shree-swami-samarth-prakatdin
|| सण – श्री स्वामी समर्थ प्रकटदिन ||
प्रकट दिनाचा उत्साह
चैत्र शुक्ल द्वितीया हा श्री स्वामी समर्थांचा प्रकट दिन म्हणून लाखो भक्तांच्या हृदयात आनंदाचा स्रोत निर्माण करतो. या पवित्र दिवशी परब्रह्म श्री स्वामी समर्थ पृथ्वीतलावर अवतरले, अशी श्रद्धा आहे. हा उत्सव भक्तांना नवीन प्रेरणा, धैर्य आणि विश्वास प्रदान करतो.
मंदिरांमध्ये गुलाल उधळला जातो, नगारे वाजतात, आणि भक्त स्वामींच्या लीलांचे स्मरण करतात. स्वामींचे अमर वचन, “भिऊ नकोस, मी तुझ्या पाठीशी आहे,” प्रत्येक भक्ताला संकटात आधार देते, तर “अशक्य ही शक्य करतो” हे वचन त्यांना जीवनातील आव्हानांवर मात करण्याची शक्ती देते.
उधळा रंग, गाजवा ढोल,
त्रैलोक्यनाथ अवतरला आज भूलोकात खोल।
अनुसूयेचा दत्त, श्रीपाद सुमतीचा आधार,
भवानीचा नरहरी, कैवारींचा स्वामी अवतार।
स्वामींच्या प्रकट दिनाची चमत्कारिक कथा
श्री स्वामी समर्थांचा जन्म, त्यांचे आगमन किंवा त्यांचे मूळ याबद्दल कोणालाही स्पष्ट माहिती नाही. तरीही त्यांच्या अलौकिक कृती आणि करुणा यामुळे त्यांना दत्तात्रयांचा पूर्णावतार मानले जाते. स्वामींच्या प्रकट दिनाची कथा अत्यंत रोमांचकारी आहे, जी त्यांच्या परम भक्त स्वामीसुत यांनी उलगडली.
काही शतकांपूर्वी, पंजाबातील हस्तिनापूर शहरापासून सुमारे २४ किलोमीटर अंतरावर छेली नावाचे एक छोटेसे खेडे होते. या गावात विजयसिंग नावाचा एक लहान मुलगा आपल्या कुटुंबासह राहायचा. विजयसिंग स्वभावाने अंतर्मुख होता आणि गावाबाहेर एका प्राचीन वटवृक्षाखालील छोट्या गणेश मंदिरात वेळ घालवायचा.
या मंदिरात एक लहानशी गणपतीची मूर्ती होती, ज्याला विजयसिंग आपला जवळचा मित्र मानायचा. तो खिशात रंगीबेरंगी गोट्या घेऊन यायचा आणि गणपतीबरोबर खेळायचा. स्वतःचा आणि गणपतीचा डाव स्वतःच खेळत, तो आपल्या निष्पाप भक्तीत मग्न व्हायचा.
एका खास दिवशी, चैत्र शुक्ल द्वितीयाला, विजयसिंग नेहमीप्रमाणे गणपतीबरोबर खेळण्यासाठी गेला. त्याने गणपतीसमोर गोट्या मांडल्या आणि हसतमुखाने म्हणाला, “बाप्पा, रोज मीच तुझा डाव खेळतो, पण आज तू माझ्याशी खेळ!” हे शब्द उच्चारताच काहीतरी अद्भुत घडले. आकाशात काळे ढग दाटले, वादळी वारे वाहू लागले, आणि धरती कापू लागली. सर्वत्र एक गूढ वातावरण पसरले.
गणेश मूर्तीच्या ठिकाणी धरती फाटली आणि तिथून एक तेजस्वी, आठ वर्षांचे बालरूप प्रकट झाले—ते होते श्री स्वामी समर्थ! स्वामींनी विजयसिंगबरोबर गोट्या खेळल्या, त्याला प्रेमाने हरवले आणि गोट्या उधार देऊन पुन्हा भेटण्याचे वचन दिले. यानंतर स्वामी तिथून अंतर्धान पावले.
ही घटना छेली गावातील वटवृक्षाजवळ, गणपतीच्या साक्षीने घडली, आणि यामुळे स्वामींचा अवतार पृथ्वीवर प्रकट झाला.कथेचा उलगडा आणि स्वामीसुत
या कथेचा उलगडा स्वामींच्या परम भक्त हरिभाऊ (स्वामीसुत) यांच्यामुळे झाला. हरिभाऊ कोकणातून अक्कलकोटला स्वामींच्या दर्शनासाठी आले होते. त्यांचा उद्देश सांसारिक सुख मिळवणे हा होता. एकदा स्वामींनी त्यांना जवळ बोलावले, मांडीवर घेतले आणि म्हणाले, “आजपासून तू माझा पुत्र आहेस. सर्व सांसारिक बंधने सोड आणि माझी सेवा कर.” हे ऐकून हरिभाऊंना रडू कोसळले, कारण त्यांचा हेतू वेगळा होता.
