shri-bhagavatimata-shri-kshetra-kolhar
|| तीर्थक्षेत्र ||
मानवी जीवनात शक्तीच्या उपासनेला प्राचीन काळापासून विशेष महत्त्व दिले गेले आहे. दु:ख दूर करणारी, भक्ताला धैर्य आणि युक्ती देणारी देवी भगवती, जीवनातील संकटांना सामोरे जाण्याची शक्ती प्रदान करते. तिचे स्थान भक्तांच्या जीवनात अत्यंत अनन्य आहे. महाराष्ट्रातील अनेक भाविक भगवती देवीला मातेसमान मानतात, तिची उपासना करतात. अहमदनगर जिल्ह्यातील राहाता तालुक्यात वसलेल्या श्री क्षेत्र कोल्हार भगवतीपूर गावात श्री भगवती माता ग्रामदैवत म्हणून प्रसिध्द आहे. हे स्थान जागृत देवस्थान म्हणून ओळखले जाते.
कोल्हार भगवतीपूर, ज्याचे स्थान नगर-मनमाड महामार्गावर, प्रवरा नदीच्या काठावर आहे, श्री साईबाबांच्या शिर्डीपासून केवळ चोवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. या मंदिरात तुळजापूरची श्री तुळजाभवानी, माहुरची श्री रेणुका माता, वणीची श्री सप्तश्रृंगी देवी आणि कोल्हारची श्री भगवती माता यांच्या साडेतीन शक्तीपीठांचे एकत्रित वस्तीस्थान पाहायला मिळते.
हे वस्तीस्थान अत्यंत दुर्मिळ मानले जाते, ज्यामुळे या तीर्थक्षेत्राला भक्तगण मोठ्या संख्येने भेट देतात. श्री क्षेत्र कोल्हार भगवतीपूर या पवित्र भूमीत साडेतीन शक्तीपीठांचे एकत्रित अस्तित्व असल्यामुळे हे तीर्थक्षेत्र भाविकांसाठी मोठे महत्त्वाचे स्थान ठरले आहे.
भक्तांच्या नवसाला पावणारी, त्यांच्या मनोकामना पूर्ण करणारी श्री भगवतीमातेचा महिमा इतका महान आहे की, त्याचे वर्णन शब्दांत करणे कठीण आहे.
श्री क्षेत्र कोल्हार भगवतीमाता मंदिराचे पूर्वकालीन महत्त्व अत्यंत अद्वितीय आहे. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून, पूर्वी हेमाडपंथी शैलीत बांधले गेले होते. मंदिराचा जिर्णोद्धार करताना ४०-४५ फूट खोलवर खोदकाम करूनही त्याचा पाया सापडला नाही, तसेच शिलालेख किंवा पुरावा मिळाला नाही, त्यामुळे हे मंदिर अनादीकालीन असल्याचे समजते.
काही तज्ञांच्या मते, मंदिरात असलेली व्याघ्रशिल्पे इ.स. १३ व्या शतकातली असू शकतात. कोल्हार भगवतीपूर हे गाव पूर्वी जहागिरी होते, आणि पानोडीच्या जहागिरीमधील भगवतीमातेचे छोटेसे मंदिर सुमारे २५० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असावे असे काही जाणकारांचे मत आहे.
कोल्हार भगवतीपूर या गावाच्या नावाची उत्पत्ती विविध कथा सांगतात. त्यातील एक कथा महाभारतातील अमृतमंथनाशी संबंधित आहे. अमृतमंथनातून निघालेल्या चौदा रत्नांपैकी अमृतकुंभातील अमृत प्राशन करण्यासाठी राहू देव नेवासा येथे दानवांच्या थडग्यात मिसळला.
विष्णूंनी मोहिनी रूप धारण करून त्याचे कपट ओळखले आणि त्याचा शिरच्छेद केला. राहूच्या वधामुळे प्रवरा नदीकाठी देव-दानवांमध्ये मोठे युध्द झाले, ज्यामुळे गावाचे नाव ‘कोलाहल-कोल्हाळ-कोल्हार’ असे पडले. त्या कोलाहलामुळे, श्री शंकरांनी स्वतः प्रकट होऊन श्री भगवती मातेची स्थापना केली. भगवती मातेनं राक्षसांचा संहार केला आणि त्या भूमीला पवित्र केले.
असे मानले जाते की भगवतीमातेच्या बहिणी श्री भवानी माता, श्री रेणुका माता आणि श्री सप्तश्रृंगी माता देवीची भेट घेण्यासाठी कोल्हारला आल्या होत्या. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी नेवासा ते आळंदी प्रवासादरम्यान येथे मुक्काम केला होता, असा उल्लेख श्री क्षेत्र आळंदीच्या एका ग्रंथात सापडतो.
कोल्हारच्या महादेव मंदिरातील एक मोठी नंदीची प्रतिमा आणि पूर्वी भूयाराच्या अस्तित्वाच्या संदर्भात पुरातत्वीय माहिती सापडते. त्या नंदिच्या पाठीमागे खोदलेले भूयार थेट श्री भगवती मंदिराच्या मागे निघत होते, परंतु सध्या ते भूयार अदृश्य झाले आहे. असेही सांगितले जाते की त्या भूयाराचे पहिले द्वार महादेव मंदिराच्या पिंडीखाली आहे.
