shree-gurupratipada
|| सण – श्रीगुरुप्रतिपदा ||
श्रीगुरुप्रतिपदेचे आध्यात्मिक महत्त्व
माघ वद्य प्रतिपदा, हा दिवस श्रीगुरुप्रतिपदा म्हणून दत्त संप्रदायातील भक्तांच्या हृदयात विशेष स्थान राखतो. या पवित्र तिथीला श्री दत्तात्रयांचे द्वितीय अवतार, श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज, श्रीशैलम येथील कर्दळी वनात गुप्त झाले आणि निजानंदात विलीन झाले.
या दिवशी त्यांनी श्रीक्षेत्र गाणगापूर येथे आपल्या निर्गुण पादुका स्थापन केल्या, ज्या आजही भक्तांना त्यांच्या उपस्थितीची जाणीव करवतात. हा उत्सव भक्तांना स्वामींच्या कृपेचा अनुभव घेण्याची आणि त्यांच्या शिकवणींवर चालण्याची प्रेरणा देतो.
नमो नमो श्रीगुरु नृसिंहसरस्वती,
कृपेचा सागर, भक्तांचा आधार ती।
गाणगापूरी तव पादुका निर्गुण,
भाविकांच्या हृदयात तवच तेज पूर्ण।
श्रीगुरुचरित्रातील वर्णन
श्रीगुरुचरित्रात (अध्याय ५३, ओवी ३१-३५) श्री नृसिंहसरस्वतींच्या गमनाचा प्रसंग हृदयस्पर्शी रीतीने वर्णिला आहे:
माघमास, बहुधान्य संवत्सर पावन,
कृष्ण प्रतिपदा, शुभ मुहूर्ती गमन।
सूर्य उत्तरायण, बृहस्पती सिंह राशीत,
शिशिर ऋतूत, कुंभ संक्रांत सज्जीत।
भीमेच्या प्रवाहात, पुष्पासनावर बाळ,
शिष्यांना संबोधले, न करा मनात खिन्न हाल।
गाणगापूरी मीच राहीन सदा,
भावना दृढ ठेवा, दृष्टांत देन मी तिथे खरा।
आनंदस्थानी मी चाललो, खूण देईन तुम्हा,
पुष्पे येतील विविध, तीच माझी स्मृती तुम्हा
या ओव्या भक्तांना स्वामींच्या शाश्वत उपस्थितीचा संदेश देतात. स्वामींनी शिष्यांना आश्वासित केले की, त्यांचा वियोग झाला तरी गाणगापूरी ते नेहमीच उपस्थित राहतील.
श्रीगुरुप्रतिपदेचा उत्सव
माघ वद्य प्रतिपदा हा दिवस श्रीगुरुप्रतिपदा म्हणून गाणगापूर येथे अत्यंत भक्तीभावाने साजरा होतो. या दिवशी देशाच्या कानाकोपऱ्यातून भक्त, साधू, आणि संन्यासी गाणगापूरी जमून स्वामींच्या निर्गुण पादुकांचे दर्शन घेतात. मंदिरात यती पूजन, अभिषेक, नैवेद्य, आणि पालखी सेवा यांसारख्या धार्मिक विधींनी वातावरण भक्तिमय होते.
भक्त स्वामींच्या लीलांचे स्मरण करतात आणि त्यांच्या कृपेची याचना करतात. हा उत्सव केवळ धार्मिकच नाही, तर आध्यात्मिक जागृतीचा स्रोत आहे, जो भक्तांना स्वामींच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देतो.दयेची मूर्ती, कृपेचा सागर,
गाणगापूरी धावे मन माझे थरथर।
पादुका तुझ्या, निर्गुण तेजस्वी,
भक्तांचे रक्षक, स्वामी दत्त अविनाशी।
श्री नृसिंहसरस्वतींचा प्रवास आणि पादुका
श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराजांनी आपल्या जीवनात अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या आणि भक्तांचे कल्याण केले. त्यांनी औदुंबर येथे एक चातुर्मास व्यतीत करून विमल पादुका स्थापन केल्या. यानंतर ते नृसिंहवाडी येथे गेले, जिथे त्यांनी १२ वर्षे वास्तव्य केले आणि अनेक लीलांद्वारे भक्तांना मार्गदर्शन केले.
अश्विन कृष्ण द्वादशी (श्रीगुरुद्वादशी) रोजी त्यांनी नृसिंहवाडीत मनोहर पादुका स्थापन केल्या आणि गाणगापूरकडे प्रयाण केले. गाणगापूरी २४ वर्षे वास्तव्यास असताना त्यांनी असंख्य भक्तांचा उद्धार केला. शेवटी, माघ वद्य प्रतिपदा रोजी त्यांनी निर्गुण पादुका स्थापन करून शैल्यगमन केले.
स्वामींनी आपला देह सोडला नाही, तर ते अदृश्य झाले, हा एक दुर्मिळ आणि अलौकिक योग आहे. त्यांच्या या गमनाने भक्तांना शाश्वत सत्याची जाणीव झाली की, स्वामी कधीच नष्ट होत नाहीत; ते आपल्या भक्तांच्या हृदयात आणि पादुकांमध्ये सदा विद्यमान असतात.
