याला परत आणणे अशक्य होते. तो परत फिरला, पण गोरक्षनाथाला हे दुःख सहन झाले नाही. ते एका शिवमंदिरात बसले.
जवळच त्रिविक्रमचे प्रेत संस्कारासाठी ठेवले होते. गोरक्षनाथ म्हणाला, “मी त्याला जिवंत करतो.” मच्छिंद्रनाथाने त्याला थांबवले, पण गोरक्षनाथाने प्रतिज्ञा केली, “मी त्याला उठवेन, नाहीतर अग्नीत स्वतःला जाळून टाकेन.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाले, “तो ब्रह्मरूपात गेला आहे, पण मी एक युक्ती सांगतो. मी त्याच्या देहात प्रवेश करतो, तू माझे शरीर बारा वर्षे जप.” गोरक्षनाथाने मान्य केले.
मच्छिंद्रनाथाने आपले शरीर सोडले आणि त्रिविक्रमच्या देहात प्रवेश केला. त्रिविक्रम स्मशानात उठून बसला. लोकांना आनंद झाला. त्यांनी त्याचा सोन्याचा पुतळा जाळला आणि घरी परतले. गोरक्षनाथ शिवमंदिरात मच्छिंद्रनाथाचे शरीर जपण्याच्या विचारात होता. तिथे एक गुरवीन आली.
गोरक्षनाथाने तिला सर्व सांगितले आणि म्हणाला, “माझ्या गुरुचे शरीर बारा वर्षे जपायचे आहे. मला एकांत जागा दाखव आणि ही गोष्ट गुप्त ठेव.” तिने एक भुयार दाखवले. गोरक्षनाथाने तिथे शरीर ठेवले. गुरवीन म्हणाली, “इतके दिवस हे शरीर कसे टिकेल?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “माझा गुरु चिरंजीव आहे, त्याच्या शरीराचा नाश होणार नाही.”
इकडे मच्छिंद्रनाथ त्रिविक्रमच्या रूपात राजवाड्यात गेला आणि सर्व व्यवस्था पाहू लागला. रेवतीशी त्याचे बोलणे त्रिविक्रमसारखेच होते. तो ज्ञानी असल्याने राज्यकारभार सुरळीत चालू झाला. तो रोज शिवमंदिरात जाऊन आपले शरीर पाहायचा आणि गोरक्षनाथाशी गप्पा मारायचा. तीन महिने असेच गेले. एकदा गोरक्षनाथ म्हणाला, “आम्ही तीर्थयात्रेला जातो. तुम्ही योगसाधना करा आणि शरीराचे रक्षण करा.” मच्छिंद्रनाथाने परवानगी दिली.
सहा महिन्यांनी रेवती गर्भवती झाली आणि तिला पुत्र झाला. बाराव्या दिवशी त्याचे नाव ‘धर्मनाथ’ ठेवले. पाच वर्षांनी एकदा राजा आणि राणी शिवमंदिरात गेले. रेवतीने प्रार्थना केली, “शंकरा, मला त्रिविक्रमापूर्वी मरण दे.” हे ऐकून गुरवीन हसली. रेवतीने कारण विचारले. गुरवीन म्हणाली, “ही गोष्ट सांगणे कठीण आहे, पण तुम्ही क्रोध करणार नाही असे वचन द्या.” रेवतीने वचन दिले.
गुरवीन म्हणाली, “त्रिविक्रम मेला आणि त्याच्या देहात मच्छिंद्रनाथाने प्रवेश केला. त्याचे खरे शरीर भुयारात आहे. तू विधवा असून सुवासिनी म्हणतेस, म्हणून मला हसू आले.” रेवतीने भुयारात जाऊन ते पाहिले आणि उदास होऊन परतली. तिला वाटले, “बारा वर्षांनी मच्छिंद्रनाथ आपल्या शरीरात परत जाईल, मग मी आणि माझा मुलगा निराश्रित होऊ. त्याचे शरीर नष्ट केले पाहिजे.” तिने मध्यरात्री दासीबरोबर भुयारात जाऊन मच्छिंद्रनाथाच्या शरीराचे तुकडे केले आणि बाहेर टाकून दिले.
पार्वती जागी झाली आणि शंकराला सांगितले. शंकराला वाटले, आपला प्राण गेला. त्याने यक्षिणींना बोलावले आणि शरीराचे तुकडे कैलासावर जपण्यास सांगितले. चामुंडांनी ते तुकडे वीरभद्राला दिले आणि म्हणाल्या, “हा आमचा शत्रू होता. गोरक्षनाथ येईल, सावध राहा.” वीरभद्राने गण आणि यक्षिणींचा पहारा लावला. इकडे मच्छिंद्रनाथाला काही कळले नाही, कारण भुयार如ची खूण तशीच होती. बारा वर्षांची मुदत संपली आणि गोरक्षनाथ तीर्थयात्रेवरून परतला.
अध्याय ३३ कथासार
माणिक शेतकऱ्याची भेट, त्याची परीक्षा आणि चौरंगीसह वीरभद्राशी युद्ध
गोरक्षनाथ तीर्थयात्रेवर असताना रेवतीने मच्छिंद्रनाथाचे शरीर नष्ट केले होते, हे त्याला माहीत नव्हते. तो गोदावरीच्या काठावर भामानगराजवळच्या जंगलात पोहोचला. तिथे त्याला भूक आणि तहान असह्य झाली. पाणीही मिळाले नाही. फिरताना त्याला माणिक नावाचा दहा वर्षांचा शेतकरी मुलगा शेतात काम करताना दिसला.
दुपारच्या वेळी तो जेवायला बसणार होता, तेव्हा गोरक्षनाथाने ‘आदेश’ म्हटले. माणिक उठला, त्याच्या पायांवर लोटला आणि म्हणाला, “आपण कोण? कुठे जात आहात? या वाटचुकीच्या रस्त्यावर कसे आलात?” गोरक्षनाथ म्हणाला, “मी योगी आहे. मला भूक आणि तहान लागली आहे. काही व्यवस्था होईल का?” माणिक म्हणाला, “महाराज, जेवण तयार आहे, बसा.” त्याने गोरक्षनाथाला जेवण वाढले, पाणी दिले आणि त्याची नीट काळजी घेतली.
जेवणानंतर गोरक्षनाथ प्रसन्न झाला आणि म्हणाला, “तुझे नाव काय?” माणिक म्हणाला, “आपले कार्य झाले ना? आता माझे नाव विचारण्यात काय अर्थ? आता पुढे जा.” गोरक्षनाथ म्हणाला, “तू मला संकटातून वाचवलेस, म्हणून मी प्रसन्न आहे. तुझी काही इच्छा असेल तर माग.” माणिक म्हणाला, “आपण भिक्षा मागता, मला काय देणार? उलट तुम्हाला काही हवे असेल तर मागा, मी देईन.” गोरक्षनाथाला वाटले, हा शेतकरी अज्ञानी आहे, याचे कल्याण करावे.
तो म्हणाला, “तू म्हणतोस तेच देईन, पण वेळ आली तर मागे हटशील.” माणिक म्हणाला, “मी जीवावर उदार आहे, मागे हटणार नाही. मागा, मी देईन.” गोरक्षनाथाने परीक्षा घ्यायचे ठरवले आणि म्हणाला, “तुझ्या मनात जे करायची इच्छा होईल, ते करू नकोस. हेच माझे मागणे.” माणिकने ते आनंदाने मान्य केले.
