shree-gurucharitra
|| श्री गुरुचरित्र ||
श्री गुरुचरित्र: दत्तसंप्रदायाचा आधारस्तंभ
श्री गुरुचरित्र आणि गुरुलीलामृत हे दत्तसंप्रदायातील दोन प्रमुख ग्रंथ असून, ते अनुक्रमे पूर्वार्ध आणि उत्तरार्ध म्हणून ओळखले जातात. या ग्रंथांचे पारायण भक्त उपासनेसाठी करतात, परंतु सप्ताहाच्या बंधनामुळे अर्थचिंतन आणि मननाला पुरेसा अवसर मिळत नाही. म्हणूनच उपासनेचा एक अविभाज्य भाग म्हणून या ग्रंथांचा सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
श्रीपाद श्रीवल्लभ, श्रीनृसिंह सरस्वती आणि श्री स्वामी समर्थ या दत्तावतारी सत्पुरुषांनी भक्तांवर कृपेचा वर्षाव केला आणि त्यांच्या पाठीशी अदृश्य शक्ती उभी केली, ज्याला चमत्कार म्हणतात. हे चमत्कार श्रद्धा वाढवण्यासाठी आणि भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी असतात, परंतु मनोकामना पूर्ण झाल्यावर भक्तांनी गुरुसेवा आणि उपासना अखंड ठेवून आत्मज्ञान प्राप्त करावे. चमत्कारांमागील भक्तिसूत्र शोधून गुरुबोध समजून घेण्यासाठी गुरु-शिष्य संवाद महत्त्वाचा आहे.
गुरुचरित्र: एक प्रासादिक ग्रंथ
श्री गुरुचरित्र हा ग्रंथ दत्तसंप्रदायातील भक्तांचा प्राण आहे. १४८० च्या सुमारास सरस्वती गंगाधर यांनी दत्तावतार श्रीनृसिंह सरस्वती यांच्या प्रेरणेने मूळ संस्कृत ग्रंथाचा मराठीत विस्तार केला. हा ग्रंथ महाराष्ट्रात इतका लोकप्रिय आहे की, दत्तभक्तांनी त्याला ‘पाचवा वेद’ मानले आहे. ज्याप्रमाणे वारकऱ्यांना श्रीमद् ज्ञानेश्वरी आणि दासबोध प्रिय आहेत, नाथपंथीयांना नवनाथ भक्तिसार आवडतो, त्याचप्रमाणे दत्तभक्तांसाठी गुरुचरित्र हा पारायणाचा आधार आहे.
या ग्रंथात ५२ अध्याय आणि ७,४९१ ओव्या आहेत, तर काही आवृत्त्यांमध्ये ५३ अध्याय असून, त्यांची ‘ज्ञानकांड’, ‘कर्मकांड’ आणि ‘भक्तिकांड’ अशी विभागणी आहे. विविध कथांतून ज्ञान, कर्म आणि भक्ती यांचा समन्वय साधला असून, गुरुचे मार्गदर्शन किती अनिवार्य आहे याचे रसाळ आणि मर्मस्पर्शी विवेचन सरस्वती गंगाधरांनी केले आहे.
ग्रंथाचे आध्यात्मिक आणि सामाजिक महत्त्व
श्री गुरुचरित्र सामान्य माणसाला ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग दाखवतो. यात आचरण, नीतिमत्ता आणि गुरुभक्ती यांचे मौलिक मार्गदर्शन आहे, ज्यामुळे हा ग्रंथ दत्तभक्तांच्या हृदयात ‘वरदग्रंथ’ आणि ‘भक्तकामकल्पद्रुम’ म्हणून पूजनीय आहे. प. पू. श्री टेंबे स्वामी म्हणायचे, “इतर कोणतीही उपासना जमली नाही तरी चालेल, पण गुरुचरित्रातील किमान पाच ओव्या रोज वाचनात असाव्यात.” यातून ग्रंथाच्या सामर्थ्याची आणि त्याच्या दैनंदिन जीवनातील महत्त्वाची झलक मिळते.
ग्रंथाचे पठण, श्रवण आणि लेखन भक्तांचा प्रपंच आणि परमार्थ सुखी करते. यातील प्रत्येक ओवी परमेश्वरी शक्तीने युक्त आहे, जी प्रखर भक्ती आणि विरक्तीने पारायण करणाऱ्याला अनुभवास येते.