तेव्हा स्वामींनी हसत त्यांना आपल्या पोटावर हात ठेवायला सांगितले. जेव्हा हरिभाऊंनी तसे केले, तेव्हा त्यांना ध्यान लागले आणि त्यांना त्यांचे पूर्वजन्म दिसू लागले. त्यांना समजले की, विजयसिंग हा त्यांचाच पूर्वजन्म होता. या अनुभवातून स्वामींच्या प्रकट दिनाची कथा सर्वांसमोर आली.
स्वामींच्या मान्यतेने कथेला पुष्टी
स्वामीसुतांनी अक्कलकोटात स्वामींचा प्रकट दिन उत्सव सुरू केला. एकदा भक्तांनी स्वामींना विचारले, “स्वामीसुत हा कोणता उत्सव साजरा करत आहेत?” तेव्हा स्वामी हसले आणि म्हणाले, “माझा बाळ माझ्या प्रकट झाल्याच्या दिवसाचा उत्सव करतोय!” याशिवाय, अहमदनगरचे स्वामीभक्त नाना रेखी, जे ज्योतिषशास्त्रात प्रवीण होते, त्यांना स्वामींनी आपली कुंडली बनवण्याची आज्ञा दिली.
नानांनी मेहनत घेऊन कुंडली तयार केली, ज्यात स्वामींचा प्रकट दिन चैत्र शुक्ल द्वितीया, शके १०७१ (इ.स. ११४९) असा उल्लेख होता. स्वामींनी ही कुंडली स्वीकारली आणि भजनादरम्यान ती माळ्यावर ठेवायला सांगितली. भजन संपल्यानंतर, त्या कुंडलीवर हळद, कुंकू, फुले आणि तुळस अर्पण झाली होती, जणू सर्व देवतांनी तिचा स्वीकार केला.
स्वामींनी नानांचा हात हातात घेतला आणि त्यांच्या तळहातावर विष्णुपद उमटवले, जे त्यांच्या आयुष्यभर राहिले. ही कुंडली आजही अहमदनगरच्या स्वामी मठात आहे, आणि यामुळे स्वामींच्या प्रकट दिनाला अधिकृत मान्यता मिळाली.
स्वामीसुतांचा अभंग: लीलांचे स्मरण
स्वामीसुतांनी स्वामींच्या प्रकट दिनाचे वर्णन अनेक अभंगांतून केले आहे. त्यापैकी एक अभंग खालीलप्रमाणे आहे:
दत्त अवतरला, भक्तांचा आधार।
छेली गावी प्रकटला, गणपतीच्या दरबार।
विजयसिंग खेळे गोट्या, स्वामी आले रंगात।
गजानन हासला आनंदे, सोंड हलविता प्रीत।
विष्णू प्रकटले खांबातून, दत्त गोटी तोडिता।
धरती कापली लीलांनी, स्वामींच्या मायेने सजली।
स्वामीसुत म्हणे, भक्तांचा उद्धार झाला।
या अभंगात स्वामीसुतांनी स्वामींच्या प्रकट दिनाचा प्रसंग चित्रमय रीतीने साकारला आहे. स्वामींचा अवतार हा भक्तांच्या कल्याणासाठी होता. छेली गावात गणपतीच्या साक्षीने स्वामी बालरूपात प्रकट झाले आणि विजयसिंगबरोबर गोट्या खेळले. या खेळात गणपती, विष्णू आणि दत्तात्रय यांचे दर्शन घडले, ज्यामुळे स्वामींचे सर्वव्यापी स्वरूप उजागर झाले.
स्वामींच्या गोट्यांचा चमत्कार
स्वामींच्या गोट्यांबद्दल एक रोमांचकारी प्रसंग आहे. एकदा स्वामींनी आपल्या हातातील गोटी एका भक्ताला दाखवली आणि म्हणाले, “सख्या, ही गोटी काय आहे पाहायचे का?” त्यांनी गोटी खाली टाकताच ती ब्रह्मांडात रूपांतरित झाली, आणि त्यात विश्वाचे दर्शन घडले.