माणिक शेतातून घरी निघाला, पण गोरक्षनाथाचे वचन आठवले. त्याला घरी जावेसे वाटले, पण वचनामुळे तो तिथेच थांबला. झोप घेऊ लागला, पण अंग हलवावेसे वाटले नाही. तो वायू भक्षण करू लागला. काही दिवसांत त्याचे शरीर कमकुवत झाले, रक्त आटले, फक्त हाडे आणि कातडी उरली. तरी तो रामनाम जपत तिथेच उभा राहिला.
इकडे गोरक्षनाथ बदरिकाश्रमात गेला. चौरंगीची अवस्था पाहायला गुहेकडे गेला. शिळा हटवून पाहिले, तर चौरंगीचे शरीर वारुळाने झाकलेले होते, पण तो रामनाम जपत होता. गोरक्षनाथाने वारूळ काढले आणि पाहिले की तपाच्या सामर्थ्याने त्याला हात-पाय फुटले होते. त्याने चौरंगीला बाहेर काढले आणि कृपादृष्टी दिली. चौरंगी त्याच्या पायांवर लोटला आणि म्हणाला, “आज मी सनाथ झालो.”
राजा शशांगर त्यांना भेटायला गेला. चौरंगीने वातास्त्राने सैन्याला आकाशात उडवले आणि पर्वतास्त्राने खाली आणले. त्याने शशांगराला ओळख दिली, “मी तुझा मुलगा.” राजाने त्याला मिठी मारली आणि गोरक्षनाथाला वंदन केले. चौरंगीने भुजवंतीचा खरा वृत्तांत सांगितला. राजाने तिला शिक्षा करायचे ठरवले, पण चौरंगीने थांबवले.
राजाने तिला घरातून हाकलले. गोरक्षनाथाने राजाला आशीर्वाद दिला आणि एक महिना तिथे राहून प्रयागात गेला. तिथे गुरवीनला विचारले, “गुरुचे शरीर कुठे आहे?” ती घाबरली आणि म्हणाली, “रेवतीने मला धमकावून सत्य सांगायला लावले. भुयारात जा.” गोरक्षनाथाने पाहिले, तर शरीर नव्हते. गुरवीनने सांगितले, “रेवतीने तुकडे करून टाकले.”
गोरक्षनाथाला राग आला, पण रेवतीला माता मानून त्याने शिक्षा टाळली. त्याने चौरंगीला सांगितले, “मी सूक्ष्मरूपाने गुरुचे शरीर शोधतो, तू माझे शरीर जप.” त्याने सर्वत्र शोधले आणि कैलासावर वीरभद्राकडे शरीर सापडले. तो परतला आणि चौरंगीसह युद्धाला सज्ज झाला. सूर्याला पर्वतास्त्राने अडवले, चंद्रास्त्राने थंडावा दिला आणि म्हणाला, “मच्छिंद्रनाथाचे शरीर मिळवून द्या.” सूर्याने वीरभद्राला समजावले, पण तो म्हणाला, “हा आमचा शत्रू आहे, सोडणार नाही.” सूर्याने युद्ध पृथ्वीवर व्हावे असे सुचवले.
वीरभद्राने गणांसह युद्ध सुरू केले. चौरंगीच्या वातास्त्राने त्यांचा पराभव झाला. गोरक्षनाथाने संजीवनीने राक्षस उठवले. देवांनी विष्णूकडे धाव घेतली. शंकर आणि विष्णूने गोरक्षनाथाला समजावले. त्याने शरीर मागितले. शंकराने ते आणून दिले. गोरक्षनाथाने वाताकर्षणास्त्राने वीरभद्र आणि राक्षसांचा नाश केला. शंकर-विष्णूंनी त्याची स्तुती केली आणि सर्व शांत झाले.
अध्याय ३४ कथासार
वीरभद्राला पुन्हा जिवंत करणे, मच्छिंद्रनाथाने त्रिविक्रम राजाचा देह सोडणे, अडभंगाची कथा आणि रेवणनाथाचा जन्म
वीरभद्र युद्धात जळून भस्म झाल्याने शंकराला प्रचंड दुःख झाले. तो आपल्या पुत्राच्या शोकात बुडाला आणि एकांतात बसून विचार करू लागला. ही घटना गोरक्षनाथाच्या नजरेस पडताच त्याचे मन पाझरले. त्याला आठवण झाली की, जेव्हा गुरूंनी मला बदरिकाश्रमात तपश्चर्येसाठी ठेवले होते, तेव्हा शंकराने माझ्यावर मातेसारखे प्रेम केले होते. त्याने माझी काळजी घेतली, मला आधार दिला. आता असा माझा स्वामी पुत्राच्या मृत्यूने व्याकूळ झालेला पाहणे मला शोभत नाही. आपल्या हातून घडलेल्या या चुकीमुळे मला पश्चात्ताप वाटतो, असे मनात ठरवून गोरक्षनाथ शंकराच्या चरणी लीन झाला.
त्याने विनम्रपणे सांगितले, “महाराज, वीरभद्राच्या निधनाने तुम्हाला खूप वेदना झाल्या आहेत. जर तुम्ही मला त्याच्या अस्थी आणून द्याल, तर मी संजीवनी मंत्राच्या सामर्थ्याने त्याला पुन्हा जिवंत करेन. खरे तर, मी त्याला युद्धभूमीवरच उठवले असते, पण राक्षसांच्या मृतदेहांमध्ये तो जळाला आहे. त्यामुळे त्याच्यासोबत राक्षसही जिवंत होतील, हे मला नको आहे. तुम्ही त्याच्या हाडांचा शोध घ्या, मी त्याला परत आणतो.”
शंकराने गोरक्षनाथाच्या शब्दांचा मान राखला आणि युद्धभूमीवर गेला. तिथे त्याने एक युक्ती केली—ज्या अस्थी शिवनामाचा जप करतील, त्या वीरभद्राच्या असतील, असे ठरवून त्याने त्या गोळा केल्या आणि गोरक्षनाथाकडे आणल्या. गोरक्षनाथाने संजीवनी मंत्र सिद्ध करून त्या अस्थींवर भस्म टाकले. क्षणार्धात वीरभद्र उठून उभा राहिला.
त्याच्या हातात धनुष्यबाण पाहून तो ओरडला, “आता मी राक्षसांचा संहार करतो आणि गोरक्षनाथालाही यमपुरीला पाठवतो!” हे ऐकून शंकराने त्याला शांत केले आणि म्हणाला, “आता संहाराची भाषा सोड. जे घडले ते संपले.” त्याने वीरभद्राला सर्व हकीकत समजावून सांगितली आणि त्याची गोरक्षनाथाशी मैत्री करून दिली. त्याच वेळी, वायूच्या चक्रात भटकणारे बहात्तर कोटी शिवगण गोरक्षनाथाला नमस्कार करून कैलासाकडे परतले. मग गोरक्षनाथ मच्छिंद्रनाथाचे शरीर घेऊन शिवमंदिरात पोहोचला.
दरम्यान, त्रिविक्रम राजाच्या देहात असलेला मच्छिंद्रनाथ राजवैभवात रममाण झाला होता. एके दिवशी तो नेहमीप्रमाणे शिवमंदिरात दर्शनाला गेला. तिथे त्याला गोरक्षनाथ दिसला, जो मच्छिंद्रनाथाच्या मूळ शरीराचे तुकडे जवळ ठेवून बसला होता. त्रिविक्रमाच्या रूपातील मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षनाथाला प्रेमाने मिठी मारली आणि सर्व घडामोडींचा वृत्तांत विचारला. गोरक्षनाथाने सविस्तर सांगितले. हे ऐकून मच्छिंद्रनाथाला आपल्या देहाची तळमळ लागली.