प्राचीन इतिहासाच्या पार्श्वभूमीवर, कोल्हार भगवतीपूर हे गाव सुमारे दोन हजार वर्षांपासून अस्तित्वात आहे. अश्मयुगापासूनच प्रवरा नदीकाठी मानवी जीवन अस्तित्वात होते, असे पुरातत्त्व संशोधक डॉ. संकलिया यांनी सिद्ध केले आहे.
प्रभू श्रीरामचंद्र, लक्ष्मण आणि सीता माता पंचवटीकडे जात असताना प्रवरानदीकाठी काही काळ थांबले होते आणि त्यांनी वाळूची महादेव पिंड बनवली होती. श्रीरामांनी येथे कोल्हाळेश्वराची प्रतिष्ठापना केली, ज्यामुळे या गावाला ‘कोल्हार’ नाव मिळाले. याच ठिकाणी भगवती मातेने प्रभू रामचंद्रांना दृष्टांत दिला आणि दुर्जनांचा नाश करण्यासाठी आशीर्वाद दिला.
श्री भगवतीमातेच्या पदस्पर्शाने पवित्र झालेल्या या भूमीला ‘भगवतीपूर’ असे नाव प्राप्त झाले. नवरात्र आणि यात्रोत्सव काळात तुळजापूरची श्री भवानी, माहूरची श्री रेणुका, वणीची श्री सप्तश्रृंगी आणि कोल्हार भगवतीमाता या साडेतीन शक्तीपीठांचे वास्तव्य येथे होत असल्याचे मानले जाते, ज्यामुळे या देवस्थानाला भाविकांमध्ये विशेष महत्त्व आहे.
श्री भगवतीमातेचा वार्षिक यात्रामहोत्सव दरवर्षी पौष शुद्ध पौर्णिमा ते माघ शुद्ध पौर्णिमा या कालावधीत संपूर्ण महिनाभर मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो. हा यात्रामहोत्सव भारतातील एकमेव असा महोत्सव आहे, जो सतत महिनाभर चालणाऱ्या जागृत देवस्थानाच्या यात्रेत समाविष्ट आहे. या काळात धार्मिक विधींसह, श्री भगवतीदेवी यात्रोत्सव समितीच्या वतीने विविध सांस्कृतिक आणि धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
यात्रेचा शुभारंभ पहाटेच्या महाआरतीने होतो. संध्याकाळी श्री भगवतीमातेच्या मूर्तीचा छबीना पालखी सोहळा मोठ्या धूमधडाक्यात गावातून सवाद्य मिरवणुकीसह निघतो. ढोल-ताशे, सनई, चौघडा, नाचगाणी यांचा सोहळा विशेष आकर्षण ठरतो. या मिरवणुकीत गावातील नागरिक मोठ्या संख्येने सहभागी होतात आणि उत्साहाने देवीच्या पालखीची शोभा वाढवतात.
मिरवणूक मंदिरात पोहोचल्यानंतर, रात्री शोभेच्या दारुची आकर्षक आतषबाजी होते. दुसऱ्या दिवशी कुस्तीच्या फडात नामांकित पहिलवानांचा सामना आयोजित केला जातो, जो यात्रेचे एक मुख्य आकर्षण असतो. त्यानंतर स्थानिक लोककलावंतांचा सन्मान केला जातो आणि त्यांना बिदागी वाटप केली जाते.
यात्रेच्या निमित्ताने मंदिर आणि परिसर रंगीबेरंगी विद्युत रोषणाईने उजळवला जातो. मंदिराच्या प्रांगणात विविध वस्त्र-विक्री, मिठाईचे दुकाने, तांब्या-पितळेची भांडी, खेळणी, तसेच महिलांसाठी अलंकार आणि आभूषणांची दुकाने लावली जातात. यात्रेतील पारंपरिक विधींमध्ये ओटी भरणे, देवीला चोळी-पातळ नेसवणे, लिंब नेसवणे, लोटांगण घालणे, नवस फेडणे इत्यादी मोठ्या भक्तिभावाने पार पाडले जातात.
दररोज मंदिरात देवीची पूजा व आरती विधिपूर्वक पार पाडली जाते, आणि देवीसमोर नैवेद्य अर्पण करून भक्तांमध्ये प्रसाद वितरण केला जातो. देवीच्या यात्रोत्सवाचा हा महिना भक्तांच्या मनात श्रद्धा, भक्ती आणि आनंद भरून टाकतो, ज्यामुळे हे मंदिर आणि त्याचा महोत्सव भाविकांसाठी विशेष महत्त्वाचा आहे.
श्री क्षेत्र कोल्हार येथे श्री भगवतीमातेचा नवरात्र महोत्सव अत्यंत भक्तिभावाने आणि आनंदाने साजरा केला जातो. आश्विन शुद्ध प्रतिपदा अर्थात घटस्थापना ते विजयादशमीपर्यंत हा महोत्सव संपन्न होतो, जो नवसिद्धीसाठी आलेल्या भाविकांसाठी एक विशेष पर्वणी असतो.