ग्रंथातील वैशिष्ट्ये आणि तत्त्वज्ञान
श्री गुरुचरित्रात दत्तात्रेयांचे योग आणि मंत्रशास्त्राचे प्रवर्तकत्व, तसेच श्रीपाद श्रीवल्लभ आणि श्रीनृसिंह सरस्वती यांच्या चमत्कारपूर्ण लीलांचे वर्णन आहे. यात व्रत-वैकल्ये, तीर्थमाहात्म्य, ब्राह्मणांचा आचारधर्म, अश्वत्थ, औदुंबर आणि भस्म यांचे महत्त्व, तसेच शिवपूजा, रुद्राक्ष धारण, सोमवारी उपवास, भस्मलेपन यांची तपशीलवार माहिती आहे. ग्रंथाने समाजाला पातिव्रत्य आणि आतिथ्य ही शाश्वत मूल्ये शिकवली. कर्मनिष्ठ, ध्येयनिष्ठ आणि गुरुनिष्ठ व्यक्तींच्या कथा यातून पुण्यप्रवृत्ती वाढते आणि पापकर्म कमी होते.
ग्रंथातील तत्त्वज्ञान आत्मानुभव, आत्मज्ञान आणि आत्मसाक्षात्काराला पोषक आहे. “उद्धरेत आत्मनात्मानम्” हे तत्त्व यातून अधोरेखित होते, म्हणजेच आपली सत्कर्मेच आपल्याला भवसागरातून तारतात. सत्कर्मांचे महत्त्व आणि त्यातून मिळणारी मुक्ती यावर ग्रंथात विशेष भर आहे. विदुषी ऍनी बेझंट यांनी म्हटले आहे की, गुरुचरित्रातील प्रत्येक ओवी एक सिद्धमंत्र आहे, ज्याच्या उच्चाराने निर्माण होणारे चिदाकाशातील कंप कल्याणकारी आणि सप्तशती मंत्रांप्रमाणे प्रभावी असतात.
वैदिक आणि अवैदिक संस्कृतीचा संगम
गुरुचरित्राचे एक अनन्य वैशिष्ट्य म्हणजे वैदिक आणि अवैदिक संस्कृतीचा संगम. यात वेदनिष्ठेचा उद्घोष आहे, तसेच लिंगपूजा, शिवपूजा, सोमवारी व्रत, भस्मलेपन, रुद्राक्ष धारण आणि औदुंबर पूजा यांसारख्या अवैदिक परंपरांचाही समावेश आहे. यामुळे दत्तभक्त आणि शिवभक्त दोघांनीही हा ग्रंथ आपलासा मानला आहे. ग्रंथात क्षेत्रमाहात्म्य, वेदमाहात्म्य आणि स्त्री-पुरुषांच्या आचरणांचे निरूपण आहे, ज्यामुळे तो सामाजिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा मार्गदर्शक ठरतो.
ग्रंथकर्ता आणि निर्मिती
सरस्वती गंगाधर हे गुरुचरित्राचे कर्ते असून, ते आपस्तंब शाखेचे कौंडिण्य गोत्री ब्राह्मण होते. त्यांचे आडनाव ‘साखरे’ होते. त्यांनी गुरुचरित्राव्यतिरिक्त ‘शिवरात्री माहात्म्य’ (२५२ ओव्या) आणि ‘श्रीनृसिंह सरस्वती स्तोत्र’ रचले. गुरुचरित्राची मूळ संस्कृत संहिता आज उपलब्ध नाही. भाऊबंदकीच्या तंट्यात मूळ प्रत भिंतीत पुरली गेली.
कै. रा. कृ. कामत यांनी गाणगापूर, कडगंची, औदुंबर, कुरवपूर येथील हस्तलिखित प्रतींच्या आधाराने प्रमाणित आणि संशोधित प्रत तयार केली. ग्रंथाचे अध्याय ५१ असून, अवतरणिका हा ५२ वा अध्याय आहे. काही पोथ्यांमध्ये ४९ किंवा ५३ अध्याय आढळतात. अवतरणिका सरस्वती गंगाधरांची नसून, नंतर रचली गेली असावी, असे विद्वानांचे मत आहे.