त्याने गोरक्षनाथाला सांगितले, “काही दिवस धीर धर. मी धर्मनाथाला राज्यावर बसवून मग येतो.” राजवाड्यात परतल्यावर त्याने तातडीने मंत्र्यांशी चर्चा केली आणि शुभमुहूर्तावर धर्मनाथाचा राज्याभिषेक केला. त्या उत्सवात याचकांना भरपूर दानधर्म करून त्यांना संतुष्ट केले. एका महिन्यानंतर, एका शांत रात्री मच्छिंद्रनाथाने त्रिविक्रमाचा देह सोडला आणि शिवमंदिरात ठेवलेल्या आपल्या मूळ शरीरात प्रवेश केला.
राजवाड्यात राणीने पहाटे पाहिले तर राजाचे शरीर प्रेतासारखे पडले आहे. तिने आकांत मांडला. धर्मनाथ आणि मंत्र्यांसह सर्वजण जमले. नगरात हाहाकार उडाला. ही बातमी शिवमंदिरात गोरक्षनाथापर्यंत पोहोचली. त्याने संजीवनी मंत्राने मच्छिंद्रनाथाच्या शरीराला पुन्हा जिवंत केले. मच्छिंद्रनाथ उठून बसला.
इकडे त्रिविक्रमाचे प्रेत स्मशानात नेऊन संस्कार झाले आणि लोक घरी परतले. पण रेवतीने मच्छिंद्रनाथाचा शोध सुरू केला होता. धर्मनाथ आपल्या पित्याच्या मृत्यूने दुःखात बुडाला होता. त्याला अन्न-पाणी लागत नव्हते. हे पाहून रेवतीने त्याला एकांतात नेले आणि सांगितले, “बाळा, तुझा खरा पिता मच्छिंद्रनाथ आहे. तो चिरंजीव आहे. जा, शिवमंदिरात त्याला भेट आणि स्वतःच्या डोळ्यांनी पाह.”
धर्मनाथाने आश्चर्याने विचारले, “मच्छिंद्रनाथ माझा पिता कसा?” तेव्हा रेवतीने परकायप्रवेशाची संपूर्ण कहाणी सांगितली. हे ऐकून धर्मनाथ लवाजम्यासह शिवमंदिरात गेला, मच्छिंद्रनाथाच्या चरणी लोटला आणि त्याला पालखीत बसवून राजवाड्यात आणला. मच्छिंद्रनाथ तिथे एक वर्ष राहिला. नंतर तो गोरक्षनाथ आणि चौरंगीनाथासह तीर्थयात्रेला निघाला.
धर्मनाथाला हे सहन झाले नाही. तोही त्यांच्यासोबत जाण्यासाठी तयार झाला. पण मच्छिंद्रनाथाने त्याला समजावले, “मी बारा वर्षांनी परत येईन. तेव्हा गोरक्षनाथाकडून तुला दीक्षा देऊ आणि सोबत घेईन. आता रेवतीची सेवा कर आणि राज्याचा आनंद घे.” असे सांगून तिघे निघाले.
तीर्थयात्रा करत ते गोदावरीच्या काठावर धामानगरात पोहोचले. तिथे गोरक्षनाथाला माणिक शेतकऱ्याची आठवण झाली. त्याने मच्छिंद्रनाथाला माणिकाची कहाणी सांगितली. मग तिघे माणिकाच्या शेताकडे गेले. तिथे माणिक काष्ठासारखा उभा होता. त्याच्या अंगावर मांस नव्हते, फक्त हाडांचा सांगाडा शिल्लक होता, तरीही तो रामनामाचा जप करत होता.
त्याचे कठोर तप पाहून गोरक्षनाथ प्रभावित झाला. त्याने माणिकाला जवळ बोलावले आणि म्हणाला, “तुझे तप पूर्ण झाले.” पण माणिकाने उलट उत्तर दिले, “तुम्हाला ही त्रासाची गरज कशाला? तुम्ही पुढे जा.” माणिकाचा हा उलट स्वभाव पाहून गोरक्षनाथाने युक्तीने त्याला ताळ्यावर आणायचे ठरवले.
गोरक्षनाथ एकटा माणिकाजवळ राहिला, तर मच्छिंद्रनाथ आणि चौरंगीनाथ झाडाखाली बसून हे नाटक पाहू लागले. गोरक्षनाथाने मोठ्या आवाजात उद्गारला, “अरेरे! असा तपस्वी मी आजवर पाहिला नाही. याला गुरु करून त्याचा उपदेश घ्यावा, माझे भाग्य उजळले!” मग तो माणिकाला म्हणाला, “स्वामी, मी तुम्हाला गुरु करतो, मला कृपा करा.” माणिक हसला आणि म्हणाला, “बेट्या, एवढा मोठा झालास, तरी अक्कल नाही? तू मला गुरु करणार, त्यापेक्षा मीच तुझा शिष्य होतो!” गोरक्षनाथाला माणिकाचा उलट बोलण्याचा स्वभाव ठाऊक होता.
त्याने माणिकाला मंत्रोपदेश दिला. मंत्राच्या प्रभावाने माणिक त्रिकालज्ञानी झाला आणि गोरक्षनाथाच्या चरणी लोटला. गोरक्षनाथाने शक्तीचा प्रयोग करून त्याला मच्छिंद्रनाथाकडे नेले. त्याच्या विचित्र स्वभावामुळे त्याचे नाव ‘अडभंग’ ठेवले आणि नाथदीक्षा देऊन चौघे पुढे निघाले. वाटेत गोरक्षनाथाने अडभंगाला सर्व विद्या शिकवल्या.
धर्मनाथाला दीक्षा देऊन ते चौघे त्याला घेऊन बदरिकाश्रमात गेले. तिथे धर्मनाथाला शंकराच्या चरणी सोपवून तपश्चर्येस बसवले. बारा वर्षांनी परत येण्याचे सांगून ते तीर्थयात्रेला निघाले. मुदतीनंतर ते परतले आणि मोठ्या थाटाने मावंदे घातले. सर्व देवांना बोलावून समारंभ रंगला. मावंदे संपल्यावर देव वर देऊन निघाले. मच्छिंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, चौरंगीनाथ, अडभंगनाथ आणि धर्मनाथ हे पाचजण तीर्थयात्रेसाठी पुढे गेले.
पूर्वी ब्रह्मदेवाच्या वीर्यापासून अठ्ठ्यांशी हजार ऋषी उत्पन्न झाले होते. त्याच वेळी काही थेंब रेवा नदीच्या काठावर पडले. तिथे चमसनारायणाने संचार केला आणि एक तेजस्वी पुतळा निर्माण झाला. ते मूल सूर्यासारखे प्रकाशमान दिसत होते. जन्मताच त्याने सतत रडायला सुरुवात केली. त्याच वेळी सहन सारुख नावाचा कुणबी पाण्यासाठी नदीकाठी आला.
त्याने रेतीत रडणारे मूल पाहिले आणि त्याचे मन द्रवले. त्याने मुलाला उचलले, घरी नेले आणि पत्नीला सांगितले, “रेवेच्या वाळवंटात हे मूल मिळाले.” पत्नीने आनंदाने त्याला स्नान घालून पाळण्यात ठेवले. रेवेच्या काठावर सापडल्याने त्याचे नाव ‘रेवणनाथ’ ठेवले. तो थोडा मोठा झाल्यावर वडिलांसोबत शेतात कामाला जाऊ लागला. बाराव्या वर्षी तो शेतीत निपुण झाला होता.