या काळात मंदिराचा परिसर तसेच गावातील प्रमुख ठिकाणे नेत्रदीपक विद्युत रोषणाईने सजवली जातात, ज्यामुळे संपूर्ण वातावरणात उत्साह आणि श्रद्धेचा माहोल निर्माण होतो. दररोज पहाटे सव्वा पाच वाजता काकड आरती आणि संध्याकाळी सव्वा सात वाजता महाआरती पारंपरिक पद्धतीने होते, ज्यामध्ये भाविक मोठ्या संख्येने हजेरी लावतात.
नवरात्राच्या दरम्यान विविध धार्मिक कार्यक्रम मोठ्या थाटामाटात साजरे केले जातात. या कार्यक्रमांमध्ये दुर्गा सप्तशती पाठ, जोगवा, देवीची दृष्ट काढणे, आणि स्त्रियांचा पारंपरिक फेर हा मुख्य आकर्षण ठरतो. हे सर्व धार्मिक विधी मंदिराच्या भव्य सभामंडपात पार पडतात, ज्यामुळे मंदिर परिसरात भक्तीमय वातावरण निर्माण होते.
नवस फेडण्यासाठी भक्त देवीला सवाद्य मिरवणुकीतून फुलवरा अर्पण करतात. या मिरवणुकीत स्थानिक ग्रामस्थ आणि बाहेरगावाहून आलेले भक्त उत्साहाने सहभागी होतात. विशेष म्हणजे, नऊ दिवस उपवास करणारे स्त्री-पुरुष भक्त घट बसवून मंदिरातच वास्तव्य करतात. त्यांची सर्व व्यवस्था मंदिराचे विश्वस्त आणि गावकरी मिळून पाहतात, ज्यामुळे भक्तांना कोणत्याही प्रकारची गैरसोय होत नाही.
पाचव्या आणि सातव्या माळेला कोल्हार-भगवतीपूर गावातील पाटील परिवार देवीस चोळी-पातळ नेसवण्याचा मान प्राप्त करतो. या दिवशी उपस्थित असलेल्या भाविकांना आणि गावकऱ्यांना सन्मानपूर्वक पानसुपारी देण्यात येते.
अष्टमीच्या दिवशी नवचंडी होम-हवन विधी पार पडतो, जो अत्यंत पवित्र मानला जातो. नवमीला घटविसर्जन आणि विजयादशमीला महापूजेचा सोहळा मोठ्या भक्तिभावाने पार पडतो. नवरात्रकाळात देवीला विशेष अलंकारांनी सजवले जाते, ज्यात सर्व ग्रामस्थ भक्तिभावाने सहभागी होतात.
या महोत्सवात सहभागी होणारे भाविक देवीच्या कृपादृष्टीत न्हाऊन निघतात आणि संपूर्ण नवरात्र काळ भक्तीमय वातावरणात व्यतीत करतात, ज्यामुळे या उत्सवाला एक विशेष स्थान प्राप्त झाले आहे.
श्री क्षेत्र कोल्हार भगवतीपूर देवालय ट्रस्टने भक्तांच्या सोयीसाठी ५५ लाख रुपये खर्च करून अत्याधुनिक भक्त निवासाची सुविधा उपलब्ध केली आहे. या भक्त निवासात भक्तांसाठी उत्कृष्ट राहण्याची व्यवस्था करण्यात आली आहे.
भक्त निवासात विविध सोयींनी युक्त असलेल्या ८ रुम्सची व्यवस्था आहे, तसेच एक मोठा हॉल आणि स्वयंपाकासाठी सुसज्ज स्वयंपाकगृह देखील तयार करण्यात आले आहे. विशेषत: घट बसवणाऱ्यांसाठी विशेष व्यवस्थापन करण्यात आले आहे, ज्यामुळे त्यांच्या राहणीमानाची चिंता दूर होते.
भक्त निवासामध्ये विविध धार्मिक कार्यक्रमांसाठी, श्री शिर्डी साईबाबा, श्री शनि शिंगणापूर, आणि श्री क्षेत्र पंढरपूर येथील दिंडयां आणि पालख्यांची विनामूल्य व्यवस्था केली जाते. या ठिकाणी भक्तांना आरामदायक निवास आणि सेवा मिळवून देण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले जातात.
त्याचप्रमाणे, गोरगरीब कुटुंबांतील लग्नकार्य आणि इतर शुभकार्यांसाठी कमी दरात व्यवस्थापनाची सुविधा उपलब्ध करून दिली जाते, ज्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल कुटुंबांना मोठ्या कुटुंबीयांसह त्यांच्या विशेष क्षणांचा आनंद घेता येतो.
भक्त निवासाच्या या सुविधेमुळे भक्तांना श्री क्षेत्र कोल्हार भगवतीपूरच्या धार्मिक वातावरणात आरामदायक आणि सहज अनुभव मिळतो, आणि त्यांना त्यांच्या भक्तीच्या कार्यक्रमांचा आनंद घेता येतो.