स्वामींनी सहजपणे ते ब्रह्मांड पुन्हा गोटीत समाविष्ट केले आणि म्हणाले, “जोपर्यंत मी हे धरून आहे, तोपर्यंत सर्व आहे; मी सोडले की सर्व संपेल.” हा प्रसंग स्वामींच्या सर्वशक्तिमान स्वरूपाचा द्योतक आहे, ज्यामुळे भक्तांना त्यांच्या असीम सामर्थ्याची जाणीव होते.
स्वामींचे जीवन आणि भ्रमण
स्वामी समर्थांनी चंचलभारती, दिगंबर बुवा अशा विविध नावांनी देशभर भ्रमण केले. छेली गावातून सुरुवात करून त्यांनी हरिद्वार, काशी, बद्रीनाथ, रामेश्वर, पंढरपूर आणि अक्कलकोटपर्यंत प्रवास केला. अक्कलकोटात सुमारे २३ वर्षे वास्तव्यास असताना त्यांनी असंख्य लीलांद्वारे भक्तांचा उद्धार केला. त्यांचा अवतार काळ इ.स. ११४९ ते १८७८ मानला जातो, परंतु त्यांच्या लीलांचा प्रभाव आजही कायम आहे.
स्वामींचा संदेश
स्वामींचा प्रकट दिन हा भक्तांना त्यांच्या करुणेची आणि सामर्थ्याची आठवण करून देतो. त्यांच्या लीलांमधून आपल्याला नम्रता, भक्ती आणि विश्वासाचे महत्त्व समजते. स्वामींचे वचन, “सर्वत्र मीच आहे,” विश्वाच्या सर्वव्यापी स्वरूपाचा संदेश देते. हा उत्सव भक्तांना आपले मन शुद्ध ठेवण्याचा आणि स्वामींच्या चरणी शरण जाण्याचा मार्ग दाखवतो.
छेली गावातील लीलांचा प्रारंभ
श्री स्वामी समर्थांनी विजयसिंगासह गोट्या खेळून आपला अवतार प्रकट केल्यानंतर, त्यांनी छेली गावातील ग्रामस्थांच्या जीवनात आध्यात्मिक क्रांती घडवली. या छोट्या खेड्यात स्वामींच्या आगमनाने एक अलौकिक वातावरण निर्माण झाले. त्यांनी अनेक चमत्कारिक लीलांद्वारे लोकांचे दुःख हरण केले आणि त्यांना सत्याचा मार्ग दाखवला. स्वामींच्या या कृपेने छेली गाव जणू गोकुळाच्या वैभवात न्हाले.
ज्याप्रकारे भगवान श्रीकृष्णाने गोकुळवासीयांना आपल्या लीलांनी मोहित केले, त्याचप्रमाणे स्वामींनी छेलीच्या रहिवाशांना आपल्या कृपेच्या सागरात बुडवले. गावकऱ्यांना स्वामींच्या प्रत्येक कृतीतून परब्रह्माचे दर्शन घडले, आणि त्यांचे जीवन श्रद्धा व भक्तीने परिपूर्ण झाले.
छेली गाव पंचक्रोशीत तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रसिद्ध झाले. स्वामींच्या लीलांचे साक्षीदार होण्याचे भाग्य गावकऱ्यांना लाभले, पण स्वामींच्या मनात पुढील प्रवासाची तयारी होती. त्यांनी गावकऱ्यांना सत्याचा बोध देऊन, त्यांचे कल्याण केले आणि नव्या मार्गावर निघाले. स्वामींच्या या प्रस्थानाने गावकऱ्यांचे मन दुःखाने भरले.
ज्याप्रकारे श्रीकृष्णाने गोकुळ सोडताना गोप-गोपींच्या हृदयाला वेदना दिल्या, त्याचप्रमाणे स्वामींच्या जाण्याने छेलीवासीयांचे हृदय विदीर्ण झाले. तरीही, परब्रह्माच्या संकल्पापुढे कोणाचीही शक्ती चालत नाही. गावकरी जड अंतःकरणाने घरी परतले, आणि स्वामींच्या विरहाने त्यांचे मन व्याकूळ झाले.
स्वामींचा पवित्र प्रवास
छेली गावातून निघाल्यानंतर स्वामी हरिद्वार येथे पोहोचले. तिथे त्यांनी गंगेच्या काठावर ध्यानमग्न होऊन भक्तांना दर्शन दिले. पुढे ऋषिकेश येथे जाऊन त्यांनी तत्कालीन पुरोहितांमधील वैचारिक भेदभाव दूर केले. हरी (विष्णू) आणि हर (शिव) यांच्यातील कृत्रिम भेद त्यांनी आपल्या उपदेशाने मिटवला आणि सर्वांना एकतेचा संदेश दिला. काही भाग्यवान भक्तांना स्वामींनी आपले विश्वरूप दाखवले, ज्यामुळे त्यांचे मन आनंदाने भरून गेले.