एके दिवशी पहाटे रेवणनाथ बैलांना चरायला नेत होता. चांदण्यात रस्ता स्पष्ट दिसत होता. तेव्हा दत्तात्रेयाची स्वारी समोरून आली. ते गिरिनार पर्वतावर जात होते. त्यांच्या पायात खडावा, अंगावर कौपीन, जटा वाढलेल्या आणि पिंगट दाढी-मिशा असे त्यांचे रूप होते. दत्तात्रेय आणि रेवणनाथाची भेट झाली. त्याला पाहताच रेवणनाथाला पूर्वजन्माची जाणीव झाली. आपण कोण, कसे वागतो आणि आता कोणी ओळखत नाही, अशी खंत त्याला लागली.
दत्तात्रेयाने विचारले, “तू कोण आहेस?” रेवणनाथ म्हणाला, “तुमच्या देहात त्रिदेवांचे अंश आहेत. मी त्यातील सत्त्वगुणी महापुरुष आहे. मला येथे खूप कष्ट भोगावे लागत आहेत. आता माझ्यावर कृपा करा.” हे ऐकून दत्तात्रेयाने त्याच्या मस्तकावर हात ठेवला. रेवणनाथ हा चमसनारायणाचा अवतार आहे, हे दत्तात्रेयाला ठाऊक होते. पण भक्तिमार्गाशिवाय अनुग्रह देणे व्यर्थ आहे, असे वाटल्याने त्याने फक्त एक सिद्धीची कला दिली आणि निघून गेले. रेवणनाथाला ती सिद्धी मिळाली, पण पूर्ण मुक्ती मिळाली नाही.
अध्याय ३७ कथासार
नागनाथाला दत्तात्रेयाचे दर्शन आणि मच्छिंद्रनाथाशी भेट
वटसिद्ध नागनाथ कोल्हापुरात आल्यानंतर त्याच्या मनात एक संकल्प आला—ग्रामभोजनाच्या निमित्ताने दत्तात्रेयाचे दर्शन घ्यायचे. त्याने आपल्या सिद्धीच्या सामर्थ्याने अन्नधान्य, द्रव्य आणि सामुग्रीच्या प्रचंड राशी निर्माण केल्या. मंदिरातील पुजाऱ्याला त्या दाखवून त्याने एक भव्य योजना आखली. गावातील राजापासून रंकापर्यंत, ब्राह्मणापासून ते अगदी शूद्रापर्यंत, सर्वांना—त्यांच्या कुटुंबासह, पाहुण्यांसह—दिवसातून दोन वेळा जेवणाचे आमंत्रण दिले. त्याने गावकऱ्यांना सूचित केले की, कोणीही घरी चूल पेटवू नये.
सकाळी भूक लागली तर फराळ आणि दुपारी जेवण, सारे तिथेच मिळेल. जातींच्या मर्यादांचे भान ठेवून त्याने व्यवस्था लावली, जेणेकरून कोणत्याही भेदभावाला जागा राहणार नाही. लोकांना घरी अन्न नेण्यासही मुभा होती—शिजलेले किंवा कोरडे, जितके हवे तितके घेऊन जावे. यामुळे गावातील प्रत्येक घर अन्नाने भरून गेले. फक्त दिवे लावण्यासाठी लोकांना विस्तव पेटवावा लागत होता. हा भव्य समारंभ तब्बल महिनाभर चालला.
पहिल्याच दिवशी दत्तात्रेयाला भिक्षेसाठी संकट आले. तो एका कुरूप वेषात गावात भटकत होता, पण जिथे जाईल तिथे लोक म्हणायचे, “अरे, भिक्षा कशाला मागतोस? गावात आज मोठा सोहळा आहे. तिकडे जा, तिथे उत्तम पक्वान्न मिळतील. इथे कोण स्वयंपाक करणार आहे तुझ्यासाठी? आम्ही सगळे तिथेच जेवायला जात आहोत!” दत्तात्रेयाने हे ऐकले आणि विचार केला, हा काय प्रकार आहे ते स्वतः जाऊन पाहावे. तो समारंभस्थळी पोहोचला आणि सिद्धीच्या प्रभावाने अन्नाच्या राशी कशा निर्माण होतात, हे त्याच्या लक्षात आले. त्याने लोकांना विचारले, “हा भव्य उपक्रम कोण राबवत आहे?” लोकांनी सांगितले, “हा वटसिद्ध नागनाथाचा पराक्रम आहे.” दत्तात्रेयाला आठवण झाली—वीस वर्षांपूर्वी मीच याला सिद्धी दिली होती. माझ्या दर्शनासाठीच त्याने हे संतर्पण आयोजित केले आहे.
पण ते सिद्धीचे अन्न असल्याने दत्तात्रेयाने ते खाल्ले नाही आणि त्या दिवशी उपवासच केला. लोकांनी कितीही आग्रह केला, तरी तो तिथून निघून गेला. पुढे तो दररोज गावात येऊन कोरडी भिक्षा मागायचा आणि काशीला जाऊन भोजन करायचा. असा एक महिना निघून गेला.
नागनाथाच्या मनात प्रश्न उभा राहिला, “इतके प्रयत्न करूनही स्वामींचे दर्शन का होत नाही?” त्याने गावकऱ्यांना विचारले, “गावात कोणी भिक्षेकरी येतो का?” लोक म्हणाले, “हो, एकजण रोज येतो, पण त्याचा नियम आहे—फक्त भिक्षेचे अन्न खायचे. तुमचे अन्न तो घेत नाही. गावात शिजलेले अन्न मिळत नाही म्हणून तो कोरडेच मागतो.” नागनाथाने सांगितले, “पुढच्या वेळी तो आला की मला कळवा. मी स्वतः त्याला भेटेन आणि जेवायला आणेन. त्याला कोरडी भिक्षा देऊ नका. फक्त माझ्या अन्नाचीच भिक्षा द्या. जर त्याने नाकारली, तर मला तात्काळ सांगा.” त्याने लोकांना सिद्धीचे भरपूर अन्न दिले.
पुढे दत्तात्रेय भिक्षेसाठी आला. लोकांनी त्याला नागनाथाचे अन्न भिक्षेत दिले, पण तो घेईना. मग त्यांनी घरी असलेले कोरडे अन्न दिले, तरीही संशयाने तो घ्यायला तयार नव्हता. ही बातमी कोणीतरी नागनाथाला कळवली. तो त्वरेने तिथे पोहोचला. लोकांनी त्याला दूरवरून तो भिक्षेकरी दाखवला. नागनाथाने जवळ जाऊन हात जोडले, दत्तात्रेयाच्या पायांवर मस्तक ठेवले आणि म्हणाला, “स्वामी, तुम्ही माझी खबर न घेतल्याने मी अनाथासारखा उघड्यावर पडलो आहे. आता माझ्यावर कृपा करा.” त्याची तीव्र भक्ती पाहून दत्तात्रेयाने त्याला उठवले, हृदयाशी धरले, डोळ्यांतले अश्रू पुसले आणि एकांतात नेले.
तिथे त्याने नागनाथाच्या मस्तकावर वरदहस्त ठेवला आणि कानात मंत्र दिला. मंत्राच्या प्रभावाने नागनाथाला आत्मज्ञान झाले, त्याचे अज्ञान नष्ट झाले. दत्तात्रेयाचे स्वरूप पाहून त्याला अपार आनंद झाला. तो पुन्हा त्यांच्या चरणी लोटला. दत्तात्रेयाने त्याला मांडीवर घेतले आणि सांगितले, “तू ऐरहोत्र नारायणाचा अवतार आहेस. म्हणूनच मी तुला सिद्धी दिली होती. तुझी भेट घ्यायची इच्छा माझ्या मनातही होती, पण प्रारब्धानुसार हा योग आता जुळून आला.”
