तीर्थक्षेत्र
shree-markandeya-devasthan-pune
|| तीर्थक्षेत्र ||
रामेश्वर चौकातील शिवाजी रोडच्या उजव्या बाजूस एक दुर्लक्षित परंतु आकर्षक असे पूर्वाभिमुख मंदिर आहे, ते म्हणजे श्री मार्कंडेय देवस्थान. या मंदिराशी संबंधित कथा मृकंद ऋषी आणि मरुध्वती देवी यांच्या तपश्चर्येशी जोडलेली आहे. नारदमुनींच्या सल्ल्यानुसार, मृकंद ऋषी आणि मरुध्वती देवी मुलाच्या प्राप्तीसाठी महादेव शंकरांची कठोर तपश्चर्या करतात. त्यांची तपश्चर्या पाहून प्रसन्न झालेल्या महादेवांनी त्यांना वरदान देण्याचा निर्णय घेतला, परंतु त्यात एक आव्हान होते. महादेवांनी मृकंद ऋषींना दोन पर्याय दिले – एक दीर्घायुषी, परंतु अधर्मी, कुरूप आणि दुष्ट मुलगा, किंवा दुसरा १६ वर्षांचे अल्पायुषी, परंतु परोपकारी, धर्मनिष्ठ, सुस्वरूप आणि कीर्तीमान असा पुत्र. या दोन पर्यायांपैकी एक निवडण्याची मृकंद ऋषींना मुभा होती.
कालांतराने मृकंद ऋषी आणि मरुध्वती देवींच्या पोटी एक १६ वर्षांचा अल्पायुषी मुलगा जन्मला, त्याचे नाव ठेवले गेले मार्कंडेय. एके दिवशी, कश्यप ऋषींनी या लहान मुलाला ‘चिरंजीवी भव’ असा आशीर्वाद दिला. या आशीर्वादाला सत्यात उतरवण्यासाठी, ब्रह्मदेवांच्या सल्ल्यानुसार मार्कंडेय निर्जल आणि निराहार महादेवांची आराधना करू लागले.
जेव्हा मार्कंडेय १६ वर्षांचा झाला, तेव्हा यमराजांनी आपल्या यमदूतांना त्याचे प्राण घेण्यासाठी पाठवले. पण यमदूतांना त्यात यश आले नाही. अखेर, स्वतः यमराज नागपाश घेऊन आपल्या रेड्यावर बसून मार्कंडेयाच्या प्राण घेण्यासाठी आले. तेव्हा मार्कंडेय, महादेवाच्या ध्यानात तल्लीन होते आणि यमराजांना दुर्लक्ष करीत होते.
यमराजांनी त्याला दटावण्याचा प्रयत्न केला, पण मार्कंडेय तपश्चर्येपासून ढळला नाही. त्यामुळे अत्यंत रागावलेल्या यमराजांनी मार्कंडेयावर यमपाश भिरकावला. परंतु मार्कंडेय महादेवाच्या पिंडीला आलिंगन दिलेल्या अवस्थेत होते, त्यामुळे यमपाश शिवलिंगावर पडला. त्या वेळी महादेव अत्यंत क्रोधीत झाले आणि शिवलिंगातून प्रकट होऊन यमराजांवर लत्ता आणि त्रिशूल प्रहार केला. यमराज बेशुद्ध झाले. महादेवांच्या रौद्र रूपामुळे ब्रह्मा, इंद्र आणि इतर देवांनी शिवस्तुती करून त्यांना शांत केले. त्यानंतर महादेवांनी यमराजांना समज देऊन मार्कंडेयाला “तू सप्तकल्पतिपर्यंत अजरामर आणि चिरंजीवी होशील” असा आशीर्वाद दिला. अशी या मंदिराशी जोडलेली कथा आहे.
मंदिराच्या पायऱ्या चढून वर गेल्यावर, एक छोटा सभामंडप आपल्या स्वागतासाठी उभा आहे. सभामंडपाच्या पलीकडे थोडी उंची गाठताच, गाभाऱ्यात प्रवेश करता येतो. गाभाऱ्याजवळ एक छोटासा संगमरवरी नंदी आहे, जो शांतपणे देवाची उपासना करीत आहे. नंदीच्या समोर चबुतऱ्यावर मार्कंडेय ऋषींची संगमरवरी मूर्ती विराजमान आहे. या मूर्तीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती ३ ते ४ फूट उंचीची असून, महादेवाच्या पिंडीला आलिंगन देऊन, करुणा भाकत असलेल्या मार्कंडेयाचे दर्शन घडवते. महादेव शिवलिंगातून प्रकटलेले आहेत, त्रिशूळ हाती घेऊन उभे आहेत, आणि त्यांच्या जटांनी त्यांचे शौर्य दर्शवले आहे.
या अद्वितीय मूर्तीच्या उजव्या बाजूस यमराजांची काळ्या पाषाणात कोरलेली मूर्ती आहे, ज्यात यमराज आपल्या रेड्यावर बसलेले दिसतात. डाव्या बाजूला एक छोटा देव्हारा आहे, ज्यातून मंदिराच्या शांततेची अनुभूती मिळते.
या मंदिराच्या स्थापनेची एक मनोरंजक कहाणी आहे. मंदिराचे संस्थापक श्री महादेव व्यंकटेश विद्वांस, यांना इ.स. १८८५ मध्ये सरकारी नोकरीतून निवृत्ती मिळाली. निवृत्तीवेतनाच्या रकमेतून खर्च वजा जाता उरलेली रक्कम केवळ धर्मकार्यात खर्च करायची, असा महादेवरावांनी ठाम निर्णय घेतला. त्यांच्या ८५ व्या वर्षी, त्यांनी तत्कालीन शुक्रवार पेठेतील घर क्र. ४/५ ही जागा खरेदी केली आणि त्या जागेवर एक सुंदर दगडी मंदिर बांधण्याचे ठरवले. त्यांनी जयपूरहून अत्यंत रेखीव व सुंदर अशा मार्कंडेय ऋषी आणि यमराजांच्या मूर्ती आणल्या आणि वैशाख शुद्ध पंचमी, इ.स. १९०९ या शुभदिनी त्यांची प्राणप्रतिष्ठा केली.
मंदिराच्या आत महादेवरावांचे तैलचित्र देखील लावलेले आहे, ज्यातून त्यांचे महान कार्य स्मरणात ठेवले जाते. हे मंदिर तिमजली गॅलरीयुक्त हवेलीच्या स्वरूपाचे असून, आत शंभर लोक सहजपणे बसू शकतील एवढ्या मोठ्या जागेचे आहे. हे भव्य मंदिर सुमारे १०० ते १२५ वर्षांपेक्षा अधिक जुने आहे आणि त्याच्या स्थापनेची गौरवशाली परंपरा आजही जपली जाते.