ऋषिकेशनंतर स्वामी हिमालय पर्वतावर गेले, जिथे त्यांनी काही काळ तपश्चर्या केली. यानंतर त्यांनी रुद्रप्रयाग, देवप्रयाग, काशी, बद्रीनाथ, आणि केदारनाथ येथे भ्रमण केले. काशीत त्यांनी विद्वान पंडितांशी शास्त्रचर्चा केली आणि भक्तांना मोक्षाचा मार्ग दाखवला. पुढे मानसरोवर येथे त्यांनी काही काळ वास्तव्य केले, जिथे त्यांच्या तेजाने प्रकृतीही नतमस्तक झाली. स्वामींचा हा प्रवास चीन, तिबेट, आणि नेपाळमधील पशुपतीनाथ मंदिरापर्यंत गेला.
नेपाळातून परतल्यानंतर स्वामींनी जगन्नाथपुरी, द्वारका, गिरनार पर्वत, रामेश्वर, कलकत्ता, हैदराबाद, मुंबई, पंढरपूर, अंबेजोगाई, राजूर, हुमणाबाद, मोहोळ, मंगळवेढा, आणि सोलापूर येथे भ्रमण केले. प्रत्येक ठिकाणी त्यांनी भक्तांचे कल्याण केले आणि धर्माचा प्रसार केला.
शेवटी, इ.स. १८५६ मध्ये स्वामी अक्कलकोट येथे पोहोचले आणि तिथे सुमारे २३ वर्षे स्थायिक झाले. अक्कलकोटात स्वामींनी दाखवलेल्या लीलांचे वर्णन ग्रंथांमध्ये विस्तृतपणे उपलब्ध आहे, परंतु त्यांच्या छेलीपासून अक्कलकोटपर्यंतच्या प्रवासाबद्दल स्पष्ट माहिती मर्यादित आहे. तरीही, स्वामींच्या प्रत्येक कृतीतून त्यांचे परब्रह्म स्वरूप प्रकट झाले, याबद्दल कोणाचेच दुमत नाही.
अक्कलकोटातील स्वामींचा काळ
अक्कलकोटात स्वामींनी चैत्र शुक्ल द्वितीया, शके १७७८ (इ.स. १८५६) रोजी प्रवेश केला. त्यांनी सर्वप्रथम खंडोबा मंदिरात मुक्काम केला आणि तिथूनच त्यांच्या लीलांचा महिमा सर्वदूर पसरला. अक्कलकोटात त्यांनी असंख्य भक्तांचे दुःख हरण केले आणि त्यांना आध्यात्मिक मार्गावर नेले.
इ.स. १८७५ मध्ये, महाराष्ट्रात भीषण दुष्काळ पडला असताना, क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके स्वामींच्या दर्शनाला आले. स्वामींनी त्यांना शांततेचा सल्ला दिला आणि योग्य वेळेची प्रतीक्षा करण्यास सांगितले, ज्यामुळे त्यांचे दूरदृष्टीचे स्वरूप प्रकट झाले.
स्वामींचा अवतार आणि दत्त संप्रदाय
श्री स्वामी समर्थांना दत्त संप्रदायातील तिसरा पूर्णावतार मानले जाते, श्रीपाद श्रीवल्लभ आणि श्रीनृसिंह सरस्वती यांच्यानंतर. काही भक्तांच्या मते, श्रीनृसिंह सरस्वतीच स्वामी समर्थांच्या रूपात प्रकट झाले. स्वामींनी स्वतः म्हटले आहे, “मी नृसिंह भान आहे, आणि श्रीशैलमजवळील कर्दळी वनातून आलो आहे,” ज्यामुळे त्यांचा दत्त संप्रदायाशी संबंध दृढ होतो.
स्वामींनी आपल्या जीवनात महाराष्ट्र आणि कर्नाटकात दत्त संप्रदायाचा प्रसार केला आणि भक्तांना अभयदान दिले. त्यांचे प्रसिद्ध वचन, “भिऊ नकोस, मी तुझ्या पाठीशी आहे,” आजही भक्तांच्या हृदयात रुंजी घालते.
कर्दळी वनातील प्रकट
स्वामींच्या प्रकटण्याची एक कथा कर्दळी जोडली जाते. असे मानले जाते की, इ.स. १४५९ मध्ये श्रीनृसिंह सरस्वतींनी गाणगापुरात निर्गुण पादुका स्थापन केल्या आणि कर्दळी वनात अदृश्य झाले. तिथे त्यांनी ३०० वर्षे तपश्चर्या केली. या काळात मुंग्यांनी त्यांच्यावर वारूळ बांधले.