मग दोघे काशीला निघाले. वाटेत दत्तात्रेयाने यानमंत्राने भस्म मंत्रून नागनाथाच्या कपाळावर लावले आणि क्षणात ते काशीत पोहोचले. तिथे नित्यकर्म आटोपून ते बदरिकाश्रमात गेले. शिवमंदिरात दत्तात्रेयाने शंकराची भेट घेतली. शंकराने विचारले, “सोबत कोणाला आणले आहे?” दत्तात्रेय म्हणाला, “हा नागनाथ, ऐरहोत्र नारायणाचा अवतार आहे.” शंकराने सुचवले की त्याला नाथपंथाची दीक्षा द्यावी.
दत्तात्रेयाने ती मान्य केली. सहा महिने तिथे राहून त्याने नागनाथाला सर्व विद्या आणि चौसष्ट कलांमध्ये पारंगत केले. नंतर नागाश्वर्त्थी जाऊन साधना सिद्ध केल्या आणि पुन्हा बदरिकाश्रमात तपश्चर्येसाठी बसवले. तिथे नागनाथाने बारा वर्षे तप केले. सर्व देवांनी त्याला वर दिले. त्याने मावंदे घालून सर्वांना संतुष्ट केले. मग दत्तात्रेयाने त्याला तीर्थयात्रेची आज्ञा दिली. नागनाथ निघाला आणि दत्तात्रेय गिरिनार पर्वतावर गेला.
नागनाथ तीर्थयात्रा करत बालेघाटात पोहोचला. तिथे अरण्यात राहून लोकांच्या दर्शनाला सुरुवात झाली. गावकऱ्यांनी त्याला तिथेच राहण्याची विनंती केली. अनेकजण त्याच्यासोबत राहू लागले. त्या गावाचे नाव ‘वडगाव’ ठेवले गेले. एके दिवशी मच्छिंद्रनाथ तीर्थयात्रेत तिथे आला. नागनाथाची कीर्ती त्याच्या कानी पडली. तो दर्शनासाठी गेला, पण दारात शिष्यांनी त्याला अडवले. ते म्हणाले, “नाथबाबा, आत जाऊ नका.
आम्ही नागनाथाला कळवतो, मगच तुम्हाला नेतो. परवानगीशिवाय प्रवेश नाही.” हे ऐकून मच्छिंद्रनाथ संतापला. “देव किंवा साधूच्या दर्शनाला कोणी अडवायचे नसते, ही परंपरा आहे. इथे हा ढोंगीपणा कशाला?” असे म्हणून त्याने शिष्यांना ताडण केले. हे पाहून सातशे शिष्य धावले, पण मच्छिंद्रनाथाने स्पर्शास्त्राने त्यांना जमिनीला खिळवले आणि त्यांच्या थोबाडीत मारायला सुरुवात केली. शिष्य ओरडू लागले.
नागनाथ मठात ध्यानात होता. हा गोंधळ ऐकून त्याचे ध्यान भंगले आणि तो रागावला. त्याने शिष्यांची अवस्था पाहिली आणि मच्छिंद्रनाथाला शिष्यांना मारताना पकडले. त्याने गरुडबंधन विद्या जपून गरुडाला बांधले आणि विभक्तास्त्राने शिष्यांना मुक्त केले. शिष्य त्याच्या मागे उभे राहिले. मच्छिंद्रनाथाने पर्वतास्त्र पेरले, पण नागनाथाने वज्रास्त्राने ते चुरले. दोघेही पराक्रमी लढाईत उतरले. शेवटी नागनाथाने सर्पास्त्राने साप निर्माण केले. ते मच्छिंद्रनाथाला दंश करू लागले. मच्छिंद्रनाथाने गरुडास्त्र वापरायचा प्रयत्न केला, पण गरुड आधीच बांधलेले असल्याने ते अयशस्वी ठरले. सर्पांच्या विषाने मच्छिंद्रनाथ मरणासन्न झाला. त्याने दत्तात्रेयाला स्मरले, “देवा, आता विलंब नको, धाव!”
दत्तात्रेयाचे नाव ऐकून नागनाथाला संशय आला. हा कोण आणि कोणाचा शिष्य आहे? तो मच्छिंद्रनाथाजवळ गेला आणि विचारले. मच्छिंद्रनाथाने ‘आदेश’ म्हणून आपली ओळख सांगितली, “मी मच्छिंद्रनाथ, दत्तात्रेयाचा शिष्य. नाथपंथात मी पहिला. माझ्यानंतर जालंदर, भर्तृहरी, रेवण.
मी दत्ताचा ज्येष्ठ पुत्र आहे.” हे ऐकून नागनाथाला कळवळा आला. त्याने गरुडाचे बंधन सोडले. गरुडाने सर्पांना नष्ट केले आणि स्वर्गात निघून गेला. नागनाथ मच्छिंद्रनाथाच्या चरणी लोटला आणि म्हणाला, “वडील बंधू पित्यासमान असतो. तुम्ही माझे गुरु आहात.” त्याने मच्छिंद्रनाथाला मठात नेले आणि एक महिना आपल्याजवळ ठेवले.
एके दिवशी मच्छिंद्रनाथाने विचारले, “दारात शिष्य ठेवून लोकांना अडवतोस, याचा हेतू काय?” नागनाथ म्हणाला, “मी ध्यानात असतो, लोक आले की भंग होतो. म्हणून रक्षक ठेवले.” मच्छिंद्रनाथ म्हणाला, “हे योग्य नाही. लोक पावन होण्यासाठी येतात. त्यांना अडवू नको. आता मुक्तद्वार ठेव.” असे सांगून तो तीर्थयात्रेला निघाला. नागनाथाने दार उघडे ठेवले. लोकांची गर्दी वाढली.
त्याच्या शिष्यांपैकी गुलसंत नावाच्या शिष्याची पत्नी मठात मृत्यू पावली. नागनाथाने तिला जिवंत केले. ही बातमी पसरली. लोक मृतदेह मठात आणू लागले आणि नागनाथ त्यांना जिवंत करून घरी पाठवू लागला. यामुळे यमधर्म अडचणीत पडला. त्याने ब्रह्मदेवाला कळवले. ब्रह्मदेव वडवाळेला आला, नागनाथाचे स्तवन केले आणि हे अद्भुत कर्म थांबवायला सांगितले.
अध्याय ३८ कथासार
चरपटीनाथाचा जन्म, सत्यश्रव्याकडील बालपण आणि नारदाचा सहवास
चरपटीनाथाच्या उत्पत्तीची कथा अशी आहे—पार्वतीच्या विवाह सोहळ्यात सर्व देव, दानव, हरिहर आणि ब्रह्मदेव जमले होते. पार्वतीचे अलौकिक सौंदर्य पाहून ब्रह्मदेवाच्या मनात कामवासना जागृत झाली. त्याला स्वतःवर नियंत्रण ठेवता आले नाही आणि वीर्यपतन झाले. लज्जित होऊन त्याने ते पायाने रगडले.
ते वीर्य अनेक ठिकाणी पसरले. त्यापैकी एका भागाचे साठ हजार तुकडे झाले आणि त्यातून साठ हजार वालखिल्य ऋषी निर्माण झाले. दुसरा भाग तसाच राहिला. सेवकाने तो केरात टाकला. लग्नानंतर लज्जाहोमाचे भस्म आणि तो केर नदीत वाहून गेला. वीर्यासह ते एका कुशावर (गवतावर) अडकले आणि तिथेच राहिले. बरेच दिवसांनी पिप्पलायन नारायणाने त्यात संचार केला आणि चरपटीनाथाचा जन्म झाला. नऊ महिन्यांनी तो बाहेर पडला आणि तेजस्वी रूपात दिसू लागला.
