shree-dattapuran
|| श्री दत्तपुराण ||
श्रीदत्तपुराणाचा परिचय आणि रचना
शके १८१४ मध्ये, ब्रह्मवर्त येथे वास्तव्यास असताना, प. प. श्री वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी श्रीदत्तपुराण नावाचा ३,५०० श्लोकांचा अजरामर ग्रंथ रचला. या ग्रंथाची रचना आठ भागांमध्ये विभागली गेली आहे, ज्यांना ऋकसंहितेप्रमाणे “अष्टक” असे संबोधले जाते. प्रत्येक अष्टकात आठ अध्याय आहेत, त्यामुळे एकूण ६४ अध्यायांचा हा भव्य ग्रंथ आहे. श्रीदत्तपुराण हे दत्त संप्रदायातील एक अनमोल रत्न आहे, ज्याचे महत्त्व अवर्णनीय आहे.
या ग्रंथात विविध विषयांचे सार संक्षिप्त पण गहन रीतीने मांडले आहे, ज्यामुळे तो सामान्य माणसाला समजणे कठीण वाटू शकते. स्वामी महाराजांनी स्वतः या ग्रंथावर टीका लिहिली आहे, परंतु ती टीकाही इतर आधारभूत ग्रंथांमधील संदर्भांनी समृद्ध असल्याने, ती समजण्यासाठी प्रचंड विद्वत्तेची आवश्यकता आहे.
या ग्रंथाचा सर्वसामान्यांसाठी उपयोग व्हावा यासाठी सुलभ आणि विस्तृत भाषेतील टीकेची गरज आहे. यासाठी अभ्यासकांचे प्रयत्न सुरू असले, तरी हे कार्य खर्चिक आणि वेळखाऊ आहे. तरीही, गुरुदेवांच्या इच्छेने हे कार्य सिद्धीस जाईल, असा विश्वास आहे.
ग्रंथाचे वैशिष्ट्य आणि सर्वसमावेशकता
श्रीदत्तपुराण हे असे ज्ञानसागर आहे, ज्यामध्ये कोणताही विषय उपेक्षित राहिलेला नाही. वेदांत, न्यायशास्त्र, ज्योतिष, योग, वैद्यक, यज्ञविधी, विवाहविधी यांसारख्या अनेक विषयांचा समावेश यात आहे. विद्वान आणि ज्ञानी अभ्यासकांच्या मते, या ग्रंथात सर्व शास्त्रांचा समन्वय साधला गेला आहे, आणि त्याचे गहन अर्थ समजून घेण्याची क्षमता केवळ स्वामी महाराजांसारख्या चतुरस्त्र व्यक्तिमत्त्वालाच होती. स्वामी महाराजांच्या नंतर अशी सर्वशास्त्रनिपुण व्यक्ती पुढे आलेली नाही, कारण एकाच व्यक्तीला सर्व शास्त्रांचे सखोल ज्ञान असणे अशक्यप्राय आहे.
या ग्रंथाची तुलना ऋकसंहितेशी केली जाते, जो सर्वमान्य ग्रंथांमध्ये श्रेष्ठ मानला जातो. त्याचप्रमाणे, सर्व पुराणांमध्ये श्रीदत्तपुराण ला सर्वोच्च स्थान मिळावे, अशी परमेश्वराची इच्छा असावी. महर्षी व्यासांनी १८ पुराणे रचली, परंतु त्यात दत्तपुराणाचा समावेश नव्हता. भारतभूमीत दत्त भक्तीचा प्रभाव वाढत असताना, स्वतंत्र दत्तपुराणाची कमतरता भरून काढण्यासाठी श्रीदत्तात्रेयांनी स्वतः अवताररूपाने स्वामी महाराजांच्या हस्ते हा ग्रंथ रचविला.
भाषा आणि शैली
श्रीदत्तपुराण ची भाषा प्रौढ, पण साधी, सरळ आणि प्रासादिक आहे. वेदशास्त्रातील जीवनमूल्ये या ग्रंथात कथा, आख्यान आणि उपाख्यानांच्या माध्यमातून लोकाभिमुख केली आहेत. पुराण हे भाकडकथा नसून, वैदिक संस्कृतीचा ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक ठेवा आहे. श्रीदत्तपुराण मध्ये श्रीदत्तात्रेयांच्या अवतार लीला, चरित्र, गुण आणि महिम्याचे वर्णन प्रामुख्याने आहे. दत्तगुरूंचे चरित्र आणि त्यांच्या लीलांचे रहस्य अत्यंत अद्भुत आहे.