ग्रंथाची रचना आणि चरित्र
गुरुचरित्र सिद्ध आणि नामधारक यांच्या संवादातून उलगडतो. सिद्ध म्हणजे श्रीनृसिंह सरस्वती आणि नामधारक म्हणजे सरस्वती गंगाधर, अशी समजूत आहे. सिद्धमुनींच्या संस्कृत ग्रंथाचा मराठीत विस्तार सरस्वती गंगाधरांनी केला. ग्रंथात श्रीपाद श्रीवल्लभांचे चरित्र (५ ते १० अध्याय) आणि श्रीनृसिंह सरस्वतींचे चरित्र (११ ते ५१ अध्याय) आहे. श्रीनृसिंह सरस्वती जन्मत: प्रणवोच्चार करणारे, व्रतबंधापर्यंत मूक, नंतर चतुर्वेदी विद्वान आणि संन्यासी म्हणून प्रकटले. त्यांचा जीवनप्रवाह औदुंबर, कृष्णा-पंचगंगा, भीमा-अमरजा संगम आणि श्रीशैल येथील कदलीवनात वाहत गेला.
कथा आणि चमत्कार
ग्रंथात अनेक चमत्कारपूर्ण कथा आहेत, जसे: वांझ म्हशीला पान्हा फुटणे, ब्रह्मराक्षसाची मुक्ती, त्रिविक्रमाला विश्वरूप दर्शन, उन्मत्त ब्राह्मणांचे शासन, वृद्धेला पुत्रप्राप्ती, कुष्ठरोग निवारण, मुसलमान राजाला पूर्वजन्म स्मरण. या कथांमागील भक्तिसूत्र समजून गुरुबोध घ्यावा. गुरुसेवा, गुरुनिष्ठा आणि साधना यांशिवाय गुरुकृपा मिळत नाही. गुरुकृपेने ईश्वरदर्शन आणि जीवनधन्यता प्राप्त होते.
पारायण आणि सप्ताह पद्धती
गुरुचरित्राचे पारायण तीन प्रकारे करता येते:
१. नित्य वाचन: रोज किमान पाच ओव्या वाचाव्यात.
२. सप्ताह पद्धती: सात दिवसांत ग्रंथ पूर्ण करावा:
- पहिला दिवस: १-९ अध्याय
- दुसरा दिवस: १०-२१ अध्याय
- तिसरा दिवस: २२-२९ अध्याय
- चौथा दिवस: ३०-३५ अध्याय
- पाचवा दिवस: ३६-३८ अध्याय
- सहावा दिवस: ३९-४३ अध्याय
- सातवा दिवस: ४४-५३ अध्याय
सप्ताहात शुद्धता, मौन, हविष्य अन्न, ब्रह्मचर्य आणि भूमीवर शयन पाळावे.
३. लेखन: ग्रंथाचे लेखन करणे ही सेवा आहे.
सप्ताहाचे नियम
- वाचन एका लयीने, सुस्पष्ट आणि अर्थचिंतन करीत करावे.
- पूर्व किंवा उत्तराभिमुख बसावे, ठराविक जागा आणि वेळ ठेवावी.
- दत्तात्रेयांची मूर्ती नसल्यास तांदळावर सुपारी ठेवून अवाहन करावे.
- सप्ताहात हविष्य अन्न (दूधभात, गव्हाची पोळी, तूप, साखर) घ्यावे.
- रात्री चटईवर किंवा पांढऱ्या धाबळीवर डाव्या कुशीवर झोपावे.
- सप्ताह शनिवारी सुरू करून शुक्रवारी (श्रीगुरूंचा निजानंद गमनदिन) समाप्त करावा.
- समाप्तीनंतर सुपारीचे विसर्जन, नैवेद्य, आरती आणि ब्राह्मण-सुवासिनींना भोजन द्यावे.
पारायणाची फलश्रुती
गुरुचरित्राच्या पारायणाने सुखप्राप्ती, दुखनिवृत्ती, दत्तदर्शन आणि बाधानिरसन होते. प्रत्येक अध्यायाची विशिष्ट फलश्रुती आहे, उदा.:
- अध्याय १: जीवन मंगलमय होते.
- अध्याय २: रोगबाधा आणि कलीबाधा नाहीशी होते.
- अध्याय ५: शारीरिक व्यंगे नष्ट होतात, ज्ञानप्राप्ती.
- अध्याय १२: संकटे, दारिद्र्य निवारण.
- अध्याय ५१: सुखसमृद्धी आणि मोक्षप्राप्ती.