पादुकांचे स्वरूप आणि महत्त्व
श्री नृसिंहसरस्वतींच्या तिन्ही पादुका—विमल, मनोहर, आणि निर्गुण—यांना विशेष नावे आणि महत्त्व आहे.
विमल पादुका (औदुंबर):
औदुंबर येथे स्वामींनी एकांतात चातुर्मास व्यतीत केला. या पादुका पाषाणाच्या बनलेल्या असून त्यांना विमल नाव देण्यात आले, ज्याचा अर्थ आहे शुद्ध आणि दोषरहित. या नावाचा उल्लेख श्रीगुरुचरित्रात नसला, तरी स्वामींच्या शुद्ध आणि पवित्र स्वरूपाशी याची सांगड घालता येते. या पादुकांचे दर्शन भक्तांना अंतःकरण शुद्ध करण्याची शक्ती देते.
मनोहर पादुका (नृसिंहवाडी):
नृसिंहवाडी येथील पादुका पाषाणाच्या आहेत आणि त्यांना मनोहर नाव श्रीगुरुचरित्रातून प्राप्त झाले आहे. श्रीगुरुचरित्रात (अध्याय १९, ओवी ८१) स्वामी म्हणतात“औदुंबरी माझ्या पादुका मनोहर,
पूजा करिता भक्त, पूर्ण होय इच्छा त्यांची थोर।”
स्वामींनी येथील योगिनींना आश्वासित केले की, जो कोणी या पादुकांची भक्तीभावाने पूजा करेल, त्याच्या मनोकामना पूर्ण होतील. या पादुका भक्तांच्या हृदयाला आकर्षित करतात आणि त्यांना आध्यात्मिक सुख प्रदान करतात.
निर्गुण पादुका (गाणगापूर):
गाणगापूरील निर्गुण पादुका या सर्वांत विलक्षण आहेत. त्या कोणत्या पदार्थापासून बनल्या आहेत, हे आजही कोणाला माहीत नाही. त्यांना कोणताही निश्चित आकार नाही, म्हणून त्यांना निर्गुण संबोधले जाते. श्रीगुरुचरित्रात (अध्याय ५१, ओवी २१) स्वामी म्हणतात:“कल्पवृक्षाची पूजा करून, माझ्या मठात यावे,
निर्गुण पादुकांची सेवा, मनोभावे करावे।”
या पादुकांना पाण्याचा स्पर्श केला जात नाही; त्यांच्यावर केवळ केशर आणि अत्तर लावले जाते. त्या एका लंबगोल पेटीत ठेवल्या जातात, आणि त्यांचे दर्शन भक्तांना निर्गुण परब्रह्माची अनुभूती देते.
स्वामींचे अभयवचन आणि पुष्पप्रसाद
शैल्यगमनापूर्वी स्वामींनी भक्तांना आश्वासित केले की, त्यांच्या गमनाची खूण म्हणून चार प्रकारची पुष्पे येतील. यापैकी एक पुष्प श्री सायंदेव यांना मिळाले, जे आजही त्यांच्या वंशजांकडे आहे. दुसरे पुष्प नंदी नावाच्या शिष्याला मिळाले, जे त्याच्या कुटुंबाकडे प्रासादिक म्हणून संग्रहित आहे. ही पुष्पे स्वामींच्या शाश्वत उपस्थितीचे प्रतीक आहेत आणि भक्तांना त्यांच्या कृपेची आठवण करवतात.
श्री नृसिंहसरस्वतींचे आध्यात्मिक योगदान
श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराजांनी आपल्या जीवनात असंख्य भक्तांचा उद्धार केला. त्यांनी धर्माचा प्रसार केला, समाजातील अंधश्रद्धा दूर केल्या, आणि भक्तांना सत्याचा मार्ग दाखवला. त्यांच्या शिकवणी आजही श्रीगुरुचरित्रातून भक्तांना प्रेरणा देतात. स्वामींची कृपा ही भक्तांच्या हृदयात सदा जागृत आहे, आणि त्यांच्या पादुका भक्तांना त्यांच्या उपस्थितीचा प्रत्यय देतात.
ध्यान आणि पूजा
श्रीगुरुचरित्रात म्हटले आहेध्यान मूलं गुरु मूर्ति, पूजा मूलं गुरु पादुका,
मंत्र मूलं गुरु वाक्यं, मोक्ष मूलं गुरु कृपा।
याचा अर्थ, गुरूंच्या मूर्तीचे ध्यान, पादुकांची पूजा, त्यांच्या वचनांचा मंत्र, आणि त्यांच्या कृपेने मोक्ष प्राप्त होतो. श्रीगुरुप्रतिपदा हा दिवस भक्तांना या तत्त्वांचे स्मरण करवतो आणि स्वामींच्या चरणी समर्पित होण्याची संधी देतो.
जयघोष
अनंतकोटी ब्रह्मांडनायक, दत्त अवतार, श्री नृसिंहसरस्वती स्वामी महाराज की जय!
अशा प्रकारे, श्रीगुरुप्रतिपदा हा उत्सव श्री नृसिंहसरस्वतींच्या कृपेचा आणि त्यांच्या शाश्वत उपस्थितीचा महिमा गातो. हा दिवस भक्तांना त्यांच्या मार्गावर दृढ राहण्याची आणि स्वामींच्या चरणी शरण जाण्याची प्रेरणा देतो.