सत्यश्रवा नावाचा विद्वान आणि सुसंस्कृत ब्राह्मण पुनीत गावात राहत होता. एकदा तो भागीरथीच्या काठावर दर्भ आणायला गेला. कुशाच्या बेटात त्याला हे तेजस्वी मूल दिसले. त्याच्या मनात प्रश्न उभे राहिले—हे कोणाचे बाळ असेल? उर्वशीने आपले मूल टाकले असेल का? की हा राजपुत्र असेल आणि जलदेवतेने याला इथे आणले असेल? अनेक शंका त्याच्या मनात आल्या. तो मुलाकडे पाहत राहिला, पण हात लावायची हिंमत झाली नाही.
घरी न्यावे, असे वाटले, पण मूल कोणाचे हे ठरेना. मूल रडत हातपाय हलवत होते. तेवढ्यात पिप्पलायन नारायणाचा अवतार पाहून देवांनी पुष्पवृष्टी केली आणि जयजयकार केला. सत्यश्रव्याला फुले दिसत नव्हती, पण ती पडत होती. त्याला वाटले, हा पिशाच्चाचा खेळ असेल. तो घाबरला आणि दर्भ सोडून पळत सुटला. देव हसले आणि म्हणाले, “सत्यश्रव्या, थांब! घाबरू नको.” पण तो आणखी घाबरला आणि वेगाने पळाला.
देवांना वाटले, सत्यश्रव्याची भीती दूर करून हे मूल त्याच्याकडे सोपवावे. त्यांनी नारदाला पाठवले. नारद ब्राह्मणाच्या वेषात सत्यश्रव्यापुढे आला. सत्यश्रवा धापा टाकत होता. नारदाने त्याला थांबवले आणि घाबरण्याचे कारण विचारले. सत्यश्रव्याने आपल्या शंका सांगितल्या. नारदाने त्याला झाडाखाली नेले, शांत केले आणि पिप्पलायन नारायणाच्या जन्माची कहाणी सांगितली. “हा भूतखेळ नाही. हे मूल घरी ने आणि सांभाळ,” असे सांगितले. “हे देवांचे आदेश आहेत,” असेही त्याने स्पष्ट केले.
सत्यश्रव्याला संशय आला, “स्वर्गात हे कसे कळले?” नारदाच्या कृपेने त्याला देव दिसले. तो म्हणाला, “तू सांगतोस ते खरे असेल, तर माझ्यासोबत चल आणि मूल मला दे.” नारद मान्य करून त्याच्यासोबत गेला. भागीरथीच्या काठावर त्याने मूल सत्यश्रव्याच्या हातात दिले आणि नाव ‘चरपटीनाथ’ ठेवायला सांगितले. मग नारद स्वर्गात गेला आणि सत्यश्रवा घरी आला.
सत्यश्रव्याची पत्नी चंद्रा पतिव्रता आणि धार्मिक होती. तो म्हणाला, “दर्भ आणायला गेलो होतो, देवाने हे मूल दिले. याचे नाव चरपटी ठेव.” त्याने सर्व हकीकत सांगितली. चंद्रेला आनंद झाला. ती म्हणाली, “दर्भाच्या निमित्ताने वंशवेल मिळाली.” तिने मुलाला हृदयाशी धरले, स्नान घालून पाळण्यात ठेवले आणि गाणी गाऊ लागली. चरपटी वाढत गेला. सातव्या वर्षी सत्यश्रव्याने त्याची मुंज केली आणि वेदशास्त्रात निपुण केले.
एके दिवशी नारद भटकत सत्यश्रव्याच्या गावात आला. आगंतुक ब्राह्मणाच्या वेषात तो घरी गेला. चरपटी बारा वर्षांचा झाला होता. ब्रह्मदेवाच्या वीर्यापासून उत्पन्न झाल्याने नारदाला तो भाऊ वाटायचा. त्याला पाहून नारद बदरिकाश्रमात गेला आणि शंकर, दत्तात्रेय, मच्छिंद्रनाथ यांना भेटला. चौघे बसून गप्पा मारत असताना नारदाने चरपटीची कहाणी सांगितली. शंकर म्हणाला, “दत्तात्रेय, तुम्ही नव नारायणांना नाथ करणार आहात. चरपटीलाही दीक्षा द्या.” दत्तात्रेय म्हणाला, “पश्चात्तापाशिवाय हित होत नाही.
चरपटीला पश्चात्ताप झाल्यावर पाहू.” नारद म्हणाला, “खरे आहे. मी त्याला पश्चात्तापाची वेळ आणतो. तुम्ही अनुग्रहाची तयारी करा.” तो सत्यश्रव्याकडे परतला आणि म्हणाला, “मी विद्यार्थी आहे, मला विद्या शिकवा.” सत्यश्रव्याने मान्य केले. नारदाला ‘कुलंब’ म्हणून हाक मारली जाऊ लागली. कुलंब आणि चरपटी एकत्र अभ्यास करू लागले.
सत्यश्रवा गावचा जोशी होता. एकदा यजमानाकडे ओटीभरण होते. स्नानसंध्येत व्यस्त असल्याने त्याने चरपटीलाला पाठवले आणि कुलंबाला मदतीला दिले. चरपटिने संस्कार पार पाडले. यजमानाने दक्षिणा दिली, पण नारदाने चरपटीलाला भडकवले, “दक्षिणा घेऊ नको. आपण विद्यार्थी आहोत, किती घ्यावी हे कळत नाही. यजमान कमीच देईल. सत्यश्रवा नंतर घेईल.” चरपटी म्हणाला, “रिकाम्या हाताने कसे जाऊ?” नारद म्हणाला, “कमी दक्षिणा घेतलीस तर बाप रागावेल.” चरपटी म्हणाला, “मी युक्तीने जास्त घेतो. बाप शाबासकी देईल.”
बोलता बोलता यजमानाने थोडी दक्षिणा दिली. चरपटीलाला राग आला. तो म्हणाला, “तुम्हाला माझी किंमत कळत नाही. हे कार्य काय, ब्राह्मणाची योग्यता काय, दक्षिणा किती हवी, हे तुम्हाला ठाऊक नाही.” यजमान म्हणाला, “मुला, जास्त द्यावी खरे, पण सामर्थ्य नसेल तर काय करू?” चरपटी म्हणाला, “सामर्थ्य असेल त्यानेच असे कार्य करावे!” दोघांमध्ये दक्षिणेवरून वाद वाढला.
नारदाने घरी जाऊन सत्यश्रव्याला सांगितले, “चरपटिने यजमानाशी भांडून नुकसान केले. हा यजमान आता हातचा जाईल. कमाई बुडेल.” सत्यश्रवा रागावला आणि यजमानाकडे गेला. तिथे वाद चालू होता. त्याने चरपटीच्या तोंडावर मारली. चरपटी आधीच संतापात होता, आता बापाने मारल्याने त्याला पश्चात्ताप झाला. तो गावाबाहेर भगवतीच्या मंदिरात बसला. नारदाने ब्राह्मणाचा वेष घेऊन त्याच्याजवळ बसून विचारले, “कोण आहेस?” चरपटिने सर्व सांगितले. नारद म्हणाला, “सत्यश्रव्याला वेड लागले आहे. त्याने मुलगा गमावला. त्याला तोंड दाखवू नको. अरण्यात जा.” चरपटीने घरी न जाण्याचे ठरवले आणि म्हणाला, “माझ्यासाठी कुलंबाला घेऊन या. आम्ही दुसऱ्या देशात अभ्यास करू.”
