shri-kala-mahadev-mandir-ngardevle
|| तीर्थक्षेत्र ||
नगरदेवळे गावाच्या पश्चिमेकडील उंचवट्यावर उभारलेले श्री काळा महादेव मंदिर काळ्या पाषाणातील बांधकामामुळे आपल्या नजरेत भरते. स्थानिकांनी त्याला काळा महादेव म्हणून ओळखले आहे, याचे एक कारण म्हणजे मंदिरातील शिवलिंगावर राहू व केतूची प्रतिष्ठापना, ज्यांचा रंग काळा आहे. वैजापूरच्या सरांच्या मते, ही मान्यता अधिक योग्य वाटते.
हे मंदिर हेमाडपंती शैलीचे आहे, ज्यामध्ये नगरदेवळे परिसरातील काही मंदिरांची रचना दिसून येते. काही मंदिरांमध्ये नंदीगृह, सभामंडप आणि गर्भगृह आहे (उदाहरणार्थ संगमेश्वर मंदिर), तर काही ठिकाणी फक्त गर्भगृह आहे. काळा महादेव मंदिरामध्ये फक्त गर्भगृह असलेले असून, चार दगडी खांबांवर दगडी तुळ्या आणि मजबूत बांधकामाचे छत आहे.
मंदिराच्या छताचा आकार अष्टकोनी असून, मध्यभागी शतदल कमळाचे कोरीवकाम आहे. हे कोरीवकाम प्राचीन स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे, कारण पाषाणाचीच वापर करून छत उभारले आहे, कुठेही चुन्याचा वापर नाही. यातील प्रत्येक शिळेचे वजन टनांमध्ये मोजावे लागेल, ज्यामुळे या अवजड शिळांचे अचूक आणि प्रमाणबद्ध बांधकाम विलक्षण भासते.
या मंदिराची रचना चार मुख्य खांबांवर आधारलेली असून नंतरच्या काळात या खांबांना अधिक मजबुतीसाठी जोडणारे बांधकाम करण्यात आले. त्यामुळे मंदिराची मजबुती अधिक टिकाऊ झाली आहे, परंतु मंदिराचे सौंदर्य अद्याप कायम आहे.
मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार अतिशय सुंदर आणि रेखीव आहे, ज्याच्या पायथ्याशी दोन किर्तीमुख शिल्पे कोरलेली आहेत. त्यांना मेंढ्यांची शिंगे व सिंहाचे मुख असल्याने, त्यांच्या चेहऱ्यांवर बटबटीत डोळे दिसतात. या प्रवेशद्वाराच्या उंबरठ्याजवळ एक गोलाकार कोरीव स्तंभ असून, हे सर्व दृश्य मंदिराच्या प्रवेशद्वाराची शोभा वाढवतात.
मंदिराच्या गाभाऱ्यात शिवपिंडीचे दर्शन होते, जी काळ्या तुकतुकीत पाषाणातून कोरलेली आहे. या पिंडीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यावर राहू विराजमान आहे, ज्यामुळे येथे कालसर्प योग पूजा केली जाते. अशी मान्यता आहे की या शिवलिंगावर राहू व केतूचा वास आहे, ज्यामुळे येथे भक्त कालसर्प योगाच्या त्रासातून मुक्त होण्यासाठी येतात.
श्री काळा महादेव मंदिरामध्ये देखील हा विधी केला जातो आणि यामुळे मंदिराचे धार्मिक महत्त्व विशेष ठरते. काही वर्षांपूर्वी काही भक्तांनी शिवलिंगावर पितळेचे कवच बसवले आहे, ज्यामुळे राहूचे दर्शन थोडे कठीण झाले आहे, परंतु हे कवच देखणे असून त्याचे सौंदर्य भक्तांचे मन मोहून टाकते.
मंदिराच्या बाहेर नंदीची मूर्ती आहे, परंतु त्यावर केलेले रंगकाम मूळ मूर्तीचा पुरातनत्व हरवते. नंदीच्या कानांची रचना अशी आहे की जणू तो भक्तांचे मागणे ऐकत आहे. त्याच्या शेजारी दगडी पादुका आहेत, ज्या कोणत्यातरी सत्पुरुषाच्या स्मरणार्थ स्थापित केल्या गेल्या आहेत.
मंदिराच्या उजव्या भागात, एका वृक्षाच्या सावलीत असलेल्या एका आकर्षक पक्षमूर्तीने माझे लक्ष वेधून घेतले. मूर्तीच्या चार हातांपैकी दोन हातांनी छताचा भार सांभाळलेला आहे, तर उरलेले दोन हात गुडघ्यावर टेकलेले आहेत. हा यक्ष दगडी खांबाच्या वरच्या भागाला आधार देताना दिसतो. मात्र, अशा प्रकारचे बांधकाम या परिसरात कुठेही आढळत नसल्याने ही मूर्ती कदाचित दुसऱ्या ठिकाणाहून येथे आणली गेली असावी, असे वाटते. तरीही, यक्ष मूर्ती अत्यंत आकर्षक आणि नजरेत भरणारी आहे.
यक्षाच्या शेजारीच तांडव मुद्रा धारण केलेली शिवमूर्ती आहे. या शिवमूर्तीच्या उजव्या हातात त्रिशूल व डमरू आहे, तर डाव्या हातात धनुष्य आहे. ही मूर्ती नृत्यमुद्रेत असून तिचे जटाभार वाऱ्यात उडताना दिसतो. मूर्तीकाराने नृत्याची लय अत्यंत कुशलतेने टिपलेली आहे. मूर्तीच्या चेहऱ्यावरची भावमुद्रा कालांतराने झिजली असली, तरी मूळ मूर्ती अत्यंत सुंदर असावी, याचा अंदाज येतो.
शिवमूर्तीच्या बाजूला पार्वतीची मूर्ती आहे, जी पद्मासनात बसलेली आहे. ती महिषासुरावर स्वार असल्याचे दिसते, परंतु मूर्ती झिजल्यामुळे हिचे सुस्पष्ट विवरण करता येत नाही. कानातील कर्णभूषण आणि मुकुटाच्या आधारावर असे वाटते की तिच्या चेहऱ्यावर प्रसन्न भाव असावेत. एका आयताकृती शिळेवर दोन आकृती कोरलेल्या दिसतात, ज्यांना स्थानिक लोक मुंजोबा म्हणून ओळखतात.
या शिळेचे निश्चित मूळ माहीत नाही, परंतु ही स्मृतीशिळा असण्याची शक्यता आहे. याबाबत असे म्हणतात की, पूर्वी गावात लहान मुलांचे निधन झाले तर त्यांच्या पार्थिवाचे अंत्यसंस्कार या मंदिराच्या मागे केले जात. त्यामुळे या स्मृतीशिळेचा संबंध त्याच प्रथेशी असावा, असे वाटते. आता या परिसरात बरीच लोकवस्ती झाल्याने ही प्रथा बंद झाली आहे.
श्री काळा महादेव मंदिर हे गावातील एक प्राचीन आणि धार्मिक धरोहर आहे. जरी रंगकामामुळे मंदिराचे मूळ प्राचीनत्व काहीसे लुप्त झालेले असले, तरीही मंदिराची भव्यता आणि सौंदर्य आजही डोळ्यात भरण्यासारखे आहे. बाहेर उघड्यावर ठेवलेल्या मूर्ती सुरक्षिततेसाठी छताखाली ठेवाव्यात, अशीच इच्छा मनात येते, कारण त्यांचे दीर्घकाळ टिकणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.