ते शुद्ध परब्रह्म आणि गुरुतत्त्वाचे अवतार आहेत. त्यांच्या लीलांचा अर्थ समजण्यासाठी निर्मळ बुद्धी आणि आत्मनिष्ठ मन आवश्यक आहे. या ग्रंथाचे श्रवण आणि पठन केल्याने दत्त भक्त श्रद्धावान होतात आणि परमार्थाच्या मार्गावर डोळటाकसणार आहे.
दत्तपुराणातील प्रेरणादायी कथा: विष्णुदत्ताची भक्ती
श्रीदत्तपुराण मधील एक प्रेरणादायी कथा विष्णुदत्त नावाच्या ब्राह्मणाची आहे, जी भक्ती आणि गुरुकृपेचा महिमा दर्शवते. विष्णुदत्त हा आचारधर्माचे काटेकोर पालन करणारा ब्राह्मण आपल्या पत्नीसह साधे जीवन जगत होता. त्याच्या घरासमोर एक पिंपळाचे झाड होते, ज्याच्या मुळाशी तो दररोज वैश्वदेवानंतर भूतबली ठेवत असे. या झाडावर एक ब्रह्मराक्षस वास्तव्य करत होता, जो विष्णुदत्ताने ठेवलेले बली भक्षण करून संतुष्ट होत असे.
एके दिवशी, भूतबली ठेवताना ब्रह्मराक्षस त्याच्यासमोर प्रकट झाला. त्याचे भयावह रूप पाहून विष्णुदत्त घाबरला आणि त्याने श्रीदत्तात्रेयांचा धावा केला. ब्रह्मराक्षस म्हणाला, “भिऊ नकोस. तुझ्या बलीमुळे मी संतुष्ट आहे. तुझी इच्छा माग.” विष्णुदत्ताला काय मागावे, हे ठरवता येईना. त्याने आपल्या बुद्धिमान पत्नीशी सल्लामसलत केली. ती म्हणाली, “नश्वर गोष्टी मागू नकोस. श्रीदत्तात्रेयांचे दर्शन माग, म्हणजे सर्व काही प्राप्त होईल.”
विष्णुदत्ताने ब्रह्मराक्षसाला दत्त दर्शनाची मागणी केली. ब्रह्मराक्षसाने त्याला एका मद्याच्या दुकानात दत्त असल्याचे सांगितले. तिथे गलिच्छ अवस्थेतील व्यक्ती पाहून विष्णुदत्ताला संशय आला आणि तो परतला. यामुळे त्याला पश्चात्ताप झाला. काही दिवसांनंतर, ब्रह्मराक्षसाने त्याला स्मशानात दत्त खेळत असल्याचेKIDS दत्त खेळत असल्याचे सांगितले. विष्णुदत्त तिथे गेला, पण दत्तांनी त्याच्यावर हाडे फेकली. भयभीत होऊन तो पळून घरी आला. ब्रह्मराक्षसाने त्याला शेवटची संधी देऊन पुन्हा स्मशानात पाठवले आणि दत्तांना श्राद्धाचे निमंत्रण देण्यास सांगितले.
यावेळी विष्णुदत्ताने धैर्याने दत्तांचे पाय धरले. दत्तांनी त्याला धर्म-अधर्मापासून मुक्त असल्याचे सांगितले, पण विष्णुदत्त म्हणाला, “तू परमात्मा आहेस, तुला धर्म-अधर्म काय!” दत्त हसले आणि त्यांनी आपले दिव्य स्वरूप प्रकट केले. स्मशान योगभूमीत रूपांतरित झाले, कुत्रे वेदरूपी आणि कावळे शास्त्ररूपी बनले. दत्तांनी विष्णुदत्ताला श्राद्धासाठी पंक्तियोग्य ब्राह्मण हवेत, अशी अट घातली.
विष्णुदत्ताच्या पत्नीने अग्नी आणि सूर्याला आमंत्रित केले. ती म्हणाली, “हे अग्निदेवा, अत्रिपुत्र दत्त वाट पाहत आहेत, भोजनास या!” तसेच, “हे कश्यपनंदना, दत्तात्रेय वाट पाहत आहेत, भोजनास या!” दोन्ही देव ब्राह्मणरूपात आले आणि दत्तांसह पंगतीस बसले. विष्णुदत्त आणि त्याच्या पत्नीने तिन्ही देवांना आग्रहाने भोजन वाढले. दत्तांचे उच्छिष्ट ब्रह्मराक्षसाला दिल्याने तो मुक्त झाला.