एके दिवशी, उद्धव नावाचा लाकूडतोड्या तिथे लाकडे तोडत असताना त्याच्या हातून कुऱ्हाड वारूळावर पडली. त्यातून रक्ताची धार उडाली, आणि तिथे स्वामींचे तेजस्वी रूप प्रकट झाले. उद्धवाला भीती वाटली, पण स्वामींनी त्याला अभय दिले आणि गंगेच्या काठावर प्रवास सुरू केला.
स्वामींचा व्यापक प्रवास
गंगेच्या काठावरून स्वामी कलकत्ता येथे गेले, जिथे त्यांनी महाकाली मातेचे दर्शन घेतले. पुढे काशी, प्रयाग, आणि दक्षिणेतील अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या. त्र्यंबकेश्वर येथे त्यांनी शेगावचे गजानन महाराज आणि शिर्डीचे साईबाबा यांना दीक्षा दिली, ज्यामुळे त्यांचे गुरू म्हणून महत्त्व अधोरेखित झाले. पुढे पंढरपूर, मोहोळ, सोलापूर, आणि मंगळवेढा येथे त्यांनी भक्तांना मार्गदर्शन केले. अक्कलकोटात त्यांनी २२ वर्षे वास्तव्य केले आणि तिथे त्यांनी अक्कलकोटला तीर्थक्षेत्र बनवले.
अवतार कार्याची समाप्ती
३० एप्रिल १८७८ (चैत्र वद्य त्रयोदशी, शके १८००) रोजी स्वामींनी अक्कलकोटात आपल्या अवतार कार्याची समाप्ती केली. त्यांना त्यांचे शिष्य चोळप्पा यांच्या निवासस्थानाजवळ वटवृक्षाखाली समाधी देण्यात आली. तरीही, भक्तांचा विश्वास आहे की, स्वामी आजही आपल्या भक्तांच्या पाठीशी आहेत आणि त्यांना मार्गदर्शन करतात.
स्वामी समर्थ हे परब्रह्माचे पूर्ण स्वरूप होते. त्यांनी भक्तांना त्यांच्या इच्छेनुसार दर्शन दिले—कधी विठ्ठल, कधी विष्णू, तर कधी देवीच्या रूपात. त्यांच्या प्रत्येक लीलेतून त्यांची करुणा आणि सामर्थ्य प्रकट होत होते.
स्वामी समर्थ तारक मंत्र
स्वामींचा तारक मंत्र भक्तांना संकटातून मुक्ती देतो:
निःशंक हो, निर्भय हो मना रे,
स्वामींचे बळ तुझ्या पाठीशी रे।
अशक्य ते शक्य करतील स्वामी,
जिथे स्वामी तिथे न्यून काय रे।
भय सोड दे, शक्ती जागव रे,
स्वामींचा आधार तुझ्या हाती रे।
प्रकट दिन पोथी आणि सप्ताह
“श्री स्वामी समर्थ प्रकट दिन पोथी” हा ग्रंथ स्वामी भक्तांसाठी ज्ञानाचा खजिना आहे. या पोथीत स्वामींच्या लीलांचे आणि प्रकट दिनाचे सविस्तर वर्णन आहे. प. पू. श्री शरदजी लाठकर यांच्या प्रबोधनातून ही पोथी आकाराला आली, आणि डॉ. माधवराव चिंतामणी दिक्षित यांनी ती ओवीबद्ध केली. या पोथीचे नियमित पठण आणि सप्ताह भक्तांना मोक्षाचा मार्ग दाखवतो.
सप्ताह विधी
- सकाळी स्नान करून स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
- “श्री स्वामी समर्थ जय जय स्वामी समर्थ” मंत्राची माळ करावी.
- पूजास्थळी स्वामींची मूर्ती स्थापित करून दीप प्रज्वलित करावा.
- पोथीची पूजा करून एक अध्याय वाचावा.
- सप्ताहात हलके भोजन घ्यावे, कांदा-लसूण टाळावे.
- शेवटी महानैवेद्य आणि आरती करावी.
जयघोष
अनंतकोटी ब्रह्मांडनायक, परब्रह्म सच्चिदानंद, अक्कलकोटनिवासी श्री स्वामी समर्थ महाराज की जय!
अशा प्रकारे, स्वामी समर्थांचे चरित्र आणि त्यांचा प्रकट दिन भक्तांना आध्यात्मिक प्रेरणा देतो आणि त्यांच्या करुणेचा अनुभव घेण्याची संधी प्रदान करतो.