नारद कुलंबाचा वेष घेऊन आला. दोघांनी एकत्र राहायचे ठरवले. नारद म्हणाला, “आधी बदरिकाश्रमात जाऊ, दर्शन घेऊ, मग काशीत अभ्यास करू.” चरपटी मान्य करून दोघे बदरिकाश्रमात गेले. तिथे दत्तात्रेय आणि मच्छिंद्रनाथ प्रकट झाले. नारदाने त्यांचे चरण स्पर्शले. चरपटीनेही नमस्कार केला आणि विचारले, “हे कोण?” नारद म्हणाला, “हे दत्तात्रेय, मच्छिंद्रनाथ आणि मी नारद. तुझ्यासाठी कुलंबाचा वेष घेतला.” चरपटी नारदाच्या चरणी लोटला.
नारद म्हणाला, “गुरुप्रसादाशिवाय आम्ही दिसत नाही. मंत्र मिळाला की सर्व ब्रह्मरूप दिसेल.” चरपटी म्हणाला, “तुमच्यापेक्षा श्रेष्ठ गुरु कोण? मला दीक्षा द्या.” दत्तात्रेयाने मंत्र दिला. चरपटीलाचे अज्ञान नष्ट झाले. त्याला तिघांचे दर्शन झाले. शंकरही प्रकट झाला आणि म्हणाला, “याला नाथपंथ द्या.” दत्तात्रेयाने सर्व विद्या शिकवल्या, तपश्चर्येस बसवले. चरपटिने नागाश्वर्त्थीत बारा वर्षे साधना केली. देवांनी वर दिले. दत्तात्रेय गिरिनारला गेले आणि चरपटी तीर्थयात्रेला निघाला. त्याने अनेक तीर्थे केली आणि नऊ सिद्ध शिष्य तयार केले.
अध्याय ३९ कथासार
सत्यलोकात चरपटीनाथ आणि नारदाचे वास्तव्य
चरपटीनाथाने पृथ्वीवरील सर्व तीर्थांचा पूर्ण केल्यानंतर त्याच्या मनात एक नवीन इच्छा जागृत झाली—स्वर्ग आणि पाताळातील तीर्थांचाही करायचा. या संकल्पाने तो बदरिकाश्रमात गेला आणि तिथे शंकराचे दर्शन घेतले. त्याने आपल्या सिद्धीच्या सामर्थ्याने यानास्त्राचा प्रयोग केला, कपाळावर भस्म लावले आणि स्वर्गाकडे प्रस्थान केले. सर्वप्रथम तो सत्यलोकात पोहोचला. तिथे ब्रह्मदेवाच्या चरणी नतमस्तक होऊन त्याने हात जोडले आणि जवळ उभा राहिला.
ब्रह्मदेवाला आश्चर्य वाटले—हा योगी कोण आणि कुठून आला? तिथे उपस्थित असलेल्या नारदाने चरपटीनाथाचा जन्मापासूनचा सारा इतिहास सांगितला. ही कथा ऐकून ब्रह्मदेव प्रभावित झाला. त्याने चरपटीनाथाला आपल्या मांडीवर बसवले आणि येण्याचे कारण विचारले. चरपटीनाथ म्हणाला, “मी तुमच्या दर्शनासाठी आलो आहे.” ब्रह्मदेवाच्या आग्रहाखातर तो सत्यलोकात एक वर्ष राहिला. तिथे चरपटीनाथ आणि नारद एकमेकांपासून कधीही दूर न जाता, एकसमान विचारांनी वावरत होते.
एके दिवशी नारद अमरपुरीत गेला. तिथे इंद्राने विनोदाने त्याला म्हटले, “अरे, हे तर कळीचे नारद!” हे शब्द ऐकताच नारदाचा संताप अनावर झाला. त्याच्या मनात विचार आला, “इंद्रा, मी तुझ्यावर कळीचा प्रसंग आणीन!” संतापलेला नारद तिथून निघून गेला. काही दिवसांनंतर त्याने एक योजना आखली—चरपटीनाथाच्या हातून इंद्राची फजिती करायची आणि त्याला धडा शिकवायचा.
एकदा फिरायला निघालेल्या नारदाने चरपटीनाथाला सोबत घेतले आणि दोघे इंद्राच्या पुष्पवाटिकेत पोहोचले. चरपटीनाथ मंद गतीने चालत होता. नारद म्हणाला, “अशा चालण्याने कधी पोहोचणार?” चरपटीनाथ म्हणाला, “मानवाची चाल हीच आहे. जर तुमच्याकडे जलद जाण्याचा उपाय असेल तर तो सांगा.” नारदाने त्याला गमनकला प्रदान केली—ही विद्या विष्णूकडून नारदाला मिळालेली होती. ती मिळताच चरपटीनाथाला अपार आनंद झाला. या विद्या जिथे जायचे असेल तिथे क्षणात पोहोचवते, त्रिभुवनात काय घडते हे दाखवते, आयुष्य किती आहे, कोण कुठे आहे, भूत-वर्तमान-भविष्य सारे उलगडते.
या विदेच्या सामर्थ्याने दोघे क्षणात इंद्राच्या बागेत पोहोचले. चरपटीनाथ म्हणाला, “मला इथली फळे खायची आहेत.” नारद म्हणाला, “कोण अडवणार आहे तुला?” चरपटीनाथाने मनसोक्त फळे तोडून खाल्ली आणि बरीच फुले तोडून सत्यलोकात ब्रह्मदेवाच्या पूजेसाठी नेली. असा त्यांचा नित्यक्रम झाला—इंद्राच्या बागेतून फळे खायची आणि फुले घेऊन जायची. यामुळे बागेची हानी होऊ लागली. इंद्राच्या माळ्यांनी शोधाशोध केली, पण काहीच सापडले नाही. एकदा ते लपून बसले. चरपटीनाथ आणि नारद बागेत आले. चरपटीनाथाने फळे तोडायला सुरुवात केली, तेवढ्यात रक्षकांनी त्याला पकडले. नारद पळून सत्यलोकात गेला. रक्षकांनी चरपटीनाथाला मारहाण केली.
संतापलेल्या चरपटीनाथाने वाताकर्षणास्त्र जपून भस्म फेकले. रक्षकांच्या नाड्या आखडल्या, ते तडफडत पडले, श्वास बंद झाला, डोळे पांढरे झाले, तोंडातून रक्त वाहू लागले. हे पाहून इतर रक्षकांनी इंद्राला सांगितले, “एका तेजस्वी मुलाने बाग उद्ध्वस्त केली आणि रक्षकांचा प्राण घेतला. आम्हाला त्याच्यापुढे काहीच चालत नाही.”
इंद्राने देवांची सेना पाठवली, पण चरपटीनाथाने वाताकर्षणास्त्राने सर्वांना मरणप्राय केले. दूतांनी इंद्राला कळवले, “तो काळासारखा आहे. तुमचाही प्राण घेईल.” घाबरलेल्या इंद्राने कैलासावर शंकराची भेट घेतली आणि सर्व हकीकत सांगून मदत मागितली. शंकराने विचारले, “तुझा शत्रू कोण?” इंद्र म्हणाला, “मी त्याला पाहिले नाही. त्याने माझी बाग आणि सेना उद्ध्वस्त केली.” शंकर अष्टभैरव, गण आणि विष्णूसह अमरावतीत गेला. चरपटीनाथाने वाताकर्षणास्त्राने शंकर आणि सर्वांना मूर्च्छित केले. नारद हे पाहून हसला.