कथा प्रसंग: क्षुद्र शेती
गुरुचरित्र आणि दत्तमाहात्म्य हे मंत्रसिद्ध ग्रंथ दत्तभक्तांना तत्काळ प्रचिती देतात. परंतु दत्तभक्ती दुर्लभ असल्याने त्याचे वाचन आणि मनन फार थोड्यांना लाभते. गुरुचरित्र नित्य वाचनात असावे, नाहीतर किमान पाच ओव्या रोज वाचाव्यात, असे श्री टेंबे स्वामी सांगत. हा ग्रंथ मंत्रसिद्ध असून, प्रत्येक अध्याय संयम, नीतिमत्ता आणि भक्तीचा संदेश देतो.
उदाहरणार्थ, १४व्या अध्यायात सायंदेव यवनांच्या त्रासातून रक्षण मागतो, परंतु त्यांचा नाश करा असे म्हणत नाही, केवळ “मला सांभाळा” अशी विनंती करतो. ४८व्या अध्यायात शेतकऱ्याला श्रीगुरू विचारतात, “काय इच्छा आहे?” तो म्हणतो, “माझ्या शेताकडे अमृतदृष्टीने पाहा, ते चांगले पिकू दे.” प्रत्यक्ष परमात्म्यासमोर तो मोहरा मागत नाही, केवळ शेत पिकावे अशी साधी इच्छा व्यक्त करतो.
वांझ म्हशीने दूध दिले, तेव्हा ते तापवून श्रीगुरूंना अर्पण केले. साठ वर्षांच्या स्त्रीला कन्या झाली, ती दहा दिवसांनी श्रीगुरूंचा आशीर्वाद घ्यायला आली. सायंदेवाने यवन सेवेतील मानधन आणि स्थैर्य सोडून कुटुंबासह गाणगापूरला श्रीगुरूंची सेवा स्वीकारली, भविष्याची चिंता न करता गुरुवाक्याला प्रमाण मानले. रजकाला श्रीगुरू म्हणाले, “राज्य ह्या जन्मी हवे की पुढे?” त्याने पुढील जन्माचे स्वीकारले, कारण श्रीगुरूंच्या वचनावर त्याची अढळ श्रद्धा होती.
त्तावतार आणि भिक्षेचे महत्त्व
गुरुचरित्रातील प्रत्येक अध्याय दत्तभक्तांना मोलाचा संदेश देतो. पाचव्या अध्यायात भिक्षेचे महत्त्व अधोरेखित आहे. माधान्य समयी अतिथीला भिक्षा देणे हे दत्तगुरूंचे स्वागत आहे. पिठापूर येथे आप्पळराज आणि सुमती यांच्या घरी श्राद्ध असताना दत्तात्रेय अतिथीवेषात भिक्षेसाठी आले. श्राद्धातील ब्राह्मण जेवले नसतानाही सुमतीने दत्तांना भिक्षा दिली.
तिच्या आदरातिथ्याने प्रसन्न होऊन दत्तात्रेयांनी त्रिमूर्ती रूप दाखवले आणि मनोकामना पूर्ण होईल असा आशीर्वाद दिला. कालांतराने सुमतीला गणेश चतुर्थीला श्रीपाद श्रीवल्लभ हा दत्ताचा पहिला अवतार जन्मला. ही कथा पिठापूर क्षेत्राशी निगडित आहे, जिथे दत्तभक्त तीर्थाटन, पूजा आणि अनुष्ठान करतात.
गुरुचरित्राचे संदेश
१. आपली चूक नसतानाही त्रास हा प्रारब्धाचा भाग आहे.
२. मदत आपण करत नाही, वैश्विक शक्ती आपल्याला माध्यम बनवते.
३. शंका तेव्हाच दूर होते, जेव्हा ठाम श्रद्धा येते.
४. यांत्रिक उपासनेने ईश्वर सापडत नाही.
५. मनुष्यरूपी गुरु स्वीकारणे कठीण वाटते, परंतु कळकळीने योग्य गुरु भेटतो.
६. काळ परमेश्वरालाही चुकत नाही.
७. पापांचे प्रायश्चित्त मानसिक वेदनेतून होते.
८. श्रीनृसिंह सरस्वतींनी संन्यासाचा उपदेश न करता प्रपंचात राहून साधना सांगितली.
९. अवतार काळानुसार वेगवेगळ्या रूपात येतात.
१०. अध्यात्म हा पाया आहे, परंतु प्रपंचातील कर्तव्य आनंदाने पार पाडावे.
|| श्री गुरुदेव दत्त ||