शिवाच्या दूतांनी वैकुंठात जाऊन विष्णूला सांगितले. विष्णू छप्पन्न कोटी गणांसह आला आणि सर्वांची अवस्था पाहून संतापला. त्याने युद्धाची आज्ञा दिली. चरपटीनाथाने मोहनास्त्राने सुदर्शन, गांडीव आणि सर्व शस्त्रे निष्क्रिय केली. वाताकर्षणास्त्राने विष्णूच्या गणांचीही दशा केली. विष्णूने सुदर्शन प्रेरित केले, पण ते चरपटीनाथाजवळ गेले आणि त्याला नमस्कार करून त्याच्या हातात राहिले—कारण तो पिप्पलायन नारायणाचा अवतार होता.
सुदर्शन हातात पाहून चरपटीनाथ विष्णूसारखा भासला. विष्णू जवळ आला, पण वाताकर्षणास्त्राने तोही जमिनीवर पडला. त्याची गदा, शंख, वैजयंती माळ चरपटीनाथाने घेतली. मग शंकराची आयुधे घेऊन तो सत्यलोकात ब्रह्मदेवासमोर उभा राहिला.
अध्याय ४० कथासार
इंद्राचा सोमयाग, नवनाथांचे आगमन, आशीर्वाद आणि समारोप
चरपटीनाथाने इंद्राची दुर्दशा केल्याने इंद्राला अपमान सहन करावा लागला. त्याच्या मनात खंत होती. त्याने बृहस्पतीला सांगितले, “चरपटी अल्पवयीन पण तेजस्वी आहे. त्याने हरिहरावर संकट आणले आणि माझी फजिती केली. त्याच्याइतके सामर्थ्य कोणात नाही. वाताकर्षण विद्या ही देवविद्या आहे, ती मला मिळाली तर बरे. नाहीतर त्याच्या घरी जाऊन त्याची सेवा करावी.” बृहस्पती म्हणाला, “नाथांना इथे आणणे चांगले. सोमयाग कर. त्यानिमित्ताने ते येतील. त्यांची खुशामत कर, प्रसन्न कर आणि आपला हेतू साध.”
इंद्राला ही योजना पसंत पडली, पण कोणाला पाठवावे हा प्रश्न पडला. बृहस्पती म्हणाला, “अष्टवसूंमधील उपरिक्षवसु हा मच्छिंद्रनाथाचा पिता आहे. तो नऊ नाथांना घेऊन येईल. यापूर्वी मच्छिंद्रनाथाचा इथे सत्कार झाला आहे.” इंद्राने उपरिक्षवसुला विमान देऊन पाठवले. तो बदरिकाश्रमात मच्छिंद्रनाथाला भेटला. तिथे गोरक्ष, धर्मनाथ, चौरंगी, कानिफा, गोपीचंद्र, जालंदर, अडभंगी हे सर्व हजर होते. उपरिक्षवसुने इंद्राचा निरोप सांगितला आणि आग्रहाने सर्वांना अमरावतीत यायला तयार केले.
मच्छिंद्रनाथ, जालंदर, कानिफा, चौरंगी, गोरक्ष, अडभंगी, गोपीचंद्र विमानात बसले. गौडबंगालात हेळापट्टणाला गोपीचंद्राने आपल्या आईला घेतले. वडवाळात वटसिद्धनाथ, गोमतीच्या काठी भर्तृहरी, ताम्रपर्णीवर चरपटीनाथ, विटगावात रेवणनाथ असे सर्व नवनाथ आणि चौऱ्यांशी सिद्ध सोमयागासाठी अमरावतीत पोहोचले.
इंद्राने विमान पाहताच नाथांना स्वागत केले, नम्रतेने चरण स्पर्शले आणि घरी नेले. त्यांची षोडशोपचार पूजा केली. सर्व देव आनंदाने उपस्थित झाले. इंद्राने सोमयागाचा हेतू सांगितला आणि स्थान निश्चित करण्याची विनंती केली. मच्छिंद्रनाथ आणि बृहस्पतीने सिंहलद्वीपातील अटवी अरण्य निवडले—तिथे शीतल छाया आणि पाण्याचा सुकाळ होता. बृहस्पतीने मंत्र म्हणायचे आणि नवनाथांनी कुंडात आहुती द्यायचे ठरले.
तिथे मीननाथाची आठवण झाल्याने मच्छिंद्रनाथाने उपरिक्षवसुला किलोतलेसह मीननाथाला आणायला सांगितले. तो दोघांना घेऊन आला. मच्छिंद्रनाथाने मीननाथाला विद्या शिकवायला सुरुवात केली. बृहस्पतीने इंद्राला उपरिक्षवसुला यज्ञात बसवायला सांगितले. इंद्राने त्याच्या हातात यज्ञकंकण बांधले आणि स्वतः सेवा केली. त्याची भक्ती पाहून सर्व प्रसन्न झाले. मीननाथाला विद्या शिकवताना इंद्राने मयूररूपात वाताकर्षण मंत्र चोरला. एक वर्ष यज्ञ चालला. समारोपात मच्छिंद्रनाथ अग्रपूजेला बसला. इंद्राने सर्व नाथांची पूजा करून वस्त्रभूषणे दिली.
इंद्र म्हणाला, “मीननाथाला शिकवताना मी विद्या चोरली. मला क्षमा करा आणि फलद्रूप करा.” नाथांनी शाप दिला, “कपटाने विद्या घेतलीस, ती निष्फळ होईल.” उपरिक्षवसु आणि बृहस्पतीने विनवणी केली. नाथ म्हणाले, “इंद्राने बारा वर्षे तप करावे आणि नाथपंथाला त्रास देऊ नये, तर विद्या फलद्रूप होईल.” सर्व नाथ विमानातून पृथ्वीवर आले. मच्छिंद्रनाथाने मीननाथाला सोबत घेतले आणि मैनावतीला हेळापट्टणाला सोडले. मीननाथाचे तीन सिद्ध शिष्य झाले. नाथ तीर्थयात्रेला निघाले.
इंद्राने सह्याद्रीवर बारा वर्षे तप केले. मंत्रयोगातून सोडलेले पाणी भीमरथीत मिळाले, त्याला ‘इंद्रायणी’ नाव पडले. तप पूर्ण करून इंद्र अमरावतीत गेला. नवनाथ शके सतरा दहापर्यंत प्रकट होते, मग गुप्त झाले. कानिफा मठात, मच्छिंद्रनाथ त्याच्या वर, जालंदर गर्भगिरीवर (जानपीर), गहिनीनाथ त्याखाली (गैरीपीर), वडवाळात नागनाथ, विटगावात रेवणनाथ राहिले. चरपटी, चौरंगी, अडभंगी गुप्तपणे फिरत राहिले. भर्तृहरी पाताळात, मीननाथ स्वर्गात, गोरक्ष गिरिनारवर, गोपीचंद्र आणि धर्मनाथ वैकुंठात गेले. विष्णूने मैनावतीला वैकुंठात नेले. चौऱ्यांशी सिद्धांमुळे नाथपंथ भरभराटला.
मालुकवी म्हणतात, “नवनाथ चरित्र संपले. गोरक्षनाथाचा मत आहे—हा ग्रंथ जो मानणार नाही किंवा निंदणार आहे, तो सुखी राहणार नाही, त्याचा नाश होईल आणि तो नरकात पडेल.” हा श्रीनाथभक्ती कथासागर ग्रंथ शके सतरा एकेचाळीस, प्रमाथी संवत्सर, ज्येष्ठ शुद्ध प्रतिपदेला मालुकवीने श्रोत्यांचे हित आणि हेतूसाठी दत्तात्रेय व नवनाथांची प्रार्थना करून पूर्